Комдзог. Адæм хорз сты

Комдзог

Иветæ урокты фæ стæ ацыд йæ мадмæ рынчындонмæ. Уырдыгæ й куы сыздæ хт, уæ д йæ зæ рдыл æ рбалæ ууыд, скъолайы сын æ мбырд кæ й уыд, фæ ссихор цыппар сахатыл. Æ мбырдмæ ацæ уынмæ йæ хи рæ вдз кæ нынмæ фæ ци.

— Аслан, мемæ скъоламæ цом.

— Цæ уын.

Куыд рацæ йцыдысты, афтæ Иветæ фæ комкоммæ фæ сдуар æ втулкæ мæ — къухæ йзилгæ æ фсæ йнаг куыроймæ. Сцин кодта.

— Маша нын радта æ рмгуырой. Æ рмæ ст иунæ г æ хсæ в, — загъта Нада.

Иветæ йæ гæ рзтæ раласта фæ стæ мæ æ мæ йыл Аслан сбустæ кодта:

— Гъер та нал цæ уæ м!

Чызг йæ хъус не ’рдардта æ фсымæ ры ныхæ стæ м. Стъолы бынæ й раласта голладжы ’рдæ г нартхор, æ рмгуырой лæ хурын райдыдта.

«Гъуырритт-гъуырритт» цъæ л кæ нынц нартхоры нæ мгуытæ даргъ дыууæ æ фсæ йнаджы ’хсæ нты. Иветæ фæ уæ ларт кодта дзæ рна. Дыууæ хойы æ мæ ’фсымæ р уазал картæ фтæ хордтой, цæ уылдæ р схъуырдухæ н сты. Иветæ йæ куыст нæ фæ сабырдæ ргæ нгæ йæ тарæ рфыгæ й йæ цæ ст ахаста сывæ ллæ ттыл. Уыдон фæ сабыр сты, куы нæ фæ сабыр уой, уæ д хо нæ мгæ дæ р фæ кæ ндзæ н...

— Уæ уроктæ! Розæ, дзæ рнайы агæ н йæ фарсмæ дон фæ уæ ларт кодтай?

— О.

— Хъæ дур дæ р æ рцæ ттæ кæ н æ мæ дæ уроктыл сбад. — Иветæ йæ армыдзæ гтæ й айдзаг кодта æ рмгуыройы дзых. Чысыл кæ фойгондæ й ставд лæ хурд згъоры бедрамæ.

— Розæ, ды алæ хур, æ з та уын кас фæ уæ ларт кæ нон. Дзæ рна та райсоммæ сындæ ггай фыцдзæ н къæ йы кæ рон.

Чысыл рæ стæ джы фæ стæ Розæ уæ ларт сдыдта бæ зджын кас.

— Фаризæ ты уасæ г æ ртыккаг хатт ныууасыд — æ мбисæ хсæ в. Сывæ ллæ ттæ бафынæ й сты. Иветæ куы сæ иумæ бакæ сы, куы сæ иннæ мæ. Йæ хицæ й ныббузныг: уыдон хуыссынц, уый та сын касаг лæ хуры. Цыдæ р æ хсызгондзинад февзæ ры йæ риуы, йæ кæ стæ рты мадау зæ рдиагæ й куы барæ вдауы, уæ д.

Хуыссæ г — куырм лæ г — æ рбахъуызы Иветæ мæ, фæ лæ та алидзы куыройы хъæ рæ й...

Фехъуыст «хыртт-хыртт», цыма хырхæ й фадынц.

— Уыры!.. — удаистæ й фестад. — Уырытæ сты. Фæ зындысты та. Стъолæ й фæ тæ гены цырагъ райста, сынтæ джы бынмæ бакаст.

— А-а, — ныллæ г тарст хъæ р фæ кодта. — Гæ дыйы йас уыры агæ пп кодта сынтæ джы бын чумæ даны сæ рты. — Æ ллæ х! Мæ æ рмкъухтæ... цырагъ зæ ххыл авæ рдта. Раласта сау чумæ дан. Систа æ рмкъухтæ. — Мæ зынаргъ, мæ зынаргъ лæ вар, — йæ цæ сгомыл сæ авæ рдта, йæ былтыл цыма лæ ппуйы къухты тæ ф ауад, афтæ йæ м фæ каст. Ныр дыууæ мæ йы сты чызгмæ. Йæ къухтыл сæ нæ ма бакодта, нæ ма сæ цæ хсадта. Чызг йæ зонгуытыл æ рбадт. Къласы сæ цæ стæ нгас куы фæ иу вæ ййы, уæ д йæ цæ стытæ цырд фæ зилы, сусæ ны мæ йы хурмæ кæ сæ гау йæ былтæ фенцъулы. Фенкъард. Афтæ йæ м кæ сы, цыма... фестад. Ницы дзы рауайдзæ н... Æ рмкъухтæ йын ратдзæ н, тæ ккæ райсом, — тагъд-тагъд сæ тухы. Фæ лæ уу, раст уыдзæ н лæ вар фæ стæ мæ раттын? Нæ, афтæ аив нæ у. — Йæ мады ныхас йæ зæ рдыл æ рбалæ ууыд! «Давгæ ма ракæ н, тыххæ й ма райс, фæ лæ дын лæ вар куы чындæ уа, уæ д уый нæ райсын та у æ нæ фенддзинад». Гъе стæ й уыцы зынаргъ лæ вар йæ чумæ даны куы нал уаид, уæ д цыма йæ хъару басæ ттид, афтæ йæ м кæ сы. Биноныг сæ батыхта урс хæ цъилы, нывæ рдта сæ, авджын дзаумайау, бæ стон, чумæ даны рахиз къуымы. Ауыдта нурыйы дæ ндæ гтæ. Хорз ма сты. Чумæ дан табуреткæ йыл æ рæ вæ рдта. «Хыртт-хыртт», — хъуысы та сынтæ джы бынæ й. Иветæ цырагъы фител хæ рдмæ фæ зылдта.

Ныр ма цы кæ на? — ныккатай кодта чызг. Сывæ ллæ ттæ м бакаст. Йæ зæ рдæ нæ куымдта се ’рыхъал кæ нын. Бакаст та цырагъы рухсæ й, галиуырдыгæ й дуармæ хæ стæ г сынтæ джы бын къуымы уыди сыджыты губбар, лæ гъз сæ рст зæ ххыл обаугондæ й.

Цырагъы рухс æ рмынæ г.

— Мæ гуыры бонтæ, фæ тæ ген фæ вæ ййы, æ вæ ццæ гæ н, — тыхстæ й батылдта цырагъ. Йæ рухс фæ хуыздæ р. Доны кружкæ æ рæ вæ рдта йæ разы. Цырагъы авг систа, разылдта йын йæ сæ р. Дон дзы ауагъта, дон систа фæ тæ гены тæ лм. Цырагъ ныррухс кодта. Хуысгæ бæ ргæ скæ нид, фæ лæ йæ м иунæ г ахсæ в æ рхауд æ мгуырой. Лæ хурд асгæ рста йæ уырзæ й. Йæ лыстæ гæ й-иу кæ рдзын скæ нын æ мбæ лдзæ н. Æ мгуырой куыддæ р æ рзылдта, афтæ къæ лидоры дуары хъæ р фæ цыд. Чызг фæ тарст, Асланы размæ бауад. Дуар æ рбахостæ уыд.

— Аслан, — тарстæ й хъал кæ ны лæ ппуйы.

— Иветæ, дуар-ма бакæ н, ма тæ рс, — хъуысы дуары æ ддейæ. Чызгмæ зонгæ хъæ лæ с фæ каст. Фæ тарст йæ мадæ н.

— Чи дæ?

— Ма тæ рс, бакæ н дуар. Æ з Варкæ йы фырт дæ н. Хъæ ды мæ сæ мæ н асаст.

Чызгæ н йæ уд йе ’муд æ рцыд. Базыдта, æ нафоны уазæ г Залиханы фыдыхойы лæ ппу кæ й у, уый. Сывæ ллæ ттæ фехъал сты. Уыдон дæ р ма йын ныфс бауагътой йæ уæ нгты. Дуармæ фæ раст, сæ рбæ рзондæ й дзуры уазæ гмæ:

— Хъус-ма, Варкæ йы лæ ппу, дуар ма сæ тт!

— Мæ уд схауы ихæ нæ й...

— Ныр, дæ у махмæ дуар хойгæ чи хъусы ацафон, уый цы зæ гъы, ууыл нæ хъуыды кæ ныс? Æ з дын дуар нæ бакæ ндзынæ н!

— Уанцон нæ у! — даргъ аивæ зта йæ ныхас æ намонд хъæ ддзау. Йæ дзых куыд зыр-зыр кæ ны, уый бæ рæ г уыд йæ ныхасы уагыл.

— Хъус-ма, ме ’мхæ рæ фырт, дæ у æ вдæ лы, фæ лæ нырма мæ нæ н бирæ куыстытæ ис, — загъта Иветæ, æ рбадт æ рмгуыройы бадæ ныл. Ацу, ам хъæ у цæ ры, уазæ гуарзон хъæ у. Бахой кæ цыфæ нды хæ дзармæ дæ р, суазæ г дæ кæ ндзысты, — æ рзылдта йæ чысыл куырой.

Уазæ г Фаризæ ттæ м бацыд, уый куы базыдтой сывæ ллæ ттæ, уæ д Нада афарста:

— Иве, цæ уылнæ йæ æ рбауагътай, тæ ригъæ д нæ у?

— Цы загътай? — тарæ рфыгæ й йæ м бакаст хистæ р хо. — Уæ зæ рдыл бадарут: сывæ ллæ ттæ æ нæ мад, æ нæ фыд куы уой, уæ д хæ рæ фырт нæ, фæ лæ... — ахъуыды кодта. — Фæ лæ ноджы хæ стæ гдæ р куы уа, уæ ддæ р æ нафоны нæ лгоймаг уазæ г хæ дзармæ уадзын не ’мбæ лы. Æ з дæ р ын кæ нын тæ ригъæ д, фæ лæ ныр цал хæ стæ г хъæ ддзауæ н йæ уæ рдон сæ тта, уыдон мæ химæ куы уадзон, уæ д адæ м цы зæ гъдзысты?..

— Цы хорз нæ ахуыр кæ ныс, — зæ рдæ райгæ загъта Розæ. — Искæ мæ н дон куы фæ хæ ссæ м, уæ ддæ р нын куыд фæ зæ гъыс?

— Куыд? — нæ ахъуыды кæ нгæ афарста Иветæ.

«Бафæ рс, кæ м æ вæ ргæ сты бедратæ, сæ сæ ртæ сын бамбæ рз, кæ д дзы ис ахæ м мигæ нæ н, уæ д. Æ мбыд фæ ткъуымæ дæ р ма бахæ лæ г кæ н, кæ д дын радтой, уæ д райс» — радзырдта хистæ р хойы фæ дзæ хстытæ Нада.

— Хорз. Сымах хорз чызджытæ стут, — зæ рдæ уынгæ гæ й загъта Иветæ.

— Иве, ныххуыс.

— Хуыссын.

Иветæ æ втулкæ йы тыххæ й æ мбырдмæ куы нæ ацыд, уæ д сæ къласы разамонæ г Нинæ Иветæ йы фарста æ рæ вæ рдта.

Зитæ ныхæ стæ хаста къласы разамонæ г Нинæ мæ. Иветæ сыгъдæ г зæ рдæ йæ радзырдта Зитæ йæ н, хъæ ды цытæ æ рцыд, уыдон. Зитæ йы фыд дæ р сæ химæ дзырдта, Иветæ йы поезд куыд мардта. Алан чызджы къухтыл æ рмкъухтæ куыд бакодта. Афæ хъо дæ р сæ раст афтæ фехъуыста. Фени Ханиффæ йы ардауыныл нæ ауæ рста.

— Алан æ мæ Иветæ хъæ ды æ мбисæ хсæ вмæ фесты. Сылтаныхъы дæ р чызг лæ ппуйы уæ гъд нæ уагъта. Сайдзæ н уын уæ лæ ппуйы. Фени дыууæ знаджы бафидауын кæ ндзæ н, дыууæ æ рдхорды кæ рæ дзийæ н амарын кæ ндзæ н. Æ гас хъæ убæ стæ дæ р æ й «скъуыдтæ тилифон» хонынц.

— Æ з ын цы хъæ уа, уый бакæ ндзынæ н, — мæ стæ й цæ хæ ртæ калгæ загъта Ханиффæ. — Ничи кæ сы уыцы гæ взыкмæ! Лæ ппу йæ м цы хорздзинад ссардта? — йæ къухтæ тилы. — О, кæ с-ма, дæ хорзæ хæ й, хуымæ ллæ г æ хсæ ры къутæ рыл куыд стыхса, афтæ йыл йæ хи куыд сбаста? Фæ лæ уу, Алан, æ з дын дæ цæ стыты баст райхалын кæ ндзынæ н.

Асиат пецы размæ карк сыгъдæ г кодта. Бамбæ рста, йæ иунæ джы амондыл цъæ х бирæ гътæ куыд сфарс сты, уый. Нæ, цалынмæ йæ цæ ст æ рттива, уæ дмæ тох кæ ндзæ н йæ лæ ппуйы хъысмæ тыл. Йæ хъустыл ауад Фенийы ныхас:

— Йæ æ рмкъухтæ йын байста, о, лæ гæ й-лæ гмæ!..

— Уымæ н ма бирæ тæ бантысдзæ н! — йæ дæ ндæ гты къæ с-къæ с ссыди Ханиффæ йæ н. — Фæ лæ уу, гæ взыкк къуди, æ з дын дæ æ дзæ сгом фæ тæ н ных бакъуырдзынæ н!

— Æ ниу, дам, быдыры уыдон мигæ м бакæ сын стыр цирк уыд, — загъта Фени.

— Раст цыма ды дæ р семæ вæ ййыс? — йæ хи йæ м нал баурæ дта Асиат.

— Цы загътай?! — фæ къæ ртт Ханиффæ. — Дæ фырты ма бафæ рс, кæ м сты йæ æ рмкъухтæ?

— Ницы йæ фæ рсын...

— Æ з æ й фæ рсын уæ дæ, æ з! — загъта карзæ й фыдыхо. — Æ з æ й мæ комыкомдзæ гтæ й уымæ н фæ хъомыл кодтон, æ мæ ныр иу фаджысы хай фæ уа? Æ дзæ сгом!

— Уыцы чызг мæ цæ стыты раз схъомыл. Дзæ бæ хдæ р...

— Дæ хи хуызæ н у, нæ?! Дæ у дæ р фæ нды, и?! — Чындзы дзурын нæ бауагъта ходыгъд. — Нæ, уыцы чызг нæ хæ дзары нæ уыдзæ н!

— Цæ уылнæ? — бафарста Асиат.

— А-гъа, уæ дæ дæ лæ ппуйæ н дæ ндаг æ вæ рыс, и? — карзæ й афарста Ханиффæ.

— Сыгъзæ рин дæ ндаг, куы мæ м байхъуса, уæ д, — загъта Асиат.

— Мауал дзур! Гæ бæ р бæ х гæ бæ р бæ хыл йæ хи хафы, зæ гъгæ, мæ нгæ й нæ бакæ нынц. Уый дæ р дæ хи хуызæ н дзæ гъæ л у!

— Дзæ гъæ л цæ мæ н у?

— Йæ мадмæ йын барастыр раджы æ рæ рвыста, — фæ рæ вдз Ханиффæ.

***

Скъолайы дынджыр залы рудзгуыты раз лæ ууыдысты дæ сæ м «Б» къласы ахуырдзаутæ. Ныллæ г хъæ лæ сыуагæ й ныхас кодтой, кълæ сты цыди ахуыр. Чи-иу æ рбацыд, уый цыма рагæ й нал федтой, афтæ -иу ыл ниццин сты.

Зитæ лæ ууыд Лизæ имæ чызджыты астæ у. Чызджыты æ хсæ н майрæ мыкаркау бæ рæ г дардта — йæ хъæ здыг дзаума æ мæ йæ рæ сугъддзинадæ й. Хъарм батинкæ тæ, сау зынаргъ хъуымацæ й палто, урс зынаргъ цармæ й — æ фцæ ггот, йæ сæ рыл дæ р уыцы цармæ й — худ. Уыцы дарæ сы дурын чындзы хуызæ н уыди, фæ лæ йæ сау цæ стытæ æ мбæ хстой маргдзинад æ мæ -иу рæ стæ гæ й-рæ стæ гмæ калмы цæ стытау ферттывтой.

Алан æ мæ Аркади залы дуарæ й æ рбакастысты. Сæ цæ ст ахастой чызджытыл.

— Ам нæ ма ис, — загъта Аркади.

— Цом уал кæ ртмæ!

— Кæ дæ м?! — Зитæ адзырдта сæ фæ стæ, згъорæ гау акодта. Фездæ хт чызджытæ м. — Цомут, митæ й ахъазæ м!

Фæ сивæ д аивылдысты кæ ртмæ. Зитæ митæ й дыууæ къуыбары акодта, сæ иу фехста лæ ппутæ й кæ уылдæ р, иннæ — Аланыл. Чысыл рæ стæ джы фæ стæ кæ рты миты къуыбæ рттæ тахтысты, денджызы сæ рмæ урс кæ сагдзаутæ куыд тæ хой, афтæ.

«Бæ рæ г дæ м уыдзæ н, Алан, » — хъуыды кæ ны йæ хинымæ р Зитæ; æ фсонмæ -’фсонты иу иннæ йы фæ дыл митын фæ ттæ тахтысты Аланы ’рдæ м. — Æ ппынфæ стаг, уый дæ р тох кæ нæ д йæ амондыл. Мæ нæ н мæ цард ницы уыдзæ н æ нæ дæ у. Иветæ мæ м йæ хæ дæ г уыцы сыгъдæ г цæ стытæ й æ рбакæ сы, æ з дæ, Зитуля, бирæ уарзын, зæ гъгæ, мæ йæ хъæ бысы æ рбакæ ны... — афтæ хъуыдытæ гæ нгæ джихæ й аззад, йæ къухы мит æ ууæ рдгæ. — Мæ гуыр кæ д у, уæ ддæ р æ дзух кæ ны сыгъдæ г сапоны тæ ф. Цыдæ р фæ смон æ м æ рцыд. Мит йе ’нгуылдзты ’хсæ нæ й æ рлæ дæ рст. — Цæ мæ н æ й сардыдта? Цæ уон æ мæ йын зæ гъон: ма сын хъыгдар сæ сыгъдæ г уарзондзинад. — Зитæ згъорæ гау акодта скъолайы ’рдæ м. Хæ рхæ мбæ лд фæ ци Аланимæ. Нæ, æ нæ дæ у нæ фæ цæ рдзæ н. Кæ нæ ды, кæ нæ та — мæ лæ т!

— Æ дылы фæ дæ? — Цавæ р каст у уый? — фæ уыргъуыйау Алан.

Алан иу хатт æ мæ дыууæ хатты нæ банкъардта йæ хиуыл Зитæ йы уыцы цæ стæ нгасы æ ндæ вдад, стонг куыдз дæ р ма къæ бæ рхæ рæ г лæ гмæ афтæ ныдздзагъыр вæ ййы.

Хæ хтæ й рог дымгæ хаста миты гæ лæ бутæ. Мит куыдфæ стæ мæ бæ ркадджынæ й уарын райдыдта. Зитæ йыл, ихуарæ гау калдысты миты къуыбæ рттæ, фæ лæ уый цавддурау лæ ууыд. Фæ уагътой сæ хъазын чызджытæ æ мæ денджызы бабызтау æ рбамбырд сты Зитæ йыл.

— Цы кодтай? Исты дæ риссы?

— Ницы, — дуканийы æ лхæ д хуылыдз урс æ рмкъухтæ йæ къухты æ ууæ рста Зитæ.

Скъола йæ сæ рыл фелвæ ста дзæ нгæ рæ джы цъæ хснаг хъæ р. Скъолайы дуарæ й разгъордтой ахуырдзаутæ.

— Нæ кълас суæ гъд ис! — дзуры Рая. Дæ сæ м кълас базгъордтой скъоламæ. Зитæ уæ збын къахдзæ фтæ й ацыд сæ химæ.

— И, æ мæ Зитæ кæ м ис? — дисæ й афарста Лизæ.

— Æ з æ й федтон, сæ химæ фæ цæ йцыд, — дзуапп ын радта чидæ р.

Лизæ рудзынгæ й акаст. Ауыдта Зитæ йы фæ цæ йцæ угæ. Йæ урс худ, скъолайы быруйы сæ рты, цыма урс къозо тулы, иу михæ й — иннæ мæ, афтæ, узгæ -узгæ фæ цæ йбырыд.

— Цыдæ р дзы риссы, — загъта Лизæ æ мæ сбадт Раяйы фарсмæ.

Æ рбацыд Нинæ.

Кълас æ нæ стыфæ й фестад.

— Сбадут, — йæ цæ ст ахаста се ’ппæ тыл дæ р, — кæ м ис Иветæ? Зитæ дæ р куынæ зыны?

— Æ вæ ццæ гæ н, йæ сæ р риссы æ мæ ацыд, — загъта чидæ р.

— Кæ мæ н риссы йæ сæ р? — барджын ныхасыуагæ й та бафарста ахуыргæ нæ г.

— Зитæ йæ н.

— Хорз. Уæ д Иветæ кæ м ис? Цыма, Уæ рæ сейы куыстытæ уый кæ ны! Айфыццаг дæ р нæ уыд æ мбырды.

— Йæ мадмæ рынчындонмæ цæ уинаг уыди, — дзуапп радта Рая.

— Хорз, хорз, — йæ лыстæ г æ нгуылдзтæ цыдæ р фæ дисон хост кодтой стъолыл. Ахуыргæ нæ г радзырдта, йæ ахуыр чи фæ лæ мæ гъдæ р кодта, уыдоны тыххæ й. Рахызт æ гъдаумæ. Къласы æ гъдау чи халы, фыдуаг чи кæ ны, тамако чи дымы, уыдонæ н фæ уайдзæ фтæ кодта.

— Диссаг сты ацы ахуыргæ нджытæ, — мынæ г хъæ лæ сæ й бадзырдта Алан Аркадийы хъусы. — Сæ хи цæ стæ й никæ й фенынц тамако дымгæ, афтæ мæ й йæ куыд базонынц?

Ахуыргæ нæ г йæ хъус дардта Аланмæ.

— Цæ й, Биасланы-фырт, дæ умæ уал байхъусæ м, и? Ницы зæ гъынмæ нын хъавыс?

— Ницы...

— Чызджытæ æ мæ лæ ппутæ!. — карзæ й загъта ахуыргæ нæ г. — Сымах дæ сæ м къласы ахуырдзаутæ стут, гом уын сты нæ бæ стæ йы институтты, университетты, техникумты дуæ рттæ. Сымахæ н уæ сæ йраг хæ с у ахуыр. Фæ лæ сымахæ й ныридæ гæ н чидæ ртæ йæ ахуыры хæ стæ фæ сте авæ рдта... Æ з мæ къласы, цы не ’мбæ лы, ахæ м хъуыддæ гтæ кæ нын нæ бауадздзынæ н! Чидæ ртæ уæ бахордта йе ’фсарм!..

Ахуырдзаутæ базмæ лыдысты. Къласы азгъордта мыдыбындзыты дыв-дывау уынæ р. Кæ рæ дзимæ бакæ сынц.

— Бахатыр кæ н, Нинæ, — фестад Рая, — цы ’рцыди?

— Сбад! Дæ умæ дзы ницы хауы.

— Махмæ куы ныккаст, — бакъуырдта Аркади йе ’мбалы.

— Уадз æ мæ кæ са...

— Хуымæ тæ джы нæ у, — батыхст Аркади.

Рудзынджы æ дде мит ставд тъыфылæ й уарыд. Афтæ зынди, цыма сау гауызыл зырзыргæ нгæ згъорынц урс гæ лæ бутæ.

— Æ з æ ргом дзурдзынæ н. — Рацу-бацу кæ ны ахуыргæ нæ г. — Мæ сæ р мын фæ худинаг кодтат. Мæ къласы фæ зынд цавæ рдæ р худинаггæ нджытæ.

— Уый та куыд?

— Чи кæ ны æ взæ р митæ? — фæ рсынц алы ранæ й.

— Чызг æ мæ лæ ппуйы фендæ уыд æ мбисæ хсæ в хъæ ды кæ рæ дзи ратон-батонгæ нгæ.

Алан æ мæ Аркади кæ рæ дзимæ бакастысты.

— Махмæ дзы мацы фæ къæ дз кæ на? — загъта Аркади Аланæ н.

— Цы нæ м дзы къæ дз кæ ны.

— Ахæ мæ й мах никæ й зонæ м, — хъуысы тыхст ныхæ стæ къласы.

— Мах ныртæ ккæ Аланмæ байхъусдзыстæ м. Æ мбисæ хсæ в Иветæ имæ хъæ ды цы ми кодта, уымæ, — загъта сæ рыстырæ й ахуыргæ нæ г. Йæ чысыл ’нæ ахадгæ гуыр фыссæ н фæ йнæ гæ й чысыл æ мбæ рзы. Йæ саулагъз цæ сгомыл æ дзух бадти карздзинад, æ рфгуыты æ лхынцъ никуы сыхæ лд, оххай исчи урочы куы сыстыф кæ на!

— Бабын ис чызг!

— Чидæ р Иветæ йыл цъыф калы.

— Уый раст нæ у!

— Иветæ ахæ м нæ у!

— Директормæ фæ дзур...

Кълас сæ сæ рыл систой скъоладзаутæ. Ахуыргæ нæ г стъол йæ тымбыл къухæ й хойы. Ничи йæ м хъусы...

Рая федде къласæ й.

— Алан, куыд сабыр бадыс? — дзуры йæ м Аркади.

— Мур дæ р ын нæ уыдзæ н, — Алан йæ ных фенцъылдта. — Чи уа, ахæ м æ взæ р ныхæ стæ йæ м чи бахаста?

— Уый сыгъдæ гæ й дæ р!.. — хъæ лдзæ гхуызæ й загъта Аркади. — Мæ нæ йæ поезд куы мардта, уыцы æ хсæ вы кой кæ нынц.

— Цæ й æ хсæ в уыди — дыууæ изæ растæ у, — сдзырдта Алан.

— Æ цæ гæ йдæ р ма. Кусджыты цæ уын афон. Фест æ мæ радзур, куыд уыди, уый.

— Радзурдзынæ н. Директоры раз æ рмæ стдæ р.

Дуар байгом. Дзамбег æ рбацыд, йæ фæ стæ — Рая. Æ нæ уынонæ й æ мраст алæ ууыдысты ахуырдзаутæ.

— Сбадут, — йæ сæ рæ й сын ацамыдта директор. — Цы хабар у? — афарста Нинæ йы.

— Бахатыр кæ н, — ахуыргæ нæ г фæ тыхст... — Æ з, зæ гъын, мæ хæ дæ г равзардзынæ н хъуыддаг... — ацамыдта къласмæ. — Мæ нæ дæ сæ хæ дæ г æ рбахуыдтой.

— Цы хабар у.

— Мæ къласы худинаггæ нджытæ фæ зынд, цыдæ р уарзæ ттæ. Æ мæ кæ м?! — йæ ныхас бæ рзонд систа. — Мæ къласы! Иу ныхасæ й, ацы кълас дарддæ р хæ ссын мæ бон нал у. Цалынмæ мын мæ сæ р бынтон нæ фæ худинаг кодтой, уæ дмæ!.. — йæ къухтæ тилгæ рауай-бауай кодта.

Директор бæ стон хъуыста.

— Дæ хорзæ хæ й, радзур-ма бæ лвырд, цы ’рцыди. Ацы кълас ахуыры дæ р æ мæ куысты дæ р фæ зминаг куы у...

— Иу ныхасæ й, Алан æ мæ Иветæ йы хæ лд митæ й мæ бон нал у! Дзамбег йе ’рфгуытæ фелхынцъ кодта, фæ лæ ницы дзуры.

— Хъуыды ма кæ ныс, Дзамбег, афæ ззæ джы сæ Сылтаныхъы дæ р иумæ ссардтой — уый дын иу, æ нафоны йын арвы кæ ронæ й цъата æ рбахаста йе ’лвæ ст къахæ н — уый дын дыууæ. Уыдон афтæ фæ уæ нт. Ныр та сæ иуæ хсæ в хъæ ды фендæ уыд...

— Уый раст нæ у! — фæ хъæ р кодта Аркади.

— Аланы æ рмкъухтæ Иветæ мæ кæ й сты, уый дæ р нæ у раст?

— Æ мæ уый цы диссаг у?

— Уый диссаг нæ у, фæ лæ сæ чызгæ н кæ м æ мæ цафон радта, уый у диссаг! Уæ дæ уыцы ’хсæ в къæ скъæ сгæ нгæ суджы галуæ рдон кæ мæ н æ рласта?! И? Мæ нæ н цæ уылнæ исчи ласы. Æ з дæ р иунæ г куы дæ н! — фырмæ стæ й фыцы ахуыргæ нæ г æ мæ дзуры æ мæ дзуры. Ноджы хицау кæ й ницы дзырдта, уый афтæ æ мбæ рста, зæ гъгæ, æ з раст дæ н.

— Æ з дæ р семæ уыдтæ н! — нал та баурæ дта йæ хи Аркади. — Иветæ йы æ фсымæ р дæ р уым уыди.

— Æ гъгъæ д! — йæ къух хæ рдмæ систа директор.

— Мæ рæ стдзинад мын куыд ничи æ мбары, — йæ хи фæ хъæ батыр кодта Нинæ.

Дзамбег æ м йе ’рфгуыты бынты бакаст.

— Ды дæ р сæ фарс дæ?... — афарста ахуыргæ нæ г директоры.

— Æ з кæ ддæ ридæ р рæ стдзинады фарс дæ н, — дзуапп радта Дзамбег Дзамболаты фырт. Йе ’ргом раздæ хта ахуырдзаутæ м.

— Чызджытæ æ мæ лæ ппутæ! Худинаг фæ уæ д уыцы æ мгарæ н, хорздзинад галиумæ чи æ мбары. Æ з мæ хи чызгау æ ууæ ндын Иветæ йыл. Хæ дзар йе ’ккой, — йæ къухæ й ныллæ г ацамыдта зæ хмæ, — йæ чысылæ й абонмæ. Æ з бузныг зæ гъын, чи йын феххуыс кæ ны, уыдонæ н. Хъæ дмæ — хъæ ддзау лæ г у, хæ дзары — сидзæ ргæ сау лæ мбынæ г, скъолайы — фæ зминаг. — Директор йæ цæ ст ахаста скъоладзаутыл. Кастысты йæ м дыгай цæ стытæ, сыгъдæ г цæ стæ нгасæ й. «Ие ’мбæ лттæ й исчи уа?.. Нæ, ничи уыдзæ н», — загъта йæ хинымæ р. Къласы бындз куы атахтаид, уæ д йæ базырты хъæ р хæ дтæ хæ джы хъæ рау хъуыстаид, афтæ сабыр бадтысты. — Иветæ йыл фаджыс кæ фойæ куы фæ калай, уæ ддæ р ыл иу мисхал дæ р нæ аззайдзæ н! Газеты бакастæ н, Иветæ йы уæ рдоны бынмæ поезды машинист куыд бафиппайдта. Æ дзух йæ зæ рдыл дары хъæ дæ й цæ уæ н фæ ндæ гтæ. Машинистæ н лæ вæ рд æ рцыд Кады гæ ххæ тт. — Афтæ дзургæ йæ æ рцыд Аланы размæ, фæ зылд. — Нинæ бахатыр кæ н, фæ лæ газет кæ сын æ взæ р нæ у. — Ахуыргæ нæ г рамæ сты. Дон кæ й фæ цæ йласы, уый хъæ мпы халмæ куыд фæ лæ бура, афтæ та рацахста уæ лахизы къæ ндзы. Охх, кæ й фæ нды састы бынаты!

— Хорз, афтæ фæ уæ д! Фæ лæ мæ н фæ нды, Алан нын куы зæ гъид, Иветæ йыл афтæ цæ мæ н тыхсы, уый.

Алан фестад. Йæ цæ стæ нгас фæ йнæ джы сæ рмæ Сталины къаммæ сарæ зта. Йæ фыртыхстæ й йæ бинаг былæ й уæ ллаг был амбæ хста. Йæ рахиз уæ хсчы сæ рты бакаст Дзамбегмæ. Фæ сырх.

— Гъы, зын у мæ фарстæ н дзуапп раттын, нæ?! — дзуры йæ м ахуыргæ нæ г.

— Цæ мæ н? Æ ппындæ р нæ, — ныфсхастæ й дзуапп радта Алан.

Нинæ мæ стыйæ цыдæ р сдзурынмæ хъавыд. Фæ лæ йын Дзамбеджы къухы амынд йæ дзых фемыр кодта.

— Мæ нмæ гæ сгæ... — Алан йæ бинаг былæ й уæ ллаг анцъулы.

— Мæ нмæ гæ сгæ, ахуыргæ нæ гæ н йæ бон у, ахуырдзау æ взæ р куы ахуыр кæ на, фыдуаг куы уа, уæ д æ й бафхæ рын, фæ лæ!.. — кæ сы Сталины къаммæ, цыма дзы æ ххуыс агуры. — Æ ппынфæ стаг, адæ ймагæ н йæ зæ рдæ йы, йæ миддунейы хъуыдытимæ никæ й ницы хъуыддаг ис! — йæ сæ р хæ рдмæ систа.

Къаба

Сæ рд. Дæ сæ м кълæ стæ н — скъола фæ уыны хъазтизæ р. Рæ сугъд фæ лгонцгонд залы — фæ сивæ д. Чызджытæ æ мæ лæ ппутæ бæ рæ гбонарæ зт. Хъуысы кæ сгон кафты цагъд. Рая, Ким æ мæ Иветæ бацыдысты залмæ. Лизæ цагъта фæ ндырæ й. Зитæ йын йæ хъусы бадзырдта:

— Раяйы мады къаба хорз фидауы Иветæ йыл.

Фæ ндыр фæ хъус.

— Охх, Зитæ! — бабустæ кодта Лизæ.

— Цæ й о, сдзурæ н дæ р ницыуал ис!

— Дæ хи хуызæ н ма хон иннæ ты, — уайдзæ ф кæ ны фæ ндырдзæ гъдæ г. — Æ з дæ р мæ фыдыхойы къаба скодтон. — Æ ркаст йæ къабамæ. — Дысон-бонмæ мын мæ мад дзабыртæ хуыдта.

Туфлитæ уыд иунæ г Зитæ йыл. Урс лак туфлитæ. Æ рвхуыз къаба урс бантикимæ, йæ сæ рыхъуын ставд къæ бæ лдзыгæ й уæ гъдæ й уагъд йæ бæ рзæ йæ. Иветæ йыл, Лизæ йыл æ мæ ма цалдæ р чызгыл уыди дзыхъхъынног хуыд хæ цъил дзабыртæ. Лæ ппутæ й дæ р сæ фылдæ рыл уыдис дзабыртæ.

... Рая дысон изæ р Иветæ йæ н æ рхаста цыппар къабайы. «Уый нæ, æ з нæ », — афтæ мæ й сæ дыууæ дæ р нæ састысты.

— Мæ хи джиппæ йфыст къабайы ацæ удзынæ н, — загъта Иветæ.

— Нæ ацæ удзынæ! — къаба Иветæ йы сæ рыл æ ркæ нынæ ввонг дары йæ къухы Рая.

— Мæ буарыл искæ й дзаума никуыма уыди.

Афтæ хъуырдухæ нгæ нгæ сæ баййæ фтой Залихан æ мæ Олгæ. Олгæ йæ н йæ къухы сау дыууæ дзабыры.

— Цы хабар у?! — афарста Залихан.

— Уæ хъаугъа уынгмæ куы хъуысы, — загъта Олгæ, — Иветæ мæ нæ ма ацы дзабыртæ дæ къæ хтыл акæ н.

— Бузныг, — йæ мидбылты бахудт Иветæ.

— Адон та цавæ р къабатæ сты? — афарста Олгæ.

— Райсом хъазтмæ цы скæ ндзæ н... — фæ тыхст Рая.

— Мæ нæ ацы урс тымбыл хъæ дуртæ -хъæ дуртæ къаба дзæ бæ х у, — загъта Олгæ æ мæ къабайы уæ хсчытыл фæ хæ цыд.

— Нæ мæ хъæ уы, — мæ хи къабайы ацæ удзынæ н, — лæ гъстæ йæ загъта Иветæ.

— Омæ дæ хион дæ р хорз у, фæ лæ мæ нæ ай хуыздæ р у, — фæ лмæ н ныхасæ й загъта Олгæ.

— Нæ комы, — хъастгæ нæ гау загъта Рая.

— Æ ниу æ й Уæ рæ сейы æ фсæ дтæ басæ тдзысты, — мæ стыйæ загъта мад, — йæ хи куынæ фæ нда, уæ д!

— О гормон, уый та дын куыд загъд у? — бауайдзæ ф кодта Олгæ Залиханæ н.

— Уæ дæ цæ уылнæ комы?! — рамæ сты Залихан. — Мæ бон ын дзæ бæ х дарæ с скæ нын нæ у.

— Æ мæ дæ куы ницы агуры, — зæ гъы Олгæ. — Гъе стæ й, Залихан, дæ зæ рдæ ма фæ худæ д, фæ лæ дын æ й зæ гъгæ кæ нын.

Дæ хо йын цы цыллæ цъындатæ сæ рвыста, уыдон ын цæ мæ н æ рбауæ й кодтай? Ныр цы скæ ндзæ н цъындайæ н та?

— Ницæ мæ н æ й хъæ уы æ мæ уымæ н. Мæ нæ ацы баз цары рахау-бахау кодта йæ пакъуы кæ лгæ. Æ з дæ р цъындатæ æ рбауæ й кодтон æ мæ дзы мæ нæ ацы сатин алхæ дтон.

— Базы пырх нал кæ лы, уый хорз, фæ лæ чызджы дæ р æ мбарын хъæ уы, — бауайдзæ ф та кодта Олгæ.

— Замманай капронтæ уыдысты, — хæ лæ ггæ нгæ загъта Рая.

— Æ фсæ рмæ й йæ кæ нын, — загъта Иветæ æ мæ скодта, Олгæ йы зæ рдæ мæ цы къаба фæ цыд, уый...

Иветæ æ мæ Рая скъоламæ нæ ма схæ ццæ сты, афтæ сæ размæ рауадысты чызджытæ.

— Цы рæ сугъд къаба у!

— Цы дзæ бæ х дæ, Иветæ...

Саулагъз, фæ лмæ нзæ рдæ Лизæ та йæ бынтон нал уагъта.

— Тæ ккæ рæ сугъддæ р уыдзынæ! Фæ кæ с-ма-иу.

— О, кæ м ма и!

Рая ауыдта Аланы. Иветæ йы къух фелхъывта:

— Кæ с-ма йæ м! Цы диссаджы костюм ыл ис!

Алан лæ ууыд аив æ мæ рæ сугъдæ й. Йæ уæ лæ ног, сынты базырау сатæ г-сау костюм. Йæ фыдыхо йын æ й Мæ скуыйæ сласта. Йæ рæ сугъд сæ рыл уылæ нтæ -уылæ нтæ аив бадтысты хъуымбыл сæ рыхъуынтæ. Миты къæ рттау урс-урсид хæ доны æ фцæ ггот æ мæ риу зындысты сау костюмæ й. Йæ костюмы æ гънæ джытæ иууылдæ р уыдысты æ вæ рд. Ханиффæ костюмимæ балхæ дта сау лак туфлитæ. Алан сæ не скодта, фæ лæ скодта йæ мады хуыд дзабыртæ.

— Кæ с-ма йæ м, — Иветæ йы хъусы дзуры Рая. — Алан дæ йæ цæ стытæ куыд нæ исы.

Залмæ рацыдысты: директор, Нинæ, Зинæ æ мæ ма цалдæ р ахуыргæ нæ джы.

Аркади Лизæ мæ бауад.

— Фæ ндыр!

Директор æ мæ Нинæ кафынмæ рахызтысты. Фæ сивæ д, цырæ гътау, слæ ууыдысты, фæ ндырдзæ гъдæ г дæ р.

— Дæ хорзæ хæ й, Лизæ, сбад, — директор йæ кафын фæ уагъта, æ рлæ ууыд Нинæ дæ р.

— Ницы мын у, — мынæ г хъæ лæ сæ й загъта фæ ндырдзæ гъдæ г.

Рæ сугъд, аив зæ рдæ мæ дзæ угæ фæ ндыры цагъдæ н хъырнынц лæ ппутæ. Лæ ууы, зары, æ мдзæ гъд кæ ны фæ сивæ д.

Фесты кафт.

— Уе ’ппæ ты салам дæ р бирæ, — зæ рдæ рухсæ й салам радта Дзамбег.

— Мах не ’фсинтæ м бакæ сæ м, — загътой ахуыргæ нджытæ. — Кафут, зарут! — Ацыдысты.

Лизæ сбадт. Хъазт стынг и. Цалдæ рæ й куы акафыдысты, уæ д кафыны рад æ рхауд Алан æ мæ Иветæ мæ.

Йæ дзабырты рог сиргæ бацыд Иветæ йы размæ Алан. Чызг дæ р уыцы аивæ й йæ къахы фындзтыл кафгæ рахызт.

Зитæ мæ стæ й тъæ ппытæ хауди, Аланимæ акафыны фадат ын кæ й нæ ма фæ ци, уый тыххæ й. А фæ стаг рæ стæ г æ м Алан ницы йæ хъус дары, симын кæ д райдайдзысты, уымæ æ нхъæ лмæ кæ сы.

Æ нцон кафæ н у ног хуыд ирон дзабырты. Алан йæ риу размæ акæ ны, йæ астæ у æ мраст, рог кафы. Цъилау ныззилы.

Иветæ йы цæ нгтæ аив истой сæ хи къæ хты исты фæ ткмæ гæ сгæ. Афтæ дæ сны кафы, уый æ нхъæ л ын ничи уыди.

Кафынц «кæ сгон кафт» Алан æ мæ Иветæ, дыууæ бæ рз бæ ласау аив æ мæ рæ сугъд. Фæ ндыримæ хъырнынц лæ ппутæ: «Мæ нæ чи кафы — дыууæ дзæ бæ хы, дыууæ дзæ бæ хы. гъей»... — Фехъуыст, булæ мæ ргъы зарды æ хсæ н хæ фсы уастау: «Йæ курæ ггаг къабайы!..

Уый фехъусгæ йæ фæ сыпп фæ сивæ ды зард, фæ лæ Алан йæ кафт куынæ фæ урæ дта, уæ д та зард систой.

Иветæ дзыхълæ уд фæ кодта. Йæ цæ сгом ссыгъд.

«Хъуыды дæ р æ й ма кæ н, кафгæ », — дзырдтой Аланы морæ хъæ дабæ хуыз цæ стытæ. Иветæ æ рзылд. Æ рлæ ууыд Раяйы раз. Алан йæ галиу къух йæ риуыл авæ рдта, йæ сæ рæ й ныллæ г акуывта. Уæ ззау къахдзæ фтæ й бацыд лæ ппутæ м.

Чызгæ й — лæ ппуйæ, алчидæ р йæ хи мидæ г хъуыды кодта: чи хъуамæ сдзырдтаид ахæ м æ вирхъау ныхас. Зитæ уыди, уый æ нхъæ л ничи уыд.

Рая æ мæ Иветæ къласмæ бацыдысты. Сæ фæ дыл Алан, Аркади, Ким æ мæ ма цалдæ р чызджы æ мæ лæ ппуйы. Иууылдæ р тыхстысты.

— Æ з æ й хъуыды дæ р нæ кæ нын, — загъта Иветæ, — цæ ут, кафут, зарут.

— Цом ды дæ р? — загъта Аркади.

— Мах дæ р цæ уæ м.

Цæ мæ й хъæ лдзæ гдзинад ма фенад уа, уый фæ дыл Иветæ аныхъуырдта йе стыр æ фхæ рды къуыбар.

— Аркади, — лæ гъстæ йæ дзуры Иветæ, — уæ хорзæ хæ й мацы сдзурут.

— Омæ, чи уыдаид?..

— Чифæ нды дæ р уæ д, — йæ къух ариуыгъта Иветæ, рудзынгмæ фæ зылд. Йæ цæ ссыгтæ урæ дта.

Лæ ппутæ хъазтмæ куы бацыдысты, уæ д федтой чызджыты ’хсæ н хъаугъа.

— Чи уыди?..

— Гæ ды фиумæ не ’ххæ ссыд æ мæ йæ мархо хуыдта, — загъта Алан.

Аркади февзæ рд се ’хсæ н æ мæ загъта:

— Фæ ндыр! — йæ цæ ст ахаста чызджытыл. «Чи уæ у ахæ м ницæ йаг? » — никæ уыл фæ гуырысхо. — Фæ ндыр!

Лизæ райста фæ ндыр.

Скъолайы рудзгуытæ й уынгмæ раивылд «Симды» аив мелоди.

Хъарман-Сындзыхъæ уы фæ сивæ дæ й бирæ тæ ацыдысты Казахстанмæ æ нусон нæ у зæ ххытæ й бæ рзонд хорæ рзады сæ рыл тохмæ. Уыдонимæ ацыд Ким дæ р. Алан æ мæ Аркадимæ та фæ сидтысты Советон Æ фсадмæ. Йæ амонд кæ мæ н уыд, уыдон бацыдысты институттæ м, чи та техникуммæ.

Гъе, афтæ апырх сты царды фæ ндæ гтыл æ ртæ дæ сæ м къласы ахуырдзаутæ, наулæ ууæ нæ й денджызы тыгъдады наутæ фæ йнæ рдæ м ацæ уæ гау.

Иветæ йæ аттестат куы райста, уæ д æ й бавæ рдта хæ дзары зынаргъ гæ ххæ ттытимæ. Йæ хæ дæ г алы бон дæ р цыд быдырмæ.

Залихан æ м тыхдзырд скæ нын нæ уæ ндыд, дæ гæ ххæ ттытæ уæ лдæ р скъоламæ бадæ тт, зæ гъгæ: куыдз цы ратона, уый йыл скæ нинаг ницы уыди.

Иу райсом йæ къухты сагой, афтæ мæ й хос ссивынмæ цыди. Йæ джиппæ йфыст æ рвхуыз фароны къаба сивта, сси фæ ныкхуыз. Йæ фæ сонтæ — æ мпъызт, йæ дыстæ — æ мпъызт, йæ юбкæ галиуырдыгæ й æ мпъызт, белы хъæ д галиу зæ нгыл æ нцайы къахгæ -къахын, æ мæ йын уатагъд аихсыйы. Йæ дыстæ та фæ вæ ййынц йæ цæ сгомы хид сæ рфынæ й. Къаба сцыбыр æ мæ йæ м цыппар æ нгуылдзыбæ рц ронгонд бафтыдта. Изæ рæ й куыстæ й куы æ рцæ уы, уæ д æ й цæ хсы, райсомæ й йыл иту сæ вæ ры. Уыцы иу къабайы цæ уы куыстмæ, уæ ддæ р æ й чъизийæ никуы ничи федта.

Чызг ацыд быдырмæ. Залихан æ нæ бонæ й бахызт хуыссæ нмæ, иучысыл джихæ й каст цармæ, стæ й дзуры Розæ мæ:

— Розæ, абон ма афтæ фæ уæ д. Райсом, гъе стæ й алы бон дæ р цæ удзынæ Иветæ имæ куыстмæ. Нада та мæ цуры уыдзæ н.

— Æ з ныртæ ккæ дæ р цæ уын, — загъта Розæ æ мæ азгъордта хистæ р хойы фæ дыл.

— Нада, мæ хур, ручкæ, чернилæ æ мæ мын гæ ххæ тт радав.

Залихан ныффыста йе ’фсымæ р Геормæ писмо Иветæ йы тыххæ й. Æ ртæ къуыримæ райстой посылкæ — Иветæ йæ н йæ къахæ й йæ къухмæ дарæ с цы хъуыд, уый: туфлитæ фæ рсмæ бæ ттæ нтимæ, кæ рдæ гхуыз цъæ х тæ бын къаба æ мæ æ ндæ р дарæ стæ.

— Æ з никуыдæ м цæ уын, — загъта Иветæ. — Цæ мæ й цæ рдзыстут уæ д сымах та? Ды, мамæ, æ нæ низ куы уаис, уæ д мын ахуыр кæ нын амонын нæ хъæ уы.

— Мæ нæ н ницы у ныртæ ккæ, Хуыцауæ й бузныг, — чызджы фæ лмæ н къухæ й асæ рфта мад. — Мæ н тыххæ й чысыл фыдæ бон нæ фæ кодтай. Ныр ацу, æ з дæ нал уромын.

Тыхтæ -амæ лттæ й сразы, фæ лæ не скодта мадырвады лæ вæ рттæ йæ уæ лæ. Ацыд йæ хи къаба æ мæ дзабырты. Педагогон институтмæ радта йæ гæ ххæ ттытæ.

— Мæ хи æ вдисынмæ нæ цæ уын. Мамæ, ды сæ скæ н, дæ уæ н ахæ м туфлитæ никуы уыд. — Балхуыз зæ ххыл урс лыстæ г къæ цæ лтæ -къæ цæ лтæ къаба, йæ къæ хтыл — ног дзабыртæ. Дыууæ тарморæ хуыз даргъбыд дзыккуйы змæ лыдысты къæ хты истмæ гæ сгæ.

Иветæ радта фæ лварæ нтæ æ мæ фыццæ гæ м сентябры райдыдта йæ ног цард. Æ мдзæ рæ ны иу агъуысты цардысты Иветæ, Рая, Зитæ, сидзæ рты хæ дзарæ й уырыссаг чызг Кашеварова Рая, Лизæ та ахуыр кодта медицинон училищейы. Зæ рдиагæ й ахуыр кодта Иветæ, фæ лæ, картофы хуылфы гæ рзæ хсæ н кæ рдæ г йе ставд судзинтæ куыд ауадзы, афтæ йын йæ ахуыры хурхыл хæ цыд йæ тыхст цард.

Йе ’мбæ лттæ й цæ ст хизгæ йæ -иу изæ рæ й сæ æ хсæ вæ р кæ нын афон йæ хи айста «сырх къуыммæ », йæ уроктæ цæ ттæ кæ нынмæ.

Кашеварова Раяйæ н лæ вæ рдтой лæ вар хæ рд. Иветæ йæ н-иу æ рбахаста йæ адджын гуылы хай.

— Хæ ргæ кæ н, — загъта уырыссаг чызг, сымах, йæ фыд хæ сты кæ мæ н фæ мард, йæ мад рынчын кæ мæ н у, кæ ннод амард, уыцы сидзæ ртæ махæ й, сидзæ рты хæ дзайрæ гтæ й мæ гуырдæ р сты. Æ з дын алы хатт дæ р хæ сдзынæ н.

Иветæ бирæ фæ сагъæ с кодта тæ нзæ рдæ чызджы ныхасыл. Йæ иу зæ рдæ -иу сразы йемæ, иннæ та — нæ. Фæ лæ уæ ддæ р фæ стагмæ не сразы. Уый та куыд? Æ нæ сæ къона куыд ис цæ рæ н? Нæ, уыдон амондджындæ р сты. Рæ дийы уырыссаг. Лекциты фæ стæ агуырдта куыст. Фæ лæ хуымæ тæ джы сæ рфæ джы бынатыл дæ р нæ хæ ст кодта. Зыдта: лæ ппутæ й бирæ тæ вагзалы цыдæ ртæ фæ кусынц, æ хсæ выгæ тты. Уый дæ р райдыдта семæ кусын.

Иу сæ лфынæ г Хуыцаубон бацыд æ мдзæ рæ нмæ. Йæ дзабырты хъустæ й цъыфдон хæ рдмæ цъæ пп-цъæ пп кодта, йæ уæ лæ, Олгæ йын цыппар азы размæ цы хибыд фæ смын жикеткæ радта, уый. Йæ рæ мбыныкъæ дзтæ хъуымацæ й æ мпъызтытæ. Уый дæ р хуылыдз. Иветæ фæ лварæ нты райста «æ ртæ » фæ сарæ йнаг æ взагæ й. Уый тыххæ й йын нæ цыди стипенди.

Горæ тæ й Алагирмæ поезд цыди æ мбисæ хсæ в. Алагирæ й Хъарман-Сындзыхъæ умæ дыууадæ с километры, фистæ гæ й уай æ фсæ нвæ ндагыл, иу шпъалыйæ иннæ мæ гæ пп кæ н.

Иветæ йæ хызынæ й систа къафетты тыхтон. Ныццин кодтой хотæ æ мæ æ фсымæ р. Мад тарæ рфыгæ й бакаст чызгмæ, кæ м ын уыдысты цымæ?

Сывæ ллæ ттæ райстой æ рттиваг цъар адджинæ гтæ й.

— Райсут ноджыдæ р, — хъæ лдзæ гæ й сæ м дзуры Иветæ.

— Уыцы зынаргъ къафетты бæ сты дæ къæ хтæ н дыууæ цъындайы балхæ дтаис, кæ ннод та сæ кæ р, — бахъуыр-хъуыр кодта мад.

Сывæ ллæ ттæ н сæ комдзæ гтæ сæ дзыхы баззадысты.

— Мамæ, уадз æ мæ хæ рой. Фыццаг хатт хæ рынц ахæ м адджинаг сæ царды, — рæ вдаугæ хъæ лæ сæ й загъта Иветæ. — Ахæ рут.

Йæ мадмæ та æ хца радта.

— Кæ м дын уыдысты?! — фæ тъæ лланг кодта Залихан.

— Мамæ, — йæ хъæ бысы акæ нынмæ йæ хъавыд чызг, фæ лæ йæ мад расхуыста. Чызг алæ ууыд æ нцад.

— Кæ м дын уыдысты къафеттæ, æ хца? — фыр мæ стæ й цæ хæ ртæ калдта мад.

Сывæ ллæ ттæ æ рæ вæ рдтой стъолыл сæ къафеттæ. Иветæ уый куы ауыдта, уæ д йæ зæ рдæ æ рбауынгæ г.

— Мамæ, бакуыстон сæ. Æ ви афтæ æ нхъæ лыс æ мæ кусын нал зонын.

— Кæ м?!

— Вагзалы æ взалыйы вагæ ттæ ракалдтам. Мæ нæ 500 сомы... Иннæ тæ й къафеттæ æ ртæ килойы балхæ дтон. Иу нæ хицæ н, иннæ та Олгæ тæ н, стæ й сыхы сывæ ллæ ттæ н дæ р айуардзыстæ м...

Мад фестад йæ хуыссæ нæ й, къафеттæ ныппырх кодта, æ хцамæ йæ къух бадаргъ кодта. Иветæ сæ радтаид, фæ лæ сæ м Розæ фæ лæ бурдта æ мæ алыгъд.

— Æ ри сæ, æ з сæ дæ лæ пецы баппарон! Ды æ хсæ выгæ тты вагзалты лекка кæ ныс, и?! — дуарæ хгæ нæ нæ й ралæ ууыд чызгыл. Иветæ ныккуыдта, йæ цæ сгом хъилæ й хъахъхъæ нгæ йæ...

Аслан æ мæ Нада ныккуыдтой. Æ рбазгъордта Розæ дæ р.

— Мамæ, ныууадз æ й!.. — Розæ Иветæ йыл йæ хи баппæ рста. Цæ ф ауад ууыл дæ р.

Фæ зынд сæ м Олгæ.

— Цы хабар у? — Олгæ иргъæ вы чызджы. —Ныууадз, æ рра сдæ, Залихан?!

Залихан лæ ф-лæ фгæ нгæ ныффæ лурс, афтæ мæ й бахауд сынтæ гыл.

Олгæ æ мæ сывæ ллæ ттæ схæ цыдысты Иветæ йыл.

Узæ лы Иветæ йыл, афтæ мæ й уайдзæ ф кæ ны Олгæ йæ файнустæ н.

— Тæ худы-тæ худы æ мæ, мæ рахиз цонг куы ахауид æ мæ дæ мæ бæ рзонд тиу куы æ рбаййафид... — скуыдта. — Худинаг дæ м нæ кæ сы, куыд æ й ныддæ рæ н кодтай? — æ рæ вæ рдта чызджы иннæ сынтæ гыл. Ауыдта зæ ххы къуымы къафетты пырхытæ. — Адон та цы сты?

— Уæ дæ йæ цæ мæ н фæ надтон? — дзуры мад. — Мæ нæ й афтæ ма ахуыр кæ ны, уый та æ хсæ в-бонмæ вагзалты лекка кæ ны.

— Цы дзурыс, уый æ мбарыс? Зондджын куы дæ, гормон! — Афтæ дын хъæ уы, — æ рбахъæ быс кодта Олгæ Иветæ йы. — Уый дæ р ма дын гыццыл у, уымæ й уæ лдай дæ хи мæ т куы нæ кæ най, уæ д!

— Кæ с-ма, дæ ндаг ма йын куыд æ вæ ры уый дæ р, макæ зæ гъыны бæ сты, — загъта Залихан Олгæ йæ н. — Бафæ рс ма йæ, кæ м ын уыдис уыйас æ хца?

— Бакуыста сæ, — загъта Олгæ. — Æ з дын мæ ног жакеткæ ратдзынæ н, уыцы æ хцайæ та дæ къæ хтæ н хъарм батинкæ тæ балхæ н, стæ й сæ рбæ ттæ н.

Æ взалыйы калынæ й куы æ рбацæ йцыдысты иу сæ умæ райсом Иветæ æ мæ йе ’мкъордон лæ ппу Сергей, уæ д сæ м сусæ гæ й йæ хуызисæ н ныддардта Зитæ.

Писмо

Цæ гат Ирыстоны педагогон институты залы ногбоны хъазтизæ р. Бакæ сæ ны электрон алыхуызон цырæ гътæ й фыст 1955 аз. Арæ зт — аив фæ лыст наз бæ лас, йæ быны — митын Баба æ мæ Митæ. Залы алы къуым дæ р ногбонарæ зт.

Вальс азæ лы залы. Кафынц студенттæ. Иветæ æ мæ Рая бацыдысты, сæ уæ лæ урс тæ ппытæ къабатæ, сæ къæ хтыл — туфлитæ. Иветæ йæ н йæ дзыккутæ дыууæ быдæ й дæ лæ мæ уагъд. Зитæ лæ ууы се ’мкурсон лæ ппутимæ, Ладо æ мæ Сергеимæ.

— Цæ й, лæ угæ уæ уадзын, — загъта Ладо æ мæ атындзыдта, рая кæ м лæ ууыд, уырдæ м.

— Ницы, Зитæ, дæ уæ й дæ р мæ кард — мæ кæ рддзæ мы, — йæ къух ариуыгъта Сергей. — Мæ мады хо бæ ргæ дæ, фæ лæ...

— Диссаджы ныхæ стæ кæ ныс, сбустæ кодта Зитæ, — мæ бон куы уаид, уæ д дын æ й æ з ныртæ ккæ дæ р дæ разæ й фæ чындз кæ нин.

— Кæ с-ма, кæ с, — Сергей Зитæ йы цонгыл фæ хæ цыд. — Кæ сма лæ ппутæ м! Кафджытæ м нæ кæ сынц, фæ лæ Иветæ йыл сæ цæ ст куыд æ рæ вæ рдтой!

Ладо Иветæ æ мæ Раяйыл фæ хæ цыд. Рахызтысты симынмæ. Сæ къæ хтæ нæ ма айстой, афтæ сæ разы февзæ рд хæ рзконд лæ ппу. Иветæ йы цонгыл фæ хæ цыд. Фæ цæ уынц кафгæ.

— Фескъæ фынц æ й. Ды та уал уым уас, — мæ стæ ймарæ гау загъта Зитæ Сергейæ н. — Йемæ иу кафт ма ракæ н, фæ лæ, гæ ды фиумæ куыд кæ са, афтæ йæ м гудзи кæ н. Сæ размæ куы иу лæ ппу, куы иннæ æ рбалæ ууы.

— Саккаг кæ н! — йæ рахиз къух йæ риуыл авæ ры лæ ппу.

— Аныхас кæ нын нæ нæ бауадздзысты, — загъта Сергей. — Цом иуварс.

Сразы чызг. Тынг æ й фæ ндыд, лæ ппуйы зæ рдæ йы цы уарзондзинады арт ссыгъд Иветæ мæ, ууыл бафу кæ нын.

Ныхасгæ нгæ бацыдысты рудзынджы размæ.

— Цæ уыл дис кæ нын, уый зоныс? — Сергей йæ цæ стытæ фæ лыстæ г кодта, афтæ мæ й бафарста Зитæ йы.

— Куы мын æ й зæ гъай, уæ д æ й базондзынæ н, — хин худт бакодта Зитæ.

— Уыцы лæ ппу цавæ р у? Уæ ларвæ й æ рхауд æ ви цы?

— Ницы! Бауырнæ д дæ, Сергей, ницæ йаг. Æ взæ р, — былысчъилæ й загъта Зитæ.

Фауынтæ райдыдта йæ хæ рæ фыртæ н Аланы, цæ мæ й Сергейы уарзондзинад стыхджындæ р уа Иветæ мæ.

— Ахуыр дæ р ницы уыйас кодта, тамако дымы, ахуыпп кæ нын дæ р уарзы. Дæ лæ мæ дæ р, уæ лæ мæ дæ р — салдат, — Зитæ дзырд «салдат» — загъта æ нæ рвæ ссонæ й.

— Нæ зонын, — йæ уæ хсчытæ фелхъывта Сергей. — Ау, Иветæ ахæ мы?.. — Зитæ фæ цырд:

— Чызг æ дылы у, ницы æ мбары. Ды куы зонис, цы лæ ппуйæ н нæ бакуымдта, уый?..

Радзырдта йын, Петрæ н куыд нæ бакуымдта, йæ мады низыл низ куыд бафтыдта. Сабыр зынгæ йæ куыд налат у.

— Ныр афонмæ йæ дохтыримæ долæ -æ стыр горæ ты цæ рид.

— Ахуыр та?

— Фæ саууонмæ ахуыр кодтаид, — мæ стыйæ загъта Зитæ. — Ныр та æ хсæ выггæ ты вагзалы къуымты капеччытæ кусæ д.

— Уый, æ вæ ццæ гæ н, æ взæ р лæ ппу нæ у! — ныфсджындæ рæ й загъта Сергей. — Æ мæ æ з мæ хи айсон.

— Бауырнæ д дæ, ницæ йаг лæ ппу у! — Афтæ йæ м фæ каст, цыма Иветæ йы Сергей куы нал уарза, уæ д æ нæ мæ нг Аланæ н баззайдзæ н. Чызджы æ ппæ лын райдыдта, Аланы та — фауын. Мæ гуыр йæ бон. Аланы галиу хъус арт уагъта, æ вæ ццæ гæ н.

— Дæ хъуыддаг кæ н! Дæ хæ дæ г уыныс чызджы, лæ ппутæ йæ м, — Зитæ амоны йе ’ппæ т æ нгуылдзтæ й, — афтæ мæ й кæ сынц. Кæ уылты дын æ й фæ цъортт кæ ндзысты, уый æ мбаргæ дæ р нæ бакæ ндзынæ.

Сергей зыдта Иветæ йы цард, фæ лæ йын æ й Зитæ бæ стондæ р радзырдта.

— Бирæ гъ! Цыфæ нды куыстмæ дæ р. Хæ дзары лæ мбынæ гдæ р æ фсинæ н ссарæ н нæ й. Гъе уый бахъуыды кæ н, йæ сывæ ллон удæ й æ ртæ сывæ ллоны схаста... — йæ ныхас фæ сабыр кодта, — мæ... зæ гъинаг уыди «мæ мад», — фæ лæ та йæ цыргъ зонд фæ уæ лахиз. — Нæ хъæ у æ й сидзæ ргæ с хуыдтой.

— Зонын æ й! — загъта лæ ппу. — Цалынмæ æ взалыйы вагон калд фæ вæ ййы, уæ дмæ йæ сæ р не схъил кæ ны. Хæ снагæ н иу уæ лдай дзырд йæ дзыхæ й не схаудзæ н. Ерысы бацæ уы цыфæ нды куысты дæ р. — Йæ сæ р батылдта лæ ппу. — Нæ йыл фæ уæ лахиз вæ ййын — фенкъард, бакаст чызгмæ. — Æ цæ г алы бон дæ р писмо исы?

— О, — æ нкъардæ й загъта Зитæ.

— Абон дæ р?..

— Абон нæ агъуысты нæ ма уыдыстæ м. Наз бæ лас фæ лыстам.

— Зитæ, цæ й æ мæ хæ снаг скæ нон? — дисæ й афарста лæ ппу.

— Куыд?

— Кæ д æ мæ йæ м абон писмо нæ уа, уæ д æ з...

— Скæ н... Æ х! — ныуулæ фыд чызг.

— Цы кодтай?

— Ницы.

Куыд радзырдтаид, йæ дыууæ цæ сты раз алы бон йæ зынаргъ Аланы къухфыст писмо Иветæ йы сынтæ джы базыл куыд фæ лæ ууы, уый, æ мæ йæ м, йæ зæ рдæ йы тугтæ калгæ куыд бакæ сы...

— Скæ нут, — чи зоны, дæ амонд схæ ца. Ды куы зонис, Иветæ йæ дзæ бæ х амонд йæ къахы фындзæ й куыд къуыры.

— Цом, — загъта лæ ппу, чызджы цонгыл аив æ рхæ цгæ йæ.

Залмæ бацыдысты. Иветæ, Ладо æ мæ Рая сæ размæ рауадысты.

— Кафгæ цæ уылнæ кæ нут?

— Мах мæ нæ Иветæ йы постласæ г поездмæ æ нхъæ лмæ кастыстæ м, — загъта Сергей.

— Æ мæ? — мидбылты бахудт Иветæ.

— Æ мæ дæ уæ н ницы сласта, — ныфсджынæ й загъта Сергей.

— Ау, æ мæ цас диссаг у? — загъта Иветæ. — Кæ д поезд искæ м ныффæ стиат.

— Цæ й-ма, рацæ ут! — загъта Ладо, — фæ йнæ кафты акæ нæ м.

— Нæ -гъа, нæ, æ з Иветæ имæ хæ снаг кæ нын, — карзæ й загъта Сергей.

—, Цæ уыл хæ снаг кæ ныс? — бафарста Ладо.

— Кæ д æ мæ абон Иветæ мæ йæ расыггæ наг салдатæ й фыстæ г нæ уа, уæ д мæ нæ н мæ хъуыддаг рæ вдз у.

— Кæ й нæ зонай, уымæ й æ взæ р зæ гъын аив нæ у, — загъта Иветæ.

— Дæ хи æ ндæ р ныхæ стыл ма дар, хæ снаг кæ ныс мемæ æ ви нæ?

— Нæ кæ нын.

— Нæ, нæ! Зитæ, цу азгъор æ мдзæ рæ нмæ, фен, ис æ м фыстæ г æ ви нæ.

Зитæ дызæ рдыггæ нгæ бакаст Иветæ мæ: Ома, æ ууæ ндыс мыл?

— Ацу. Ацæ ут дыууæ йæ дæ р, — æ ууæ нкджынæ й загъта Иветæ.

— Æ з мæ хæ дæ г цæ уын, — загъта Зитæ æ мæ азгъордта.

— Нæ дзы тæ рсыс? — бафарста Сергей.

— Кæ мæ й? — дисгæ нгæ бафарста Иветæ.

— Цы нæ вæ ййы, мыййаг æ й куы бамбæ хса...

— Мисхалы бæ рц дæ р нæ. Стæ й цæ мæ н хъуамæ афтæ бакæ на?

— Зоныс, Зитæ мæ хæ стæ г у. Тынг æ й фæ нды, мах нæ амонд куы сиу кæ никкам, уый.

— Кæ имæ? — цыма йæ не ’мбары, афтæ бафарста чызг.

— Дæ уимæ.

— Сергей, ис ахæ м чызджытæ æ мæ цал дзæ бæ х лæ ппуйы феной, уалы уарзынц. Æ з та ахæ м нæ дæ н.

Лæ флæ фгæ нгæ æ рбазгъордта Зитæ, йæ къухы писмо æ фсæ ддон мыхуыримæ.

Сергей йæ къухтæ фæ йнæ рдæ м акодта æ мæ загъта:

— Æ мæ цы? Мæ хъуыддагæ н уæ ддæ р йæ тæ ккæ æ мбис конд у.

— Ома? — Зитæ йæ къонверт райсгæ йæ бафарста Иветæ.

— Афтæ хуымæ тæ джы! Мæ нмæ цы хай хауы, уый конд у. — Зитæ йыл фæ хæ цыд. Кафджыты тымыгъы смидæ г сты.

— Алан, — сдзырдта Иветæ. Иунæ гæ й лæ угæ кæ й аззад, уый фембæ рста. Азгъордта залы дуармæ.

— Дæ бон æ й нæ уыд бамбæ хсын, ноджы кæ д агъуысты ничи уыд, уæ д? — бафарста симгæ -симын Сергей Зитæ йы.

— Æ мбæ хсгæ нæ, фæ лæ йæ хæ ргæ дæ р бæ ргæ акодтаин, фæ лæ... фæ тыхст.

— Фæ лæ цы?..

— Фефсæ рмы дæ н Иветæ йæ.

— Кæ сæ нцæ стытæ дæ м дардта?

Сергей дзæ бæ х, зæ рдæ мæ дзæ угæ. Йæ мыдхуыз сæ рыхъуын аив бадт йæ сæ рыл. Службæ йæ сыздæ хт. Иветæ йæ у иу-æ ртæ цыппар азы хистæ р. Хæ дæ фсарм æ мæ хæ д-зонд лæ ппу. Хъуыдыты аныгъуылд. Цы зæ гъдзæ н йæ мадæ н, дзуапп æ нхъæ лмæ куы кæ сы. Айфыццаг дæ р сæ м ныхас рауад...

... Йæ фыд хæ стæ й нал ссыд. Йæ мад Замирæ йе ’взонг сæ р ныттыхта йæ иунæ гæ н. Мады фæ ндыди йæ хъæ бул дохтырыл куы сахуыр кодтаид, уый, — нæ рауад. Ныййарæ г нæ бакъуылымпы кодта йæ хъæ булы, фæ лæ бинонты хъуыддаг кæ й нæ кæ ны, уый тыххæ й сæ м рауайы ныхас.

— Мамæ, æ з уарзын сывæ ллæ ттимæ кусын. Уыдон ахæ м дзæ бæ х сты æ мæ диссаг. Къласы цал сабийы ис, уал царды, уал зондахасты, — загъта Сергей институтмæ бацæ уыны агъоммæ.

— Куы сæ уарзис, уæ д нæ хæ дзары иу чысыл згъорид.

— Охх, мамæ...

— Цы оххытæ кæ ныс? — зæ рдиагæ й сбустæ кодта мад. — Æ ппындæ р мæ мæ т нæ кæ ныс. — Сергей йе ’рфгуытæ ныхыл хæ рдмæ систа. Никуыма федта йæ мады афтæ мæ стыйæ. Æ дзух ын дзуры, хъуыддаг бакæ н, зæ гъгæ, æ мæ та-иу ныхас худгæ йæ ахицæ н. Фæ лæ абон мады фæ ндон худгæ йæ кæ й нæ ахицæ н уыдзæ н, уый бамбæ рста.

— Мамæ, — хъæ бул ныййарæ джы цонгмæ хатыр курæ гау февнæ лдта. Мад йæ хи фæ иуварс кодта:

— Ныууадз дæ гæ ды митæ! Бахъуыддаг кæ н.

— Кæ имæ? — дзырдфидарæ й бафарста фырт.

— Кæ йфæ ндыимæ дæ р уæ д, мæ нæ н чындз фенын кæ н æ мæ... Дæ уæ н бæ ззæ д æ мæ...

— Мæ нæ н чи бæ зза, уый дæ уæ н дæ р бæ здзæ н. Фæ лæ æ з уымæ й тæ рсын, æ мæ мæ нæ н куы нæ фæ бæ зза, — сагъæ схуызæ й загъта Сергей.

Замирæ йæ н фæ хъыг йæ фырты ныхас: «... мæ нæ н куы нæ фæ бæ зза», йæ зæ рдæ йы бын кæ мдæ р срысти.

— Омæ дæ хæ дæ г бæ сты бикъ — комы дæ гъæ л дæ?

— Мæ н хъæ уы... — фæ тыхст, — мæ н æ ппындæ р нæ хъæ уы арвæ й æ рхаугæ, фæ лæ...

— Фæ лæ цы?

— Фæ лæ мæ хъæ уы æ мбаргæ чызг. Зоныс, дæ цин, дæ рис дын чи æ мбара, ахæ м чызг.

... Иу хатт Замирæ ацыд институтмæ. Федта чызджы.

Изæ ры йæ фырт институтæ й куы ссыд, уæ д мад рауад йæ размæ. — Мæ хъæ бул, уды гагайы хуызæ н чызг. Тæ ккæ Джиоргуыбаты йæ хæ ссæ м.

Сергей йæ хызын стъолыл æ рæ вæ рдта æ мæ загъта æ нкъардæ й:

— Хæ ссыны фыдæ й нæ лæ ууы.

— Уæ д цæ уылнæ? — тарстхуызæ й афарста мад.

— Йе ’мкъласон уарзон ын ис.

— Уанцон нæ у?! — диваныл уæ ззау æ рбадт мад. Фæ каст дуары ’рдæ м, йæ акомкоммæ роялы сæ рмæ йæ лæ джы къаммæ.

— Мамæ, ма тыхс. — Æ рбадт йæ фарсмæ Сергей.

— Лæ ппу, ма йæ ныууадз.

— Æ мæ гъа, æ ргом мын загъта, уымæ кæ й æ нхъæ лмæ кæ сы, уый.

— Æ мæ йын кæ м ис?

— Службæ йы.

— Гъе, лæ ппу, — фæ хъæ лдзæ гдæ р мад. — Уый цалынмæ æ ртæ азы службæ кæ на, уæ дмæ уыцы чызджы фондзыссæ дз скъæ фты акæ ндзысты. — Охх, лæ ппу, цæ й амондджын уаин, уый нæ хæ дзары куы азилæ нтæ кæ нид, уæ д. Æ з æ м кæ син æ мæ кæ син, — йæ къухтæ йæ риуыл дзуарæ вæ рд акодта мад. — Мæ уды гага. — Йæ рæ сугъд æ рфгуытæ фæ тар сты.

—, Лæ ппу, æ мæ, дам, рагæ й зонгæ сты?

— Дæ с азы иу къласы ахуыр кодтой. — Ахъуыды кодта, æ ххуысагур бахатыд ныййарæ гмæ. — Мамæ, зæ гъ-ма, æ мбæ лы афтæ мæ й уарзын? — фæ хъус Сергей.

Мад банхъæ лмæ каст, цы зæ гъдзæ н дарддæ р, фæ лæ ницы дзырдта.

— Куыдæ й? — фæ лмæ н хъæ лæ сыуагæ й бафарста мад фырты.

Фырт адард йæ сагъæ сты, мады фарстмæ фæ хауд хæ рдмæ. Фембæ рста.

— Афтæ зæ гъынц, æ мæ, дам-иу, æ м уыцы лæ ппу хæ стæ г нæ цыд. Æ гæ р-мæ гуыр, дам, ма-иу ын йæ къух дæ р никуы райста. Уæ д уый цавæ р уарзт у, и, мамæ?!

— Æ вæ ццæ гæ н, æ взæ р лæ ппу нæ у, стæ й йæ ныр ды уарзыс æ мæ... — мад йæ былыл фæ хæ цыд. Лæ ппу, бамбæ рста мады «æ мæ » цы домы, уый.

— Зæ гъ-ма, Иветæ имæ куысты дæ р иумæ, æ хсæ вы вагæ ттæ калдтат, — йæ аив цæ сгом фенцъылдтæ Замирæ тæ н. — Мæ гуырæ г, лæ джы куыстытæ кæ ны. Мæ къухмæ куы æ рбахауид, æ з ын авгау æ рхауынæ й тæ рсин. — Йæ хъуыды дарддæ р нал загъта, фæ лæ йæ фырт бамбæ рста.

— Мисхалы бæ рц дæ р нæ. Стæ й йæ хи цыдæ р хуызæ н дары, æ мæ йæ м лæ джы зæ рдæ дæ рзæ г дзырд скæ нын дæ р нæ комы. Зоныс, мамæ, цыдæ р тæ ригъæ д ын фæ кæ нын.

— Уыныс, дæ хæ дæ г та афтæ зæ гъыс, йæ къух дæ р ын никуы райста, афтæ мæ й йæ уарзы. Куыд æ нхъæ л дæ, раджы къухтæ йедтæ истам? Чызг æ мæ -иу лæ ппу цæ стæ нгасæ й бауарзтой хъазты сæ кæ рæ дзийы. Уыцы цæ стæ нгасы фæ дыл-иу разы уыдысты мæ лæ тыл дæ р.

Уæ дæ й нырмæ Замирæ нал тыхсын кæ ны йæ фырты. Иу хатт та йын срæ дыд.

— Уæ д та исты хъуыддаг куы бакодтаис. Бæ стыл ма иу ахæ м чызг кæ д разынид?

— Мамæ, ау æ мæ мæ фыды хуызæ н нал разындаид? — мидбылты бахудт Сергей, — ды папæ йæ н йæ худæ н куы фæ бадтæ?

— Æ з æ м бонæ й-бонмæ æ нхъæ лмæ кастæ н... æ мæ кæ сын... — загъта мад.

— Æ з дæ р банхъæ лмæ кæ сдзынæ н, — загъта фырт.

— Кæ дмæ.

— Цалынмæ чындзы ацæ уа, уæ дмæ. Фæ смон куыд нæ фæ кæ нон, афтæ...

Сергей Зитæ йы бакодта чызджыты размæ.

— Дæ салам бирæ, — загъта Сергей æ мæ æ нкъардæ й фæ раст дуармæ. Кафгæ -кафын федта, Иветæ сæ химæ куыд ацыд, уый. Хъуыдытæ гæ нгæ араст фистæ гæ й æ мдзæ рæ нмæ. Йæ зæ рдæ йы фегуырд æ вирхъау æ нæ уынондзинад уыцы Аланмæ. Йæ цæ стытыл ауад, чызг писмо йæ рустыл куыд авæ рдта, уый. Йæ цыд фæ тагъддæ р кодта.

Æ мдзæ рæ ны Иветæ иты агъуысты рудзынгæ й калди рухс. Сергей бæ ргæ бауаид, фыстæ г апырхытæ кæ нид, чызджы йæ хъæ бысы радавид, йæ хъарм кæ рцы бын æ й æ рбатухид, ахæ ссид æ й сæ химæ. Мамæ ныццин кæ нид, фæ лæ...

Ныззылди йæ мидбынат, йæ къæ хты бын мит ныхъхъыррыст кодта.

... Иветæ цыппæ рвадæ й балæ ууыд æ мдзæ рæ ны. Дуаргæ с, хæ рзхуызтæ сылгоймаг, Иветæ йы ауынгæ йæ йæ чиныг иуварс авæ рдта, радта йын дæ гъæ л æ мæ йæ афарста:

— Сургæ дæ ракодтой?

— Ницы мæ расырдтой.

— Фæ стæ мæ куы цæ уай, уæ д дæ гъæ л демæ ма ахæ сс.

— Нал цæ удзынæ н.

— Уæ д цæ уылнæ? — бакаст чызгмæ, йæ цæ сгомыл ын агуырдта æ нкъард хъыгзæ рдæ дзинад. Фæ лæ Иветæ йы цæ сгом хурау худти... — Де ’мбæ лттæ хъæ лдзæ гæ й сæ бæ рæ гбон æ рвитдзысты, ды та ам баддзынæ? — дуаргæ с йæ ныхæ стæ нæ ма фæ ци, афтæ чызг сызгъордта асинтыл.

Иветæ йæ хи сынтæ гыл баппæ рста, писмо байгом кодта, къонвертæ й фыстæ г арæ хстгай систа. Фыстæ гæ й æ рхауд къам... Къамæ й йæ м кастысты Аланы дыууæ цæ сты...

Адæ м хорз сты

Поезд горæ т Дзæ уджыхъæ уæ й Алагирмæ æ рхæ ццæ райсомæ й раджы. Фæ ззæ джы мигъ йæ сæ рмæ калгæ æ рлæ ууыд вагзалы. Вагæ тты дуæ рттæ й кæ рæ дзийы фæ дыл хызтысты адæ м сæ дзæ къултæ æ мæ чумæ дантимæ. Фæ ндзæ м вагонæ й рахызт Иветæ, йæ къухы — рог чумæ дан. Йæ фæ стæ цы зæ ронд ус æ рцæ йхызт, уымæ н аххуыс кодта йæ уæ ззау голлаг райсынæ н.

— Хорз амонд дæ хай, — раарфæ кодта сылгоймаг.

Иветæ йæ сæ р галиуырдæ м чысыл фæ къул кодта, йæ къух йæ сæ рыл æ рхаста, фæ раст сæ химæ. Иу шпъалыйæ иннæ мæ гæ пп кæ нгæ йæ, æ фсæ нвæ дагыл тагъд-тагъд уади Хъарман-Сындзыхъæ умæ. Йæ уæ лæ — джиппæ йфыст къаба. Йæ дыууæ дзыккуйы фæ сонтыл дыууæ рдæ м кодтой. Къæ хтыл сау ирон дзабыртæ. Згъоры. Йæ галиу фарс Цырауы колхозы уыгæ рдæ нтæ æ мбуар бацыдысты хъæ ды рæ бынмæ Дардмæ уыгæ рдæ н зыны хъулон-мулон хъæ дабæ хъуымацау. Алыхуызон дидинджыты тæ ф зæ рдæ йæ н æ хсызгондзинад лæ вæ рдта. Рог дымгæ мæ картофы дидинæ джы цупæ лттæ уылæ нтæ -уылæ нтæ й базмæ лынц. Бур ахуырст цыппар тракторы бырыдысты хуымы. Кодтой культиваци. Ног губакгонд рæ нхъытæ лæ ууыдысты аив, нарæ гæ лвæ ст, чындздзон чызгау.

Исдуг джихæ й аззад бæ стон куыст картофы хуыммæ. Йæ зæ рдыл æ рлæ ууыд, бел æ мæ къæ пийæ куыд тухитæ кодтой, уый. Æ рбахæ ццæ нартхоры хуыммæ. Иу кæ рдæ джы хал хæ снагæ н нæ разындзæ н хуымы. Иу-æ ртæ километры дæ ргъæ н нартхоры хуымы фæ зындысты дыууæ машинæ йы. Быдырдзаутæ й седзаг. Нартхоры фæ рсæ гтæ тонынмæ рацыдысты. Фæ сте аззадысты Цырауы быдыртæ. Æ рбахæ ццæ Гаспойы дыргъцæ хæ радонмæ. Æ хсызгон улæ фт скодта, раст цыма сæ хæ дзармæ бахæ ццæ. Куыд у афонмæ йæ мад? Згъоры. Иу шпъалыйæ иннæ мæ гæ пп кæ ны... Хур дзæ вгар суади арвы тыгъдады. Иветæ йы фæ сонтæ æ мбарын райдыдтой хуры тæ вд. Фæ ндагмæ хæ стæ г цы сау тута бæ лас уыди, уый бынмæ баздæ хт, цалдæ р гагайы дзы ахордта. Тутайы туаг æ хсызгонæ й ахъардта йæ комы.

Æ рбазынд Хъарман-Сындзыхъæ у. Йæ галиуварс, хъæ дмæ хæ стæ г фæ хстыл ногсагъд дыргъ бæ лæ сты талатæ рог дымгæ мæ змæ лыдысты... Дымгæ -иу куы аивгъуыдта, уæ д-иу талатæ æ мраст алæ ууыдысты. Иветæ йы рахизфарсы дардыл сæ хи айтыгътой колхоз «Сырх тырыса»-йы быдыртæ. Ам дæ р сæ рбæ рзондæ й бырыдысты сыгъзæ риндонытылд наутæ картофы урс денджызы. Нартхоры æ взарты ’хсæ нты ранæ й-рæ тты фæ зынынц колхозонтæ...

Йæ цæ стытыл кæ рæ дзийы фæ дыл азгъордтой, Белойы быдырты сидзæ ртæ æ мæ сидзæ ргæ стæ цы фыдæ бæ ттæ федтой, уыдон... Æ рбахæ ццæ мæ нæ уы быдыртæ м. Мæ нæ уы дзаг æ фсиртæ дымгæ мæ уæ ззау базмæ лынц, уылæ н уылæ ны æ ййафы. Чызгмæ афтæ фæ каст, цыма алы дзаг æ фсир дæ р дзырдта: цард хорз у, цард хорз у...

Æ рбахæ ццæ хъæ умæ. Ауыдта сæ сыхы адæ мы змæ лд. Йæ зæ нгтæ фæ дон сты. Куыд лæ ууыд, афтæ æ рбадг фæ ндаджы рыгыл.

— Мамæ...

— Рауай! — хъæ лдзæ гæ й йæ м адзырдта Арыпханты Хъамбол.

Иветæ фестад.

— Кимæ н чындзæ хсæ в кæ нæ м, — йæ къухыл ын фæ хæ цыд.

— Мамæ куыд у?

— Дзæ бæ хдæ р у, — фæ раст сты сæ хæ дзармæ.

Сæ цæ хæ радонæ й рагæ ппытæ кодтой Розæ æ мæ Аслан.

Иветæ йы зæ рдæ срыст сæ фæ лладхуызæ й. Йæ чумæ данæ й систа армыдзаг аслам, фæ лæ цъарджын къафеттæ. Хъамболмæ сæ бадардта.

— Бузныг, — систа æ ртæ къафетты, иннæ тæ радта йæ хо æ мæ ’фсымæ рмæ.

Адзæ дзетæ цалдæ р хонæ джы æ рæ рвыстой Иветæ мæ.

— Никуыдæ м цæ уын, — загъта æ мæ дзаумæ ттæ аудæ ста. Сæ хæ дзары цармæ скаст. Силофкæ ныттар, фарон сæ рдæ й нырмæ æ хсад нæ ма уыд.

— Ацу. Адæ мы æ хсæ нмæ акæ с, — дзуры йæ м йæ мад.

— Ныртæ ккæ.

Мад бамбæ рста, ома цæ уы, чызг та хъуыды кодта «ныртæ ккæ змис донгуырæ нæ й сдавдзынæ н æ мæ цар æ хсгæ змис æ мæ фæ ныкдонæ й».

Хæ дзары цы дон уыди, уымæ й гæ рзтæ æ хсынмæ фæ ци.

— Уæ ддæ р ныр тæ вд у цæ хæ радоны куыстæ н.

— Бирæ губакк кæ нинаг нын нал ис, — загътой чызджытæ.

— Цæ ут, дон сдавут. — Дыууæ чызджы бедратимæ ацыдысты. Иветæ кæ рты æ ртыкъахыг суанцъæ йыл аг авæ рдта, донæ й йæ байдзаг кодта. Йæ быны йын арт бандзæ рста, хыссæ акодта.

— Мамæ, цалынмæ дзаумæ ттæ æ хсæ м, уæ дмæ хыссæ ссæ удзæ н æ мæ картофджынтæ скæ ндзыстæ м.

— Мацы кус, — ацу чындзæ хсæ вмæ, — дзуры та йæ м ныййарæ г. Зноны чъиритæ й ма ис, ахъарм сæ кæ н.

— Цавæ р чъиритæ й?

— Адæ м мын хæ ссынц, сæ хъæ булты хуртæ й бафсæ дой.

— Иве, — кæ рæ дзийы дзыхæ й дзырд исгæ йæ бирæ ног хабæ рттæ кодтой Нада æ мæ Розæ хистæ р хойæ н. — Нанамæ куыд фæ лмæ н фæ дзурыс? — Æ ртæ йæ дæ р лæ ууыдысты стыр æ рхуы тасы алыварс, æ мæ æ хсадтой гæ рзтæ.

— Уæ дæ йын цы хъуамæ кæ нон? — йæ къухтæ тасы фынкæ й нæ исгæ йæ бакаст Надамæ.

— Мах æ м нæ дзурæ м. Ды дæ р æ м ма дзур, — загъта Розæ.

— Æ мæ уæ д æ ндæ р джиппы уагъд æ рцæ удзæ н? — Мæ сты каст бакодта хотæ м. — Хъусут, сымах нырма чысыл чызджытæ стут, нæ дзурынтæ м уæ ницы кæ сы.

— Куыд ницы? — загъта Нада. — Æ ндæ рæ бон Розæ тута бæ ласмæ схызти...

Хæ дзары фæ стæ уыди бæ рзонд тута бæ лас. Фаризæ т ын йæ цæ нгтæ бынæ й хæ рдмæ йæ лæ ппуйæ н фæ цæ гъдын кодта, ома, Тамбийы сывæ ллæ ттæ ма ’ххæ сой, зæ гъгæ. Бæ лас зынди къаппа-къуппа дидинæ гау: даргъ зæ нг, уæ ле та — бæ зджын, сыфджын.

— Тутамæ даргъ асин æ вæ рд уыди, — дзырдта Нада, — Розæ йæ м схызти. Нана йæ куы федта бæ ласыл, уæ д асин айста...

— Æ мæ?..

Бон-изæ рмæ бæ ласыл баззадтæ н, — зæ рдæ уынгæ гæ й загъта Розæ.

— Хуыцау хорз, æ мæ сæ чындз Соня сæ химæ æ рцыд...

— Афтæ дын хъæ уы, — цыма æ ппындæ р йæ зæ рдæ нæ рыст, уыйау бауайдзæ ф кодта хистæ р хо кæ стæ ртæ н. — Цæ мæ н схызтæ? Фæ стæ мæ ма йæ м куы сдзурат, уæ д — нæ фехъуыстон ма зæ гъут!..

Сæ ныхас сын бахъыгдардтой, кæ рты чи æ рбацæ йцыд, уыдон: Петр, Хъамбол, Ким, Любæ, Дуне.

— Амæ ничи кæ сы, — уайдзæ ф кæ нынц Иветæ йæ н, — сыхы хъазт ис, уый та йæ хæ дзары куыстытæ кæ ны.

— Æ гас цæ ут, — йæ къухтæ йæ куатæ йыл асæ рфта Иветæ. — Амондджын у, Ким! — йæ къух ын райста.

— Æ мæ мах чызг кæ м ис? — бафарста Любæ.

— Рая дæ р райсом зындзæ н, — дзуапп радта Иветæ.

Мидæ мæ бацыдысты, устытæ н сæ къухты чъиритæ. Иветæ сын бандæ ттæ авæ рдта.

— Куыд дæ, Залихан?

— Чындзæ хсæ вмæ цæ уæ м, — загъта Дуне. — Иу хъарм чъири дын акодтон.

— Æ з дæ р иу дзаджджын гуыл акодтон, — загъта Любæ. Стъолыл æ рæ вæ рдтой рынчынфæ рсæ ггæ гтæ.

— Уæ дзæ бæ хдзинæ дтæ бафидын мæ бон нæ бауыдзæ н, — зæ рдæ уынгæ гæ й загъта Залихан. — Фæ лæ уын сæ иунæ г кадджын Хуыцау мæ бæ сты хорздзинæ дтæ й бафидæ д.

Хъамбол стъолыл æ рæ вæ рдта хъарм фыдджын, графин, æ мæ дзидзайы къуылдых. Ким нæ бауæ ндыди Залиханы цурмæ.

Адзæ дзетæ дын чындзæ хсæ вы хай æ рбарвыстой, бадты адæ м дын зæ рдиагæ й зæ гъынц, тагъд рæ стæ гмæ куыд адзæ бæ х уай, — загъта Хъамбол.

— Бузныг, стыр бузныг, — Залиханы зæ рдæ æ рбауынгæ г.

— Хъармæ й ахæ р, — бахатыд Дуне.

— Нæ хуынтæ уынджы бандоныл ныууагътам, — загъта Любæ.

— Мацы сæ раппарæ д, — батыхст Залихан.

— Нæ, Нада сæ разы лæ ууы.

Хуындзаутæ ацыдысты. Кæ рты Ким загъта Иветæ йæ н:

— Ды нæ м куы нæ æ рбацæ уай, уæ д дæ м дзургæ дæ р нал скæ ндзынæ н. Уыныс, мæ хæ дæ г дæ м æ рбацыдтæ н.

— Чындзы фен, — загъта Любæ.

— Уырыссаг у, фæ лæ тынг рæ сугъд, — загъта Хъамбол.

— Нæ узæ ххытæ й йæ йемæ сласта, — загъта Петр, Иветæ мæ æ нкъард цæ стæ нгасæ й бакæ сгæ йæ.

Хур аныгуылд, афтæ Иветæ араст хъазтмæ йæ хотимæ.

Кæ рты куы фæ цæ йцыд, уæ д адæ м йæ фæ стæ кæ сгæ аззадысты.

Симды йæ ивтой, кæ рæ дзийæ н бар нæ дæ тгæ йæ. Тынг аив, хæ рзконд фæ сивæ д лæ ууыдысты хъазты. Фæ ндырæ н фæ рсаг кодтой.

Æ рталынг. Симд рахызт кæ сгон кафтмæ. Сæ æ вгтæ фыр сыгъдæ гæ й кæ мæ н æ рттывтой, ахæ м дыууæ фæ тæ ген фанары рахастой хъазтмæ. Хъазты астæ у сæ кæ рдæ гыл æ рæ вæ рдтой. Чъерами бæ лас дидинæ г куы фæ калы, уæ д уый алыфарс мыдыбындзытæ куыд æ рæ мбырд уой, афтæ, ноджы аивдæ р æ ртыгуыр сты хъазты адæ м фанарты рухсмæ.

Хæ дзармæ хæ стæ г даргъ бандæ ттыл бадтысты хистæ р адæ м, сылгоймагæ й, нæ лгоймагæ й. Хистæ ртæ й-иу исчи куы кафыд, уæ д куыд иу лæ г, афтæ иууылдæ р уырдыг слæ ууынц, суанг фæ ндыр цæ гъдæ г дæ р. Стырæ й-чысылæ й æ мдзæ гъд кæ нгæ. Афтæ фæ лæ ууынц, цалынмæ хистæ р кафт фæ вæ ййы, уæ дмæ. Кафты фæ стæ йæ худ сисы, йæ урс сæ рæ й салам ратты æ мæ сбады йæ бандоныл.

Хъазт та фæ стæ мæ йæ охыл цæ уын райдайы.

Чъегъре ракодта кафынмæ Петр, Аркади, уазæ г рæ сугъд чызг, урс кофтæ æ мæ сау сарафаны æ мæ Иветæ йы.

Кафыдысты кæ сгон кафт цыппæ ргæ йттæ й. Кафгæ -кафыны Иветæ хъуыды кодта: «Райсом сæ рдар Хъæ рæ семæ цæ уы. Фермæ йы хъугдуцæ гæ й ныллæ удзæ н... » Кафджыты къахист фæ къуыхцы. Петр æ м хæ стæ г басирдта. Бадзырдта йæ м аивæ й:

— Иветæ, дæ куыстытæ уал фæ уадз!

Чызг фесхъиудта, йæ къахы ист ацарæ зта...

Зæ рдæ рухсæ й кастысты хъазты адæ м цыппар кафæ гмæ: æ мист куыд кæ нынц сæ къах, денджызы хъазты базыртау аив куыд исынц сæ къухтæ... Кæ рццæ мдзæ гъд, фæ ндыры цагъд æ мæ фæ сивæ ды зарын дардмæ хъуыстысты. Ничи зыдта — нæ дæ р хъæ убæ стæ, нæ дæ р сыхбæ стæ, нæ дæ р хъазты адæ м, нæ дæ р Иветæ, нæ дæ р Залихан йæ хæ дæ г — уыцы аив хъазты уынæ р Залихан фæ стаг хатт кæ й хъусы...

⇐ Предыдущая 21 22 23 24 252627 28 29 30 Следующая ⇒