59. Қазақстан 1960 ж. екінші жартысы мен 1980 жылдар – бірінші жартысы.

XXғ. 60-80 жылдарындағ ы саяси ө мір.

Н. С. Хрущев Қ азақ станды сынақ алаң ы сияқ ты пайдаланып, кө птеген тың тә жірибелерді, оның ішінде келешегі жоқ тә жірибелерді сынақ тан ө ткізіп байқ ап кө рді. Гидропоникалық ә діспен ө сімдік ө сіру, жү гері егу т. б. осы сияқ ты тә жірибелер Қ азақ стан шаруашылық тарында байқ аудан ө тті. Оның айтуымен республиканың оң тү стіктегі аудандары кө ршілес республикаларғ а берілді, ө лкелер қ ұ рылды. Кө птеген қ осалардың аттары ө згертілді: Ақ мола – Целиноград атанды, Батыс Қ азақ стан облысы – Орал облысы болды. Хрущевтің жолсыздық тары мен жө нсіз қ ылық тарын ашық айтпаса да халық оғ ан наразы болды. Сойтіп, елдің экономикасын жаң а сатығ а кө теру, халық шаруашылығ ын басқ ару, ө ндірісті жоспарлау мен ынталандыру жү йесін тубегейлі жақ сарту қ ажеттігі кесіп жетілін келе жатты. Экономикалық мә селелерді шешуде субъектівизмде, валюнтаризмді жою қ ажеттігі барғ ан сайын айқ ындала тү сті.

Елде қ алыптасқ ан жағ дайы тү зеу жә не жол берілген қ ателіктерді жою жө нінде кезек кү ттірмейтін шығ ұ л шараларды 1964 жылы 14 қ азанда болып ө ткен КОКП-ның пленумында қ абылдады. Пленум Н. С. Хрущевті КОКП ОК-нің бірінші хатшысы жә не КСРО Министралер Советінің тө рағ асы міндеттерінен босатты. Оның орнына КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы етіп Л. И. Брежневті сайлады, ал Кең ес Ө кіметінің басшысы етіп КСРО Жоғ арғ ы Кенесі А. Н. Косыгинді тағ айындады. Осының артынша партия, совет жә не басқ а қ оғ ам ұ йымдарын 1962 жылы жү зеге асырылғ ан ө ндірістік принцип бойынша бө лу ойластырылмағ ан іс деп бағ аланып, олардың территориялық - ө ндірістік принцип бойынша қ ұ рылуын қ алпына келтіру ісі қ олғ а алынды. Сонымен бірге жоспарлау мен экономикалық ынталандыру ә дістеріндегі қ ателер де тү зетіле бастады. Осы жылдарда іске асырылғ ан шаруашылық реформа дә йекті жү ргізілмегеннің ө зінде елдің экономикасын кө теруге елеулі ық пал жасады.

70 жылдардың басында бұ рынғ ыдай социализмнен коммунизмге ө ту туралы территориялық идея басым болды. Бұ л жайлы 1967 жылы қ азан тө ң керісінің 50 жылдығ ына арналғ ан сө зінде Л. И. Брежнев мә лімдеді.

1977 жылы 7 қ азанда КСРО Конституциясы қ абылданды. Конституцияда қ ияли болжамдар кө п болды. Коммунизмге ө тер жол мә селесі, кемелденген социализм теориясы кең таралды.

1978 жылы 20 сә уірде Қ азақ КСР-інің конституциясы қ абылданды. Бұ л Кең естік жү йедегі Қ азақ станның соң ғ ы Конституциясы болды. Бұ л Конституциясында да демократияны шектеу, адам қ ұ қ ығ ын елемеу т. с. қ оғ амғ а жат қ ұ былыстар орын алды. Ұ лтаралық қ атынастарда да келең сіз жағ дайлар кө бейді. Республикада орыс тілі «ұ лы тіл» ретінде дә ріптеліп, қ азақ тіліне немқ ұ райды қ арау кең ейді.

1979 жылы КОК ПК–ы Қ азақ стан жерінде неміс автономиялық облысын қ ұ ру туралы шешім қ абылдады. Автономиялық облыстың қ ұ рамына Ақ мола, Павлодар, Қ арағ анды, Кокшетау облыстарының бірнеше аудандары кіруге тиіс болды. Жоспар бойынша автономиялық облыс орталығ ы Ерейментау қ аласында орналасатын болды. Бұ л жө нінде арнайы комиссия қ ұ рылын, оғ ан КОКП ОК-ының хатшысы А. Коркин торағ алық етті. Партияның бұ л шешімі қ азақ халқ ының ұ лттық мү ддесін аяқ қ а таптаудың кө рінісі болды.

1979 жылы 16 маусымда Ақ мола қ аласындағ ы Ленин алаң ына қ азақ жерінде неміс автономиясын қ ұ руғ а наразы болғ ан жастар жиналды. «Неміс автономиясына жол жоқ! » «Қ азақ стан бө лінбейді! » деген жазулары бар плакаттар ұ стағ ан жастар партияның бұ л шешімін қ атты айыптады. Осы жылы 19 маусымда жастар алдына шық қ ан атқ ару комитетінің тө рағ асы Жұ махметов пен облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Морозов Қ азақ стан жерінде ешқ андай автономия қ ұ рымайтынына жастарды сендірді.

70 жылдар мен сексенінші жылдардың бірінші жартасында партияның жоғ ары орындарында сө з бен істің бірлігіне шақ ырылғ ан ү ндеулер барғ ан сайын кү штірек естіле бастады. Мұ ның ө зі екі жү зділік ү ндеу еді. Ойткені, оны басшы органдарында отырғ андардың ө здерінің орындауы міндетті болмады, талап тек қ ана тө менгі буындағ ыларғ а бағ ытталды. Ішкі партиялық жұ мыстарды жақ сарту мен жетілдіру жө ніндегі кө птеген қ аулылар кө збояушылық сипат алды. Партия басшыларының қ атып қ алғ ан жаттандылық жә не дү мшелік пен цифрлардан, алуан тү рлі есеп қ ұ растырудан басқ а ешнә рсе талап етілмеді. Партия беделі барғ ан сайын қ ұ лдырай бастады.

Сонымен Қ азақ стан президенті Н. А. Назарбаев айтқ андай, тоқ ырау ө мірдің барлық салаларында: идеология да, адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынаста да, орын алды. Брежневтің жеке басына табыну етек алғ ан жағ дайда, ә сіресе, жетпісінші жылдардың аяғ ы мен сексенінші жылдардың бас кезінде ол барғ ан сайын кү шейе тү сті.

Ө неркә сіптің дамуы.

1965 жылы қ ыркү йекте КОКП ОК-нің пленумы болып ө тті. Пленум ө неркә сіпті дамытуғ а арналды. Пленумда қ ойылғ ан міндеттер:
1. Ө неркә сіпті салалық принцип (ұ станым) бойынша басқ ару.
2. Ө неркә сіп салалары бойынша одақ тық республикалық министрліктер қ ұ ру.
3. Кә сіпорындар дербестігін арттыру.
4. Шаруашылық есепті дамыту.
5. Жұ мыскерлерді экономикалық ынталандыру мен материалдық мадақ таулары кө бейту.

КСРО жоғ арғ ы Кең есінің сессиясы 1965 жылғ ы ө неркә сіпті басқ ару жү йесін ө згерту жә не мемлекеттік жоспарлау жө ніндегі кейбір басқ ару оргадары ө згеше қ ұ ру туралы заң қ абылдады. Кө п ұ замай осындай қ аулылар мен заң дарды Қ азақ стан Компартиясы ОК-нің XIV пленумы мен Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есі де қ абылдады. Қ абылданғ ан шешімдерге сә йкес 1965-1966 жылдары Қ азақ станда халық шаруашылығ ы Қ ең есі жә не экономикалық аудандардың халық шаруашылығ ы кең естері таратылып, салалық одақ тық – республикалық министрліктер қ ұ рылып, ө неркә сіптік, қ ұ рылыс материалдары, орман, целлюлоза – қ ағ аз жә не ағ аш ө ң деу, азық – тү лік т. б. кә сіп орың дары біріктірілді.

60 жылдардын басында ө неркә сіпті сапалық жағ ынан ө згерту, ғ ылыми негізде қ ұ ру ү рдісі басталды. Қ азақ станда ө неркә сіпке жаң а техниканы енгізу жоспары жасалды. Ең алдымен ө ндірісті электрлендіру мә селесі қ олғ а алынды. Қ арағ андыда іске кіріскен екінші МАЭС пен Бұ қ тырма су – электір станциясы техникалық – экономикалық кө рсеткіштерінің жоғ арылығ ымен ерекшеленді – 45 мың шақ ырымнан асатын қ уатты электр тасымалдау жү йесін орнатты. Қ арағ анды кө мір кеніндегі механикаландырылғ ан жү йе ең бек ө німділігін 6%-ғ а дейін кө терді. Ө ндірістің автоматтандырылғ ан жү йесі 27 мың адамның ең бегін атқ арды. 1985 жылы жаң а технологиялық процесті ө ндіріске енгізгені ү шін Ащысай полиметалл комбинатына Лениндік сыйлық берілді. Екібастуз кө мір кесіндісіне озық технология қ олданылып, қ уатты экскаваторлар пайдаланылды. Ғ ылыми – техникалық жетістігі нә тижесінде Шымкенттегі М. И. Калинин атындағ ы заводта жұ міс технологиясы жақ сартілді. 1965 жылы Ө зен кен орнында жаң а технология негізінде алғ ашқ ы мұ най ө ндірілді.

1965 жылғ ы шаруашылық реформасы нә тижесінде ғ ылыми – технологиялық процестерді ө ндіріске енгізу ісі ө неркә сіптегі жағ дайды тү бірімен ө згертті. Реформа ең бекпен ө ндірісті ұ йымдастыруды жетілдіруге оң жол ашты. Кә сіпорындар қ ызметін жоғ арыдан реттеуге шамадан тыс ә уестенушілік доғ арылды, олардың шаруашылық дербестігі ұ лғ ая тусті. Пайда, бағ а, ақ шалай сыйлық, несие тә різді экономикалық тұ тқ алар қ озғ алысқ а келтірілді. Ә рбір жұ мыскердің, тұ тастай алғ андағ ы кә сіпорынның материалдық мү дделігіне баса назар аударылды. 1966 жылы Қ азақ станның Ө скемен қ орғ асын – мырыш комбинаты, Шымкент – цемент заводы бастағ ан II ө неркә сіп жұ мыс жү ргізудің жаң а тә ртібіне кө шті. 1970 жылы Қ азақ стан ө неркә сібінің 70% - ы жоспарлаудың жаң а жү йесіне жұ мыс істеді.

1970 жылғ а қ арай КСРО-ның халық шаруашылығ ында Қ азақ станның кө мір жә не темір кенін ө ндіру, болат балқ ыту, қ ара металдар прокаттау жө ніндегі ү лес салмағ ы ө сті. Республикада бұ рын болмағ ан ө неркә сіп салалары ө ркендеді: титан, магний, синтетикалық каучук, полиэтилен, кө тергіш крандар ө ндірістері т. б.. Мұ най ө ндіру жә не химия ө неркә сібі де бұ л уақ ытта жалпыодақ тық маң ызғ а ие болды.

Женіл ө неркә сіптер қ атары ө сті: Теміртау, Жамбыл қ алаларында азық -тү лік ө неркә сібі, Алматыда мақ та-мата ө неркә сібі, Семейде трикотаж фабрикасы алғ ашқ ы ө німін бере бастады. Бес жылдың ішінде республикада жең іл ө неркә сіптің 14 кә сіпорны салынды.

Аз ғ ана уақ ыттың ішінде Қ азақ станда 170-ке жуық кә сіпорын іске қ осылды. Қ уатты Екібастұ з отын энергетика кешенінің қ ұ рылысы 1970 жылғ а қ арай басталды. 1975 жылғ а қ арай еліміздегі кә сіпорындардың барлығ ы энергиямен қ амтамасыз етілді. 80 жылдары одақ кө лемінде ө ндіріске енгізілген ғ алыми-техникалық жаң алық тардың 3% - ы Қ азақ станғ а тиесілі болды.

Тоқ ырау кезең і дейтін 1971-1985 жылдар аралығ ында Қ азақ стан экономикасы бұ рынғ ысынша техникалық прогреске кабілетсіз, қ арабайыр (экстенсивті) ә діспен жұ мыс істеді. Соның ө зінде халық шаруашылығ ының дамуында кейбір келелі кө рсеткіштерге қ ол жеткізді. Мә селен, осы жылдарда ө ндіріс жә не ғ ылыми ө ндірістер қ ұ рылымдарының саны 28-162 дейін, оның ішінде кә сіпорындар 1971 жылы – 97, ал 1985 жылы – 610 дейін ө сті.

Бірақ шаруашылық реформа нә тижесі кү ткендегідей болмады. Оның себептері:
- КСРО-да Ғ ТП негізінде тү бегейлі ө згерістер жү ргізу қ ажеттігі сө з жү зінде мойындалғ анымен, іс жү зінде бұ рынғ ы басқ ару ә дістерін қ олдану жалғ аса берді.
- Мемлекетттік – монополистік меншік Ғ ТП – ты тежеп, экономиканың тиімді дамуына мү мкіндік бермеді.
- Ө ндірістік берлістіктер қ ұ ру ісі ғ ылыми-техникалық саясатта монополиялық бетбағ ыттардың пайда болуына ә кеп тіреді.

⇐ Предыдущая 18 19 20 21 222324 25 26 27 Следующая ⇒