54. Соғыстан кейінгі елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы.

1947 жылы желтоксанда карточкалық жү йе мен республика ең бекшілерін азық -тү лікпен жә не ө неркә сіп тауарларымен мө лшерлі қ амтамасыз ету жойылды. Осы жылы ақ ша реформасы жү ргізілді. Азык-тү ліктің негізгі тү рлерінен мен ұ ннан істелінетін тағ амдарғ а, етке, ө неркә сіп тауарларына деген бағ а тө мендетілді. Кооперативтік сауданың дамуы нә тижесінде базардағ ы бағ а да тө мендеді. Тұ тастай алғ анда, тө ртінші бесжылдық жылдарында бағ а ү ш рет тө мендетілді. Сомның сатып алу қ абілетінің нығ ауымен қ атар ең бекшілердің ең бекақ ысын арттыру жү ргізілді. Ұ лы Отан соғ ысы мү гедектерінің, майданда қ аза тапқ андардың отбастарына ә леуметтік кө мек кө рсетілді. Жасы жеткендерге, асыраушысынан айырылғ андарғ а, уақ ытша ең бек қ абілетінен айырылғ андарғ а зейнетақ ы тағ айындалды. Кө п балалы, жалғ ызбасты аналар талай жә рдем алды. Санаторийлер мен демалыс ү йлеріне, пионер лагерьлеріне жең ілдік шарттарымен жолдамалар берілді. Бү л жылдары ақ ы тө ленетін қ осымша демалыстар беру қ алпына келтірілді. Мемлекеттік жә не кооперативтік кә сіпорындар мен ұ йымдардың кү рделі қ аржылары есебінен халық қ а арналғ ан тү рғ ын ү й қ ү рылысының саны кө бейді. Алайда, ө кінішке қ арай, жоғ арыда келтірілген кең ес адамдарын «ә леуметтік қ орғ аудың жоғ ары дең гейінің » ү лгілері, олардың ө мірлік сұ раныстарын қ анағ аттандыру кө бінесе жасанды сипатта болды. Мысалы, карточкалық жү йенің жойылуы алдында бө лшек саудағ а реформа жү ргізіліп, оның жалпы дең гейі 1940 жылмен салыстырғ анда ү ш еседей жоғ ары болып шық ты. Жұ мысшылар мен қ ызметшілердің ай сайынғ ы ең бекақ ысы бір жарым есе ғ ана кө бейіп, 1950 жылы 64 сомды қ ұ рады, бұ л сатып алушылық қ абілеттің тө мендеуіне ә кеп соқ ты. Ерікті-мә жбү рлі тү рде мемлекеттік займдарғ а жазылуғ а ең бекшілердің бір айлық жалақ ысы кетіп, олар артық еш нә рсе сатып ала алмады. Сол уақ ытта кең қ олданылғ ан бағ аны тө мендету насихат саясаты ә уелден негізсіз болып, халық тың кө пшілігі тұ ратын ауылдар мен деревнялардың тұ рмыс жағ дайың нашарлату есебінен жү ргізілді. 50-жылдардың басында колхозшылар жү мысшы мен қ ызметшілердің жалақ ысынан тө рт есе аз алды. Ү кімет жү ргізген ауылдан азык-тү лік ө німдерін ете тө менгі бағ аларғ а сатып алу саясаты ауыл ең бекшілерінін; тү рмыс жағ дайларының кө терілуіне колайлы жағ дай жасай алмады. 1946 жылы КСРО-ның кө птеген аудандарында аштық тың басталғ ан фактісі белгілі. Нан, ет ө німдері, сү т жетіспеді. Адамдар аштық тан ө ле бастады. Бірақ бү л елден мұ қ ият жасырылды. Соғ ыстан кейінгі экономикалық саясаттың басты қ ағ идасы - ауыр ө неркә сіптің біржақ ты жылдамдатылғ ан дамуы болып қ ала берді. Материалдық мү қ таждық тарды қ анағ аттандыру соғ ыстан бұ рынғ ы жылдардағ ыдай екінші кезекке ығ ыстырылды. Бү л коммунизм секілді игі мақ сатқ а жету ү шін тө зімнің қ ажеттігі жө ніндегі насихаттық ұ ранмен ақ талды. Істің шынайы жағ дайьн боямалап кө рсету салты тарихи шындық ка карсы кү рес, социализм жең істерін қ орғ ау тү рінде кө рінді. Басқ аша ойлаудың кішкене де болса кө ріністері, пікірлер плюрализмі, социализмді «қ аралау» ә рекеттері идеологиялық диверсиялар ретінде қ арастырылды. Жағ ымсыз қ ү былыстардың себептерін іздеу «Кім кінә лі? » деген сү рақ пен алмастырылды. Барлық себептер, кө бінесе, ө ткен соғ ыс пен капиталистік қ оршаудан іздестірілді. Социализмнің дамуы мен нығ аюына байланысты тап кү ресінін сакталуы мен шиеленісуі женіндегі теориялық нү сқ ау да идеологиялық теке тіресті Кең ес мемлекетінің ө з ішінде де, халыкаралық дә режеде де арттыра тү сті. «Халық жауларына», «социализм жауларына» қ арсы наукан іс жү зінде ү здіксіз жү ргізілді.

Соғ ыстан кейінгі кезенде білім, ғ ылым жә не ә дебиетпң дамуында бірқ а-тар жетістіктерге қ ол жеткізілді. 1946 жылы Қ азақ КСР Ғ ылым Академиясы ашылды, оның ұ йымдастырушысы ә рі тұ ң ғ ыш президенті Қ. Сә тпаев болды. 1950 жылдың соң ында Қ азақ КСР-ның Ғ ылым Академиясы жү йесінде 19 ғ ылы-ми-зерттеу институты жұ мыс істеді. 1947 жылы М. Ә уезов «Абай жолы» эпопеясының екінші кітабын жазып бітірді, ал 1949 жылы оғ ан КСРО Мемлекеттік сыйлығ ы берілді. Қ азақ ә дебиетінде бұ л жылдары С. Мұ қ ановтың «Сырдария», Ғ. Мұ стафиннің «Мил-лионер» жә не И. Шуховтың романдары, Т. Жароковтың шығ армалары жә не т. б. қ ұ нды ең бектер жарық кө рді. Соғ ыстан кейінгі жылдарда, бір ө кініштісі, зиялы қ ауымғ а қ арсы сталиндік қ уғ ын-сү ргін саясатының жаң а толқ ыны басталды. Ленинград пен Мә скеуде идеологиялық тапсырма непзшде қ олдан жасалғ ан «Ленинград ісі", «Дә рігер-лер ісі», ал Қ азақ станда «Бекмаханов ісі» ұ йымдастырылды. Е. Бекмаханов талантты тарихшылардың бірі еді. Соғ ыс жылдарында белгілі ғ алымдармен, тарихшылармен бірге ғ ылыми шығ армашылық жұ мыспен белсенді айналыс-ты. Мысалы, соғ ыс жылдары А. Кучкин, А. Панкратова, Б. Греков, Н. Дружи-нин сынды белгілі ғ алымдар енген авторлық ұ жымның қ ұ рамында «Қ азақ КСР тарихын» жазуғ а қ атысты. Бұ л аса қ ұ нды ең бек 1943 жылы жарық кө рді. 1947 жылы Е. Бекмаханов «XIX ғ асырдың 2о10 жылдарындағ ы Қ азақ стан» атты іргелі ғ ылыми монографиясын дайындады. Алайда еліміздің идеоло-гия саласын басқ арып отырғ ан адамдар Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық кетеріліске қ атысты ғ алымның кө зқ арасы ұ лтшыл ә рі саяси зиянды деп бағ алады. Сол себепті 1952 жылы Е. Бекмаханов 25 жылғ а сотталып, тек И. Сталин ө лгеннен кеиін ғ ана, 1954 жылы кө ктемде ақ талды. Саяси айып тағ ылып, ғ алымдар қ атарында А. Жұ банов, Қ. Жұ малиев, Б. Сү лейменов, Қ. Мұ хамедханов, жазушы Ю. Домбровский жә не т. б. қ удаланды. Қ. Сә тбаев пен М. Ә уезов саяси қ ысымның нә тижесінде еріксіз Қ азақ станнан Мә скеуге кетуге мә жбү р болды.

56. Тың игеру, тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру — КСРО-да (Қ азақ стан, Сібір, Орал, т. б. ) 1954 – 1960 ж. жү ргізілген науқ ан. КСРО бойынша жалпы 41, 8 млн га жер жыртылса, соның 25, 5 млн га-сы қ азақ жері болды. Тың игеру нә тижесінде Қ азақ стан КСРО-дағ ы ең ірі астық ты республикаларының біріне айналды. Тың игеру. Кең ес ү кіметі тұ сында ең кө п тә жірибе жасалғ ан сала – ауыл шаруашылығ ы. Жасалғ ан реформалар аграрлық саланы дамытудың орнына, кө бінесе ү лкен қ иындық тарғ а алып келді. Ауыл шаруашылығ ымен қ азақ халқ ы тығ ыз байланысты екені белгілі. Сондық тан қ азақ халқ ының басым бө лігі ауылдарда тұ рғ андық тан реформалардың зардабы бірінші кезекте қ азақ тарғ а тиді. Ауыл шаруашылығ ындағ ы тә жірибелер 1950 жылдары ө з жалғ асын тапты. 1953 жылы қ ыркү йекте КОКП ОК пленумы ауыл шаруашылығ ында қ алыптасқ ан жағ дайды талқ ылады. Пленумда мемлекет басшысы Н. С. Хрущев баяндама жасады. Баяндамада аграрлық саланың артта қ алу себептері талданды. Кү штеп ұ жымдастырудың зардаптары, миллиондағ ан шаруалардың ашаршылық пен саяси қ уғ ын–сү ргіннің қ ұ рбаны болғ андығ ы атап кө рсетілді. Сонымен бірге, ө неркә сіпті ауыл шаруашылығ ы есебінен дамыту ауыл тұ рғ ындарының тұ рмыс жағ дайының тө мендеуіне ә келді. Қ ыркү йек пленумы ауыл шаруалығ ының артта қ алуын жою жө ніндегі нақ ты шараларды белгілді. Мал шаруашылығ ының артта қ алу себептері: матералдық -техникалық негізінің ә лсіздігіне, жайылымдардың тың игеру кезінде егістікке айналуына тікелей байланысты болды. Ауыл шаруашылығ ындағ ы жағ дайды жақ сарту ү шін жемдік дақ ылдар егісінің кө лемін ұ лғ айту жү зеге асырылды. Техникамен жабдық тау жә не малшыларды материалдық тұ рғ ыда ынталандыру жұ мысы жү ргізілді. Еліміздегі 47 колхоз бен 225 совхоз ет ө ндіруге бағ ытталып қ айта қ ұ рылды. Осы шараларды жү зеге асыру нә тижесінде мал шаруашылығ ының жағ дайы біршама жақ сара бастады. 1950 ж. басында колхоздарды ірілендіру нә тижесінде олардың саны республикада екі есе қ ысқ арды. Сол себепті Қ азақ стан колхоздары материалдық тұ рғ ыда жарақ танғ ан ірі шаруашылық тарғ а айналды. Осы кезең де шаруашылық ты жү ргізуде талантты ұ йымдастырушылардың есімдері кө пшілікке таныла бастады. Олардың ең бегін мемлекет жоғ ары бағ алады. Мысалы, Алматы облысындағ ы «Алматы» колхозының бастығ ы Л. Манько, «Мичурин» атындағ ы колхоздың бастығ ы Қ. Ә бдіғ ұ лов Социалистік Ең бек Ері атанды. Ал, Талдық орғ ан облысындағ ы «Жаң а талап» колхозының бастығ ы Н. Алдабергенов екі мә рте Социалистік Ең бек Ері атағ ын алды. 1950 ж. екінші жартысында МТС-тер таратылып, олардың қ арамағ ындағ ы ауыл шаруашылық техникасы колхоздарғ а берілді. Бұ рынғ ы МТС-тер орнына республикада 213 машина жө ндеу станциясы (МЖС) қ ұ рылды. Кейін олар «Казсельхозтехника» ө ндірістік–техникалық жабдық тау бірлестігінің қ ұ рамына енді. Мұ ндай қ айта қ ұ рулар ауыл шаруашылығ ының дамуына кері ә серін тигізбей қ ойғ ан жоқ. Оның материалдық –техникалық тұ рғ ыда жабдық талуында тұ рақ тылық болмады. 1954 жылы 23 ақ пан - 2 наурыз арлығ ында Компартия ОК кезекті пленумы болып ө тті. Онда «Елде астық ө ндіруді ұ лғ айту мен тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру» туралы қ аулы қ абылданды. Жалпы, астық мә селесін шешудің екі бағ ыты болды: - интенсивтік бағ ыт, экономиканы реттеуде нарық тық қ атынасқ а кө шу. - экстенсивтік бағ ыт, яғ ни астық ө німін тың жерлерді игеру арқ ылы арттыру жолы. Шаруашылық ты нарық тық қ атынастарғ а кө шіру социализм идеологиясына қ айшы келетін еді. Сондық тан, азық -тү лік мә селесін шешуде Кең ес ү кіметі осы екінші жолды таң дады. Қ аулы бойынша тың игерілетін аймақ тар: Қ азақ стан, Сібір, Орал жә не Солтү стік Кавказ, Еділ ө ң ірі. Бұ л аймақ тарда егіс кө лемін арттыру кө зделді. Қ азақ станда тың игерілетін аймақ тарғ а солтү стік облыстар енді. Кең ес Одағ ы бойынша 1954 жылы 13, 4 млн гектар тың жерлер жыртылды. Оның ішінде Қ азақ станда 6, 5 млн гектар, яғ ни барлық жыртылғ ан жердің 50%. Ал жоспар бойынша Қ азақ станда 1954-1957 жылдары егіс алқ абының кө лемі 2, 5 млн га. артуы тиіс еді. Осылайша, жаппай тың игеру қ озғ алысы басталды. Тек 1954-1955 жылдары Қ азақ станда жаң а 337 совхоз қ ұ рылды. Бұ л совхоз атауларының ө зі кө п жә йтті аң ғ артып тұ рса керек: «Москва», «Ленинград», «Киев», “Кантемировец”, “Тамановец” «Ростов», «Одесса» т. б. Жаң адан қ ұ рылғ ан совхоздарда тұ рғ ын ү йлермен бірге жаң а мектептер, бала бақ шалар, мә дениет ү йлері, спорт алаң дары, кітапханалар салынды. Бұ л республиканың ә леуметтік жә не мә дени дамуындағ ы оң істердің бірі еді. 1954 жылы тамызда КОКП ОК мен КСРО Министрлер Кең есі «Астық ө ндіруді молайту ү шін тың жә не тың айғ ан жерлерді одан ә рі игеру туралы» жаң а қ аулы қ абылдады. Осы қ аулығ а сә йкес ауыл шаруашылығ ының техникалық базасын нығ айту ісі қ олғ а алынды. Қ азақ стан совхоздары сол кезең де 169 мың трактор, 98 мың комбайн, 73 мың жү к машинасын жә не басқ а да кө птеген ауыл шаруашылық техникасын алды. КСРО Министрлер Кең есі 1954 жылы қ ыркү йекте тың игерілген жерлерде темір жолдар мен автомобиль жолдарының қ ұ рылысын дамыту туралы қ аулы қ абылдады. Қ аулы бойынша Қ азақ станда 2. 600 шақ ырым автомобиль жолы тө селуге тиісті болды. Тың жә не тың айғ ан жерлерді игерудің ү лкен зардаптары да болды. Билік басындағ ылар ғ алымдардың пікірімен санаспады. Экология мен жергілікті халық тың ерекшеліктерін ескермеуі ү лкен зиян ә келді. Қ азақ станның тың ө лкелерінде жер эрозияғ а ұ шырады. 1960 жылдарғ а қ арай Қ азақ станның тың ө лкелерінде 9 млн га жер жел эрозиясына ұ шырады. Тың игерудің рухани жә не демографиялық зардаптары да зор болды. Қ азақ станғ а 1954-1962 ж. тың игеруге КСРО-ның еуропалық бө лігінен 2 млн адам келді. Сол себепті қ азақ халқ ы ө з жерінде азшылық жағ дайына тү сті. 1959 жылғ ы халық санағ ы бойынша республикада тұ ратын жергілікті ұ лт ө кілдерінің саны 2 миллион 787 мың, яғ ни барлық халық тың 29 % ғ ана қ ұ рады. Тың игерілген облыстарда 700 қ азақ мектебі жабылды. Енді қ азақ балалары мектеп–интернаттарда оқ ытыла бастады. Олардың басым кө пшілігінде оқ у орыс тілінде жү ргізілді. Бұ л біріншіден, қ азақ жастарының ұ лттық тілі мен мә дениетінен қ ол ү зуіне ә кеп соқ тырды. Екіншіден, Қ азақ елінің елді-мекендері мен жер–су атаулары орысша атала бастады. 1962 жылы Н. Хрущевтің бастамасымен Қ азақ станның солтү стік облыстарын тың ө лкесіне біріктіріп, Ақ мола қ аласы Целиноград деп ө згертілді. Мұ ндай орыстандыру саясатынан қ азақ халқ ын еліміздің тә уелсіздігі ғ ана қ ұ тқ арды. Тың игеру кезінде қ ұ рылғ ан совхоздарда жергілікті халық тың ерекшеліктері ескерілмей, кейбір қ азақ ауылдарына да шошқ а ө сіруге нұ сқ ау берілді. Қ азақ ауылдарында шошқ а фермалары ашылғ анымен олар кө п ұ замай жабылып қ алды. Ө йткені, қ азақ тар шошқ а шаруашылығ ын жү ргізуден ү зілді-кесілді бас тартты. Шошқ а шаруашылығ ын дамыту мен жайылымдардың қ ысқ аруы қ азақ халқ ының дә стү рлі мал шаруашылығ ына кері ә серін тигізді. Тү йе мен жылқ ы шаруашылығ ы қ ұ лдырап кетті. Емдік қ асиеттері белгілі қ ымыз бен шұ бат ө ндіру ұ мытыла бастады. Халық ү шін ең ауыр тигені сол кезең де Кең ес ү кіметінің жеке жә не қ осалқ ы шаруашылық жү ргізуге тиым салуы болды. Тың игеру 1964 жылғ а дейін жалғ асты. Оның негізгі нә тижесі: сол уақ ыттан осы кезге дейін Қ азақ стан халқ ын нанмен қ амтамасыз ету мә селесі шешілді. Сонымен бірге, Қ азақ стан астық ты шет елдерге экспорттаушы елге айналды. Тың игерудің экологиялық жә не рухани зардаптары болғ анымен, ол XX ғ асырдың аса ірі экономикалық жобаларының бірі болды.

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 192021 22 23 24 Следующая ⇒