63,Тәуелсіз Қазақстан Республикасының қалыптасуы-қазақ халқының тарихындағы жана кезен

1991 жылы КСРО ыдырап, Одақ тың қ ұ рамындағ ы елдер ө з алдарына жеке мемлекет болып жатты. Солардың қ атарында Қ азақ стан да болды. 1991 жылы 16-желтоқ санда Қ азақ станның Жоғ арғ ы Кең есі “Тә уелсіздік пен мемлекеттің егемендігі туралы” заң ды қ абылдады. Ескеретіні, Қ азақ стан КСРО қ ұ рамындағ ы елдердің арасында ең соң ғ ысы болып Тә уелсіздігі туралы заң ды қ абылдады. Бұ л заң 1990 жылы 25-қ азанда қ абылданғ ан Қ азақ станның Егемендігі туралы Декларациямен бірге Қ азақ елінің елдігін нығ айта тү сті.

Қ азақ станның Тә уелсіздігін ресми тү рде ең алғ аш болып мұ хиттың арғ ы жағ ында жатқ ан Америка Қ ұ рама Штаттары мойындады, екінші болып айдаһ ардай айбарлы Қ ытай, сонан соң Ұ лыбритания мойындады. Оның артынан Моң ғ олия, Франция, Жапония, Оң тү стік Корея жә не Иран Ислам мемлекеті мойындады. Иран — Қ азақ станның тә уелсіздігін мойындағ ан алғ ашқ ы мұ сылман мемлекет. Ал “Тә уелсіздігімізді ең алғ аш болып бауырлас Тү ркия мемлекеті мойындады” деген сө здің ақ иқ ат еместігін білгеніміз жө н. Тү ркия алғ аш болып Қ азақ станда ө з елшілін ашты, бірақ тә уелсіздігімізді мойындауда он жетінші болды. Бұ л деректі еліміз Тә уелсіздік алғ аннан кейін Сыртқ ы істер министрінің орынбасары қ ызметін атқ арғ ан, елдің сыртқ ы саясат тұ жырымдамасы авторларының бірі болғ ан Вячеслав Ғ иззатов келтірген. Қ Р Сыртқ ы Істер министрлігінде тіркелген дипломатиялық қ ұ жаттарда Тү ркияның Қ азақ стан тә уелсіздігін ресми тү рде мойындайтын протоколғ а 1992 жылдың 2-наурызы кү ні қ ол қ ойғ андығ ы кө рсетілген. Алғ ашқ ы кү ндері ә лемнің салмақ ты елдері мойындап, кейіннен басқ а да елдер мойындап жатты. Осылайша ә лемдік саясат аренасында Қ АЗАҚ СТАН деген мемлекет тә й-тә й басты. Небары бірнеше аптаның ішінде ә лемнің кө птеген беделді елдері Қ азақ елінің тә уелсіздігін мойындап, дипломатиялық қ атынастар басталды.

66. Қ азақ стан Республикасының ішкі жә не сыртқ ы саясаты Қ азақ стан Республикасының сыртқ ы саясаты белсенділігімен, тепе-тең дік сақ тауғ а ұ мтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұ хбат жү ргізуге талпынысымен жә не кө пжақ ты ынтымақ тастық қ а бағ ытталғ андығ ымен ерекшеленеді. Халық аралық аренада мемлекетіміз ө зінің тарихи, геосаясаттық жә не экономикалық факторларына байланысты кө п ғ асырлар бойы сыртқ ы саясатын халық аралық ынтымақ тастық, кө ршілес мемлекеттермен татуластық жә не олардың аймақ тық біртұ тастығ ын қ ұ рметтеу принципіне негіздеп жү ргізіп келеді. Қ азақ станның ө зге мемлекеттермен тең қ ұ қ ылы жә не екі жақ қ а да тиімді қ арым-қ атынас қ ұ руғ а дайындығ ы оның бү гінгі кү ні дипломатиялық байланыс орнатқ ан шет мемлекеттердің санының кө птігімен дә лелденіп отыр. 1991 жылы тә уелсіздік алғ ан сә ттен бастап, біздің республика ә лемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қ арым-қ атынас орнатты. Кө птеген себептерге байланысты Орталық Азия мен Қ азақ стан аймағ ы ә лем саясатында қ азіргі кезде ерекше назарғ а ие. Қ азақ стан екпінді даму қ арқ ынының арқ асында ipi трансұ лттық корпорациялардың, ө зге мемлекеттердің ү лкен қ ызығ ушылығ ына ие. Бұ л тү сінікті де, Қ азақ стан Орталық Азиядағ ы географиялық сипаты бойынша ең ipi мемлекет болып табылады, оғ ан қ оса экономикалық даму қ арқ ыны бойынша біздің мемлекет аймақ тағ ы кө шбасшы. Осы ретте еліміздің болашақ та даму мү мкіндіктерінің мол екендігін ескере кету керек. Бү гінгі кү ні қ азақ стандық сыртқ ы саясат басымдылығ ы ең алдымен Ресей, Қ ытай, АҚ Ш, ЕО, Орталық Азия аймағ ындағ ы кө ршілес мемлекеттермен, ислам ә лемімен тең қ ұ қ ылы қ арым-қ атынас қ ұ руга бағ ытталып отыр. Бұ л тұ рғ ыда 2006 — 2007 жылдары аталмыш мемлекеттермен жә не аймақ тармен екі жақ ты байланыс едә уір алғ а басты. Ел мү ддeciнe қ атысты бірталай маң ызды қ ұ жатқ а қ ол қ ойылғ ан мемлекет басшылығ ының Вашингтон, Мә скеу, Брюссель, Лондон, Бейжің, Каир, Тегеран, Ташкент, Бішкек жә не тағ ы да басқ а мемлекеттердің астаналарына ресми сапарларының қ орытындылары да осыны айғ ақ тай тү суде. Осылайша мeмлeкeтiмiздiң ә лемнің жетекшi державалары мен кө ршілес ТМД мемлекеттepi арасындағ ы стратегиялық серіктестігі жаң а дең гейге кө терілді деуге болады. Орталық Азия мемлекеттерімен ынтымақ тастық

Қ азіргі кезде Қ азақ станның кө п ғ асырлар бойы туысқ андық, мә дени, саяси жә не экономикалық, қ арым-қ атынаста болып келген кө ршілес Орталық Азия мемлекеттерімен ынтымақ тастығ ы ерекше cepпін алып отыр. Аймақ тың ең ipi мемлекеті ретінде ғ ана емес, экономикасы едә уір алғ а басқ ан Қ азақ стан аймақ бойынша кө ршілес елдермен тығ ыз қ арым-қ атынас орнатуғ а қ ызығ ушылық білдіруде. Біздің мемлекетіміздің ендігі жердегі қ арқ ынды дамуы аталмыш республикалармен қ алыптасатын қ арым-қ атынаспен де тығ ыз байланысты. Сол себепті Қ азақ стан Орта Азиялық Одақ қ ұ ру идеясын алғ а тартып отыр. Бұ л бірлестікке Қ азақ станнан басқ а аймақ тың Ө збекстан, Қ ырғ ызстан, Тә жікстан жә не Тү рікменстан сияқ ты мемлекеттері де кipyi мү мкін. 2006 - 2007 жылдар аралығ ында Орталық Азия мемлекеттері президенттерінің Астанағ а іс-сапарлары барысында жә не Қ азақ стан басшылығ ының аталмыш аймақ мемлекеттеріне ресми сапарлары барысында мемлекетаралық, саяси-экономикалық жә не ә леуметтік-мә дени қ арым-қ атынастардың дамуына негіз болатын маң ызды екі жақ ты келісімдер қ абылданды. Бұ л қ ұ жаттар Қ азақ станның кө ршілес мемлекеттерімен байланысын нығ айта тү сіп, Орта Азиялық Одақ идеясын жү зеге асыру ү шін айтарлық тай серпін беріп отыр.

Ұ дайы қ арым-қ атынас арқ асында екі ел басшылылығ ының арасындағ ы байланыс нығ айып келеді.

Тә уелсіз Қ азақ станның ішкі саясаты. Демократиялық қ атынастардың дамуы. Елдегі кә сіпкерлікті дамытуғ а Мемлекет басшысының “Шағ ын кә сіпкерлікті дамытуғ а мемлекеттік қ олдауды кү шейту жоне оны жандандыру жоніндегі шаралар туралы”, “Кә сіпкерлік қ ызмет бостандығ ына мемлекеттік кепілдіктерді*іске асыру жө нің цегі қ осымша шаралар туралы” Қ азақ стан і Республикасы Президентінің Жарлығ ына толық тырулар і енгізу туралы, “Қ азақ стан Республикасында шағ ын ) косіпкерлікті қ олдау мен дамытудың басымдық тары мен 1 аймақ тық бағ дарламалары туралы” жарлық тары серпін берді. Егемен Қ азақ станның ө зіндік экономикалық жә не ә леуметтік саясатын жү ргізуге ыкпал еткен маң ызды жә не! стратегиялық факторлардың бірі, дер кезінде ө зірленген: ү лттық валюта — тең генің енгізуі болды, ол бү рынғ ы > кең естікте пайда болғ ан валюталардың ең жақ сысы жә не „, тү рақ тысы деп мойындалды. Тә уелсіз мемлекеттің қ ажетті нышаны болып табылатын тең ге елдің қ аржы-ақ ша жү йесін жү мысшы жағ дайғ а келтіруге, ақ ша айналасындағ ы қ аражаггың жетіспеушілігі проблемасын шешуге ық пал етті. Ішкі капитал мен жинақ талымдардың жеткіліксіздігінен Қ азақ станның шет елдік капиталғ а тә уелді бола тү скені анық. Ө гаелі кезең нің қ иыншылқ тары жә не қ аржы дағ дарысы экономиканы сауық тыру ісін инвестициялардың кө птеп қ ү йылуына тө уелді етіп қ ойды. Ал, енді сырттан тартатын инвестицияғ а келетін болсақ, оның тартьшуы жө ніндегі есеп 1993 жыддан бастап жү ргізілді. Бү л — шетелдік инвестиция. Сонымен қ атар, мынаны да айта кеткім келеді, сыртқ ы несиелер мен займдар бар жә не тікелей шетел инвестициялары бар, екеуін шатастырмау керек. Несие мен займдардың бә рі инвестицияғ а жатпайды. Ә сіресе, 1993-1994 жылдардағ ы несиелер мен займандар инвестицияғ а кірмегенін айтқ ан жө н. Олар бюджет тапшылығ ын жабу ү шін, басқ а да зә руліктерді қ амтамасыз ету ү шін жү мсалды. 1998 жылы шамамен 20 процентін қ ү рады1. Бү дан келіп шығ атын қ орытынды, басты инвестиция шетелдік емес, ө зіміздің инвестиция болып отыр. Ә лемдік ө лшем бойынша мемлекетгің экономикасын шетеддік инвестиция 10 процентке дейін инвестициялайтындай болса, ондай жағ дай қ алыпты деп есептеледі. Алғ ашқ ы жыддары кө птеген несиелер мен займдар біздерге қ аржы тү рінде емес, тауар тү рінде ү сынылғ аны жасырын емес. Бә ленбай миллион доллар несие береміз дегендер оны ездерінде ө тпей тү рғ ан дэрі-дә рмек, ескі технологиялармен берді. Кей кә сіпорындар ездері тікелей байланыс жасап, несиелер, зайымдар алып жатты.

68. Тә уелсіздік алғ аннан кейін Қ азақ стан Республикасында мә дени процестер Қ азақ стан Республикасының қ оғ амдық -саяси дамуы Кө ппартиялық жү йеге ө тумен республика халық тарының мақ сат-мү дделерін, талап-тілектерін жү зеге асыру жолында қ ызмет жасағ ан саяси партиялар қ алыптасты. Жаң адан қ ұ рылғ ан қ оғ амдық бірлестіктер мен саяси партиялар қ оғ амдық -саяси ө мірді демократияландыру, саяси ә р алуандық, халық тың ә р тү рлі ә леуметтік топтарының мү дделері мен қ ұ қ ық тарын қ орғ ау, тұ рақ ты ә леуметтік-экономикалық дамуғ а қ ол жеткізу мақ сатында кең інен қ ызмет жасады. 1990 ж. 1 наурызғ а қ арай республикада 100-ге жуық қ оғ амдық ұ йым қ ызмет істеп тұ рды. 1991 жылы тамыз айында Мә скеуде мемлекеттік тө ң керіс жасау ә рекеті болды. Оғ ан КОКП Орталық Комитетінің кейбір жетекшілері қ атысты. Мұ ның ө зі партияның, оның басшы органдарының беделін тү сірді. Бұ л жағ дай Қ азақ стан Компартиясының жұ мысына теріс ә серін тигізді. Сө йтіп, 1991 жылғ ы қ ыркү йек айында ө ткен республика Компартиясының тө тенше съезінде оның қ ызметі тоқ татылды. Ө зін Компартияның ісін жалғ астырушымыз деп санайтын Қ азақ стан социалистік партиясы қ ұ рылды. Оның қ ұ рамында сол кезде 50-60 мың мү шесі болды. 1992 жылы наурызда Қ азақ стан социалистік партиясының кезекті съезі ө тті. Съезд республикадағ ы саяси, ә леуметтік-экономикалық жағ дай жә не партияның таяудағ ы міндеттері, партияның бағ дарламасы мен жарғ ысына ө згерістер мен толық тырулар енгізу сияқ ты мә селелерді талқ ылады. 1991 жылы қ азанда жетекшілері О. Сү лейменов пен М. Шаханов болғ ан Қ азақ стан Халық Конгресі партиясы қ ұ рылды. Сондай-ақ, бірқ атар коммунистер бұ рынғ ы Қ азақ стан Коммунистік партиясының қ ызметін қ айтадан қ алпына келтіруге ә рекет жасады. Барлық саяси партиялар мен қ оғ амдық қ озғ алыстардың алдында тек демократиялық жолмен, Конституция талабына сай қ ызмет ету мақ саты қ ойылды. Олар парламенттік партияларғ а айналу, сайлаушылардың кө п дауысына ие болу ү шін кү рес жү ргізді. Бұ л саяси партиялар мен қ оғ амдық қ озғ алыстар тек қ ұ қ ық тық жағ дайда ө зара тү сінісу, келісу арқ ылы байланыс жасап отыруғ а тырысты. Қ айта қ ұ ру жағ дайында Қ азақ станның қ оғ амдық ұ йымдарында да сапалық жаң а ө згерістер іске асты. 1991 жылы қ азан айында Қ азақ стан комсомолының кезектен тыс ХҮ ІІІ съезі болып ө тті. Съезд делегаттары республика комсомолын Қ азақ станның жастар одағ ына ауыстыру жө нінде шешім қ абылдады. Оның алдында республика жастарының қ ұ қ ық тары мен мү дделерін қ орғ ау міндеті қ ойылды. Осы кезде кә сіподақ тың жергілікті, ә сіресе, бастауыш ұ йымдарының рө лін кө теруге ерекше мә н берілді. Олар ө здерінің мұ шелерінен жиналғ ан қ аржыларды ұ йым қ ажетіне жұ мсауғ а толық ерік алды. Қ азақ стан Орталық кә сіподақ комитеті жә не облыстық кә сіподақ комитеттері салалы кә сіподақ Кең естері болып қ айтадан қ ұ рылды. Соң ғ ы жылдардағ ы кә сіподақ ұ йымдарының негізгі қ ол жеткен табысы – ол ә р тү рлі саяси жә не мемлекеттік ұ йымдардан тә уелсіздік алды. Бұ қ ара халық тың мү ддесін қ орғ ауда олар кө птеген ә леуметтік-экономикалық мә селелерді мемлекеттік жә не шаруашылық органдарымен тең дә режеде келісе отырып шеше алатын жағ дайғ а қ олдарын жеткізді. Сондай-ақ бұ л жылдары ә йелдер кең есіне балама ұ йымдар ә деттен тыс тө меннен пайда болды. Солдат аналарының комитеті, Қ азақ стан мұ сылман ә йелдерінің лигасы, кө п балалы аналар, жанұ ялар одағ ы, “Айша”, “Ақ отау” жә не Іскер ә йелдер қ ауымдастығ ы қ ұ рылды. Сө йтіп, республикада 1991 жылы барлығ ы 120-дан астам дербес қ оғ амдық негізде бірлестіктер жұ мыс істеді. Бұ л жоғ арыда аталғ ан фактілердің барлығ ы ХХ ғ. 80-ші жылдардың 2-ші жартысында қ оғ амды қ айта қ ұ ру барысында Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірінде демократиялық қ атынастардың кең ө ріс ала бастағ анын кө рсетеді. Қ оғ амдық -саяси қ озғ алыстардың ішінен «Азат» (1990 ж. 1 шілде), «Поколение» (1992 ж. 24 қ араша), «Лад» (1993 ж. мамыр), «Азамат» азаматтық қ озғ алысы (1996 ж. 20 сә уір) кең кө лемді қ ызметімен ерекшеленді. Қ азақ станда қ оғ амдық бірлестіктердің қ алыптасуының келесі кезең інде Қ азақ станның либералдық қ озғ алысы (1997 ж. мамыр), «Қ азақ станның болашағ ы ү шін» (1998 ж. ақ пан) жастар қ озғ алысы, «Қ азақ стан – 2030 ү шін» (1998 ж. 6 қ азан) қ оғ амдық қ озғ алысы, «Ө рлеу» (1998), «Ақ жол» қ оғ амдық қ озғ алыстары (1998), Қ азақ станның демократиялық таң дауы қ оғ амдық бірлестігі (2002), т. б. қ ұ рылды. 1989-1994 ж. аяғ ында Қ азақ станда 500-ге жуық қ оғ амдық бірлестік Қ Р Ә ділет министрлігінде тіркелді. 1998 ж. олардың саны 1500-ден асты, ал 2001 жылдың аяғ ына қ арай елде 1700-ден астам ресми тіркеуден ө ткен қ оғ амдық бірлестік қ ызмет жасады. Қ азақ стан Республикасы тә уелсіздік алғ аннан кейін елде кө ппартиялық жү йе қ алыптасты. Қ азақ станның социал-демократиялық партиясы (1990 ж. 26 мамыр), Қ азақ станның социалистік партиясы (1991 ж. 7 қ ыркү йек), Қ азақ стан халық конгресі партиясы (1991 ж. 5 қ азан), Қ азақ станның республикалық («Азат») партиясы (1991 ж. 4 қ ыркү йек, 1999 ж. 29 мамырда «Алаш» ұ лттық партиясы болып ө згерді), Қ азақ стан коммунистік партиясы (1991 ж. қ азан), Қ азақ стан халық бірлігі партиясы (1993 ж. 6 ақ пан), Қ азақ стан халық тық -кооперативтер партиясы (1994 ж. 15 желтоқ сан), Қ азақ стан дә уірлеу партиясы (1995 ж. 27 қ аң тар), Қ азақ станның демократиялық партиясы (1995 ж. 1 шілде), Республикалық ең бек саяси партиясы (1995 ж. 18 қ ыркү йек), т. б. қ ұ рылды. Кө ппартиялық ты қ ұ қ ық тық жағ ынан реттеу Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 5 бабында, сондай-ақ, Қ азақ стан Республикасының «Қ оғ амдық бірлестіктер туралы» (31. 5. 1996) жә не «Саяси партиялар туралы» (2. 7. 1996) Заң дарында қ амтамасыз етілді. Қ азақ станның кө ппартиялық жү йе дамуының келесі кезең інде Қ азақ станның азаматтық партиясы (1998 ж. 17 қ араша), Қ азақ стан республикалық халық тық партиясы (1998 ж. 17 желтоқ сан), Қ азақ станның аграрлық партиясы (1999 ж. 6 қ аң тар), Республикалық «Отан» партиясы (1999 ж. 19 қ аң тар), «Азамат» демократиялық партиясы (1999 ж. 27 наурыз), Қ азақ стан ә йелдерінің демократиялық паартиясы (1999 ж. 21 маусым), Қ азақ стан патриоттарының партиясы (2000 ж. 1 шілде) қ ұ рылды. 2002 жылдың 2-ші жартысында Қ азақ станның бірлескен демократиялық, Қ азақ станның «Ақ жол» демократиялық партиясының қ ұ рылтай съездері болып ө тті. 2002 ж. 15 шілдеде қ абылданғ ан «Саяси партиялар туралы» жаң а заң да саяси партиялардың қ ұ қ ық тық негіздері, олардың қ ұ қ ық тары мен міндеттері, қ ызметінің кепілдіктері белгіленді, саяси партиялардың мемлекеттік органдармен жә не басқ а ұ йымдармен қ атынастары реттелді. Кө ппартиялық институтының пайда болуы елде азаматтық қ оғ ам орнатудың маң ызды белгілерінің бірі. Бұ л қ оғ амның саяси жү йесінің тиімділігін, елде демократияның орнық қ анын, саяси қ ұ қ ық тардың қ амтамасыз етілгенін дә лелдейді. 2002 ж. елімізде 16 партия тіркелді. «Саяси партиялар туралы» Заң ғ а 2002 ж. ө згертулер енгізілуіне байланысты, 2003 ж. Қ азақ станның азаматтық партиясы, Қ азақ станның аграрлық партиясы, Қ азақ станның «Ақ жол» демократиялық партиясы, Қ азақ стан коммунистік партиясы, Республикалық «Отан» саяси партиясы, Қ азақ стан патриоттарының партиясы, Қ азақ стан социал-демократиялық «Ауыл» партиясы қ айта тіркеуден ө тті. Қ азақ стандағ ы саяси партиялар мен қ оғ амдық бірлестіктер ә леуметтік ә ділдік, демократиялық қ ұ қ ық тық мемлекет пен азаматтық қ оғ ам, ұ лтаралық жә не азаматтық келісім орнатуғ а жә рдемдесіп, Қ азақ станның тұ рақ ты дамуына, ө зекті қ оғ амдық мә селелердің шешілуіне ү лесін қ осып келеді. Саяси партиялардың кө пшілігі Республика президентінің алғ ан бағ ытын, оның жү ргізіп отырғ ан саясатын жақ тайтындар болып саналады. Қ азақ станның тә уелсіздікке қ ол жетуімен қ азақ халқ ының рухани ө мірінде жаң а мә дени процестер кең інен ө ріс алды. Халық қ а білім беру, ғ ылым мен мә дениет ө з дамуының даң ғ ыл жолына шық ты. Олар бұ рынғ ы Кең ес Одағ ы кезең індегі партиялық идеология мен саяси қ ағ идалардың қ ыспағ ынан қ ұ тылды. Ө тпелі кезең нің қ иыншылық тарына қ арамастан Қ азақ станда білім жү йесінде кө птеген оң ө згерістер орын алды. Соң ғ ы жылдары оқ у мазмұ ны ө згерді, білім стандарттары жасалды, оқ ытудың жаң а ә дістемесі енгізілді. Бірың ғ ай орта мектептермен қ атар гимназиялар, лицейлер, жеке жә не авторлық мектептер ашылып, жұ мыс істей бастады. Кө птеген жаң а оқ улық тар шығ арылды. Мектептерде бұ рын КСРО тарихы оқ ытылып келсе, енді қ азақ халқ ының ө з тарихы терең талданып оқ ытылатын болды. Қ азақ станның Білім жә не ғ ылым министрлігінің мә ліметтері бойынша 2000/2001 оқ у жылында елде жалпы білім беретін мектептердің саны 8007 болғ ан. Олардың 3545-і (44, 2%) қ азақ, 2356-сы (29, 4%) орыс, 13-і ұ йғ ыр, 81-і ө збек, 3 тә жік, 1 украин мектебі. Соң ғ ы жылдары республикада қ азақ тілінде оқ итын оқ ушылардың саны едә уір артып, 2003 жылы олар барлық мектеп оқ ушыларының 54, 4%-ін қ амтығ ан. Республика мектептерінде техникалық ақ параттық жә не телекоммуникациялық технологияларын енгізуде де оң қ адамдар ө ріс алды. 2001 жылы орта білім беру жү йесін ақ параттандырудың бірінші кезең і негізінен аяқ талды, нә тижесінде 58 оқ ушығ а бір компьютерден келген. “Интернет-мектепте” бағ дарламасы аясында 1414 оқ у орны, оның ішінде 868 ауыл мектебі ақ парат желісіне қ осылғ ан. Жалпы білім беретін мектептерді «интернеттендіру» жө ніндегі жұ мыстар белсенді тү рде жалғ астырылып келеді. Бү гінде интернет жү йесіне ауыл мектептерін қ осқ анда, мектептердің 95 % қ осылды. Тә уелсіздік алғ ан жылдар ішінде 388 мектеп пайдалануғ а берілді. Соң ғ ы он жылда (1997-2007 жж. ) білім саласын мемлекеттік қ аржыландыру кө лемін 6, 7 есе арттыруғ а қ ол жеткізілді. (Тә уелсіздіктің 16 жылдығ ына арналғ ан салтанатты жиналыстағ ы Қ Р Президенті Н. Назарбаевтың сө зінен. /Егемен Қ азақ стан. 15. 12. 2007 ж. ). Жылма жыл мұ ғ алімдердің жалақ ысы 30 пайызғ а кө теріліп келеді. 2006 жылдан бері жоғ ары оқ у орындарының таң даулы 200 оқ ытушысына конкурстық негізде қ ұ ны 15 мың АҚ Ш долларына тең «Жоғ ары оқ у орнының ү здік оқ ытушысы» гранты тапсырылып жү р. Жыл сайын республикалық бюджет қ аржысының есебінен 30 мың нан астам педагогтың қ айта дайындық тан ө туі мен біліктілігінің арттырылуы жү зеге асырылуда. Еліміз егемендік алғ ан жылдары жоғ ары жә не орта арнаулы білім беретін оқ у орындарында да бірсыпыра жаң а ө згерістер орын алды. Республиканың жетекші оқ у орындары - ә л-Фараби атындағ ы Қ азақ ұ лттық университеті, Абай атындағ ы Алматы университеті, Қ азақ ұ лттық техникалық университеті жә не басқ алар Қ азақ станның тә уелсіз ішкі жә не сыртқ ы саясатын жү ргізуге қ абілетті маман кадрлар даярлайтын жаң а факультеттер ашты. Тү ркістандағ ы Ахмет Яассауи атындағ ы халық аралық қ азақ -тү рік университеті, Сыртқ ы істер министрлігі жанынан Дипломатиялық Академия ашылып, жұ мыс істеп жатыр. 1997 жылы республикада мемлекеттік 53 жоғ ары білім беретін жә не 40-тан астам жеке меншік жоғ ары оқ у орындары жұ мыс істеді. 2002 жылы мемлекеттік жоғ ары оқ у орындары 47-ге дейін азайды, оғ ан керісінше мемлекеттік емес жоғ ары оқ у орындарының саны 160-тан асты. 2003 жылы Қ азақ стан Білім жә не ғ ылым министрлігінің шешімімен 43 мемлекеттік, 130 жеке жоғ ары оқ у орындары қ алдырылды. Қ азақ станның тә уелсіздік алуымен байланысты халық қ а білім беру саласында халық аралық қ арым-қ атынас кең ейді. Бү гінгі кү ндері мың дағ ан оқ ушылар, студенттер жә не аспиранттар оқ уларын шет елдерде жалғ астырып жатыр. Осы мақ сатта Қ азақ стан Президенті жанынан “Болашақ ” бағ дарламасы бойынша арнаулы қ ор қ ұ рылып, республиканың жоғ ары оқ у орындарынан жыл сайын жү здеген студент шетелдерге, соның ішінде АҚ Ш-қ а, Ұ лыбританияғ а, Францияғ а, Қ ытайғ а, Тү ркияғ а жә не т. б. жерлерге оқ уғ а жіберіледі. Қ азақ стан мемлекет есебінен жылына 3 мың студентті ә лемнің 25 университетіне оқ уғ а жіберуде. Соң ғ ы 13 жылда 2 мың қ азақ стандық шетелдердің жоғ ары оқ у орындарында білім алыпқ айтты (Егемен Қ азақ стан, 27. 11. 2007). Бү гінде жалпы саны 20 мың нан асатын қ азақ стандық шетелдерде білім алуда. Олар Қ азақ станның кадрлық ә леуетінің перспективалық негізі болады (Егемен Қ азақ стан. 15. 12. 2007). 2000 жылдан бастап қ азақ стандық ғ ылымды қ аржыландыру 7 есеге артты. Бү гінде Қ азақ станда бір мың жұ мыс істеушіге 3 ғ алымнан келеді, ал енді Ресейде бұ л кө рсеткіш 7, 5-ке, ЕО-да – 5, 8-ге, АҚ Ш-та – 9, 3-ке тең. Біздің дең гейді орташа еуропалық дең гейге дейін кө теру ү шін біз ғ ылымды қ аржыландыруды 2012 жылы 25 есе ұ лғ айтып, оны жылына 350 миллиард тең геге дейін жеткізуді жоспарлап отырмыз (Қ Р Президентінің Интернет-конференциясы. Егемен Қ азақ стан, 8. 06. 2007). Сондық тан да бү гінде ғ ылым жә не білім беру салаларында жоғ ары қ азақ стандық стандарттарғ а қ ол жеткізу ү шін барлық жағ дайлар жасалуда. Ғ ылымды дамытуда бірқ атар басым бағ ыттар белгіленді. Астанада арнаулы ғ ылыми зертханалар қ ұ рылды. Кейінгі жылдары ә дебиет пен ұ лттық тілдің мә ртебесін кө теруде бірқ атар шаралар іске асырылуда. 30-шы жылдары нә убетке, жазық сыз жазағ а ұ шырағ ан ғ алымдарды, жазушыларды, мамандарды ақ тау жү зеге асты. А. Байтұ рсыновтың, М. Жұ мабаевтың, М. Дулатовтың, Ш. Қ ұ дайбердиевтің, Ә. Бө кейхановтың, Х. Досмұ хамедовтың, Ж. Аймауытовтың жә не басқ алардың кітаптары жарық кө рді. Іс жү ргізуді қ азақ тіліне кө шіру жө нінде жан-жақ ты шаралар белгіленіп, олар жү зеге асырылуда. Барлық жоғ ары жә не арнаулы оқ у орындарында қ азақ тілінде оқ ыту бө лімдері ашылды. Экономикалық қ иындық тарғ а қ арамастан республикада мемлекеттік театрлардың бірде-бірі жабылғ ан жоқ. Қ айта жаң адан Кө кшетауда қ азақ тың музыкалық драма театры, Батыс Қ азақ стан облысында мә дениет институты, Мә дениет министрлігі жанынан кү рделі мә дениет мә селелері бойынша ғ ылыми орталық ашылды. Ө нерде менеджменттің тиімді ү лгілері ө мірге келді. Мысалы, Айман Мұ саходжаева " Солистер академиясы" оркестрін ұ йымдастырып, бү кіл музыкалық білім беруді қ айта қ ұ ру жө нінде ұ тымды жұ мыс жү ргізді. Соның нә тижесінде 1998 жылы Астана қ аласында тұ ң ғ ыш рет ұ лттық музыка Академиясы қ ұ рылды. Жә ния Ә убә кірова музыкалық мектептің негізінде колледж, ал жазушы Ә бдіжә міл Нұ рпейісов “ПЕН-клубын” ашты. Осының бә рі ө нер саласындағ ы дарынды адамдардың ө з идеяларын жү ргізу ү шін тиімді де пайдалы нысандар тауып жатқ анын кө рсетеді. Мә дениетті дамытуда жоғ ары кә сіби мә дениет кадрлары мен мамандардың атқ аратын рө лі зор. Осы жағ дайды ескере отырып, мә дениет саласына қ ажетті кадрларды дайындау ісі республиканың 5 жоғ ары 39 орташа арнайы оқ у орындарында жү зеге асырылып келеді. Еліміздің мә дениеті мен рухани ө рлеуіне Президент Н. Ә. Назарбаевтың 2000 жылды – Мә дениетті қ олдау жылы деп жариялауының ү лкен маң ызы болды. Бұ л жылы мә дениет мекемелерін дамытуғ а, олардың материалдық базасын нығ айтуғ а бағ ытталғ ан едә уір жұ мыстар атқ арылды. 727 мә дениет мекемелері жаң адан ашылды. Олардың қ атарында Астанада, Петропавлда, Оралда, Ө скеменде жә не Тү ркістан қ аласында ашылғ ан театрлар бар. Мә дениетті қ олдау жылының шарық тау шегі Тү ркістан қ аласының 1500 жылдық тойын тойлаумен сабақ тас келді. Бұ л ү лкен тойды дайындау жә не ө ткізу барысында Кү лтө бе, Отырар, Қ ожа Ахмет Яассауидің кесенесі, Ә зірет Сұ лтан мемлекеттік тарихи-мә дени қ орығ ы т. б. нысандар қ айтадан жаң ғ ыртылды. 2002 жылы Тараз қ аласының 2000 жылдығ ы ЮНЕСКО дең гейінде атап ө тілді. Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан бері аз уақ ыттың ішінде ұ лтымыздың мә дениетін тек ө з елімізде ғ ана емес, сонымен қ атар бү кіл ә лемге таныта бастады. 1995 жылы ЮНЕСКО ауқ ымында ұ лы Абайдың 150 жылдығ ы, ал 1997 жылы Мұ хтар Ә уезовтың 100 жылдық мерейтойлары, 1996 жылы 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө терілісінің 80 жылдығ ы, дарынды ақ ын, халық тар достығ ын жырлаушы Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерей тойын тойлау еліміздің тарихындағ ы жарқ ын оқ иғ а болды. Еліміздің Президенті жарлығ ымен 1997 жыл жалпыұ лттық татулық жә не саяси қ уғ ын-сү ргін қ ұ рбандарын еске алу жылы деп жарияланса, 1998 жыл – Халық бірлігі мен ұ лттық тарих жылы деп атап ө тілді. Тарих жылы 23 ірі-ірі ғ ылыми форумдардың ө ткізілуімен ерекшеленді. Соның ішінде Республика ұ лттық ғ ылым академиясы тарихында тұ ң ғ ыш рет АҚ Ш, Ресей, Қ ытай, Ө збекстан, Қ ырғ ызстан, Тү ркия, Жапония ғ алымдарының қ атысуымен отандық тарих проблемаларына арналғ ан арнайы сессия ө ткізілді. Сондай-ақ, “Жібек жолы жә не Қ азақ стан”, “А. Байтұ рсынов - ғ алым, ағ артушы, қ оғ ам қ айраткері”, “Қ азақ станмен шекаралас аумақ тардың тас дә уірі” сияқ ты халық аралық жә не кө птеген республикалық ғ ылыми конференциялар жоғ ары дең гейде ұ йымдастырылды. Республиканың барлық облыстарына, сондай-ақ, кө рші елдердің шекаралас аудандарына ірі-ірі 24 ғ ылыми экспедициялар аттандырылды. Сонымен қ атар Оң тү стік Қ азақ стан мен Жетісу ө ң ірінде, Ордабасы тарихи-мә дени аймағ ында, Орталық Қ азақ стан аумағ ында археологиялық зерттеулер жү ргізілді. Қ азақ стан Республикасы Президентінің Жарлығ ымен 1999 жыл - Ұ рпақ тар бірлігі мен сабақ тастығ ы жылы деп жарияланды. Осымен байланысты ө ткен ғ асырлардан жеткен орасан зор мә дени-тарихи мұ раны сақ тап, оны жинақ тап келешек ұ рпақ тың игілігіне айналдыру міндеті қ ойылды. Ө йткені еліміздің аумағ ында 25 мың нан астам тарихи-мә дени объектілер бар, олардың 8 мың нан астамы мемлекеттің қ орғ ауына алынып, 10-ы ЮНЕСКО-ның Бү кіл дү ние жү зілік мұ раларды сақ тау орталығ ының жасалғ ан тізіміне енгізілген.

69. Мемлекеттік нышандары Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттiк Туы

Ту – мемлекеттің егемендік пен біртұ тастық ты білдіретін басты рә міздерінің бірі. «Флаг» термині «vlag» деген нидерланд сө зінен шық қ ан жә не белгіленген кө лем мен тү стегі, ә детте елтаң ба немесе эмблема тү рінде бейнеленген, дің гекке немесе бауғ а бекітілген мата ұ ғ ымын білдіреді. Ту ежелден елдің халқ ын біріктіру жә не оны белгілі бір мемлекеттік қ ұ рылымғ а сә йкестендіру міндетін атқ арып келеді.

Тә уелсіз Қ азақ станның Мемлекеттік туы ресми тү рде 1992 жылы қ абылданды. Оның авторы – белгілі суретші Шә кен Ниязбеков.

Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік туы – ортасында шұ ғ ылалы кү н, оның астында қ алық тап ұ шқ ан қ ыран бейнеленген тік бұ рышты кө гілдір тү сті мата. Тудың сабының тұ сында тік жолақ тү рінде ұ лттық ө рнек нақ ышталғ ан. Кү н, оның шұ ғ ыласы, қ ыран жә не ұ лттық ө рнек бейнесі алтын тү стес. Тудың ені мен ұ зындығ ының арақ атынасы – 1: 2

Геральдика дә стү рінде ә рбір тү с белгілі бір ұ ғ ымды танытады. Мә селен, аспандай кө к тү с адам бойындағ ы адалдық, тазалық, сенімділік, мінсіздік сияқ ты қ асиеттерді білдіреді. Сонымен қ атар, кө к тү с тү ркі мә дениетінде терең символдық мә нге ие. Ежелгі тү ркілер аспанды тә ң ір-атағ а балағ ан, ал олардың кө к туы арғ ы ата-бабаларғ а деген адалдық ты бейнеледі. Қ азақ станның Мемлекеттік туында ол ашық аспанды, бейбітшілікті, игілікті білдірсе, тү стің біркелкілігі еліміздің тұ тастығ ын мең зейді.

Геральдика қ ағ идаттарына сә йкес, кү н байлық пен молшылық ты, ө мірді жә не кү ш-қ уатты бейнелейді. Сондық тан еліміздің туындағ ы кү н шапағ ы дә улеттілік пен бақ уаттылық тың символы – алтын масақ пішінінде берілген. Қ азақ станның мемлекеттік атрибутикасында кү ннің бейнеленуі еліміздің жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды қ астерлейтінін дә лелдейді жә не жас мемлекеттің жасампаздық кү ш-қ уатын, серіктестік пен ынтымақ тастық ү шін ә лемнің барлық еліне ашық екенін айғ ақ тайды..

Қ ыран (бү ркіт) бейнесі – кө птеген халық тардың елтаң балары мен туларында ерте кезден бері қ олданылып келе жатқ ан басты геральдикалық атрибуттардың бірі. Бұ л бейне ә детте биліктің, қ ырағ ылық пен мә рттіктің символы ретінде қ абылданады. Кү н астында қ алық тағ ан бү ркіт мемлекеттің қ уат-кү шін, оның егемендігі мен тә уелсіздігін, биік мақ саттар мен жарқ ын болашақ қ а деген ұ мтылысын танытады. Бү ркіт бейнесі еуразиялық кө шпенділердің дү ниетанымында айрық ша орын алады жә не олардың тү сінігінде бостандық пен адалдық, ө рлік пен ерлік, қ уат пен ниет тазалығ ы тә різді ұ ғ ымдармен ұ штасып жатады. Алтын бү ркіт кескіні жас егемен мемлекеттің ә лемдік ө ркениет биігіне деген ұ мылысын кө рсетеді.

Мемлекеттік тудың сабының тұ сына тігінен ұ зына бойына кескінделген ұ лттық ө рнектер – оның маң ызды элементі. Қ азақ ою-ө рнектері – дү ниені кө ркемдік тұ рғ ыдан қ абылдаудың халық тың эстетикалық талғ амына сай келетін ерекше бір тү рі. Тү рлі формалар мен желілер ү йлесімін танытатын ө рнектер халық тың ішкі ә лемін ашып кө рсететін мә нерлі кө ркемдік қ ұ рал болып саналады. Тудың сабын жағ алай салынғ ан ұ лттық ө рнектер Қ азақ стан халқ ының мә дениеті мен дә стү рін символдық тұ рғ ыда бейнелейді.

Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттiк Елтаң басы

Елтаң ба – мемлекеттің басты рә міздерінің бірі. Елтаң ба («герб») термині немістің «erbe» (мұ ра) деген сө зінен шық қ ан. Мемлекеттің мә дени жә не тарихи дә стү рін бейнелейтін символдық мә ні бар ү йлесімді пішіндер мен заттардың мирастық ерекшелік белгісін білдіреді

Қ азіргі Қ азақ стан аумағ ын мекендеген қ ола дә уірінің кө шпенділері кейін графикалық ұ ғ ымы «таң ба» деп аталғ ан ерекше символ-тотем арқ ылы ө здерін танытқ анына тарих куә лік етіп отыр. Алғ аш рет бұ л термин Тү рік қ ағ анаты тұ сында қ олданыла бастағ ан.

Егеменді Қ азақ станның Елтаң басы 1992 жылы ресми тү рде қ абылданды. Оның авторлары – белгілі сә улетшілер Жандарбек Мә лібеков пен Шот-Аман Уә лиханов.

Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік елтаң басы дө ң гелек нысанды. Бұ л – Ұ лы дала кө шпенділері айрық ша қ астер тұ тқ ан ө мір мен мә ң гіліктің символы.

Мемлекеттік елтаң баның орталық геральдикалық элементі – кө гілдір тү с аясындағ ы шаң ырақ (киіз ү йдің жоғ арғ ы кү мбез тә різді бө лігі) бейнесі. Шаң ырақ ты айнала кү н сә улесі секілді тарағ ан уық тар шаншылғ ан. Шаң ырақ тың оң жағ ы мен сол жағ ына аң ыздардағ ы қ анатты пырақ тар бейнесі орналастырылғ ан. Жоғ арғ ы бө лігінде – кө лемді бес бұ рышты жұ лдыз, ал тө менгі бө лігінде «Қ азақ стан» деген жазу бар. Жұ лдыздың, шаң ырақ тың, уық тардың, аң ыздардағ ы қ анатты пырақ тардың бейнесі, сондай-ақ «Қ азақ стан» деген жазу – алтын тү стес.

Кө к кү мбезін еске салатын жә не Еуразия кө шпенділерінің дә стү рлі мә дениетінде тіршіліктің негізгі бастауының бірі боп саналатын шаң ырақ – киіз ү йдің басты жү йе қ ұ раушы бө лігі. Республиканың Мемлекеттік елтаң басындағ ы шаң ырақ бейнесі – елімізді мекендейтін барлық халық тардың ортақ қ онысының, біртұ тас Отанының символы. Шаң ырақ тың мық тылығ ы мен беріктігі оның барлық уық тарының сенімділігіне байланыстылығ ы секілді, Қ азақ станда бақ ытқ а жету ә рбір азаматтың аман-есендігіне байланысты.

Аң ыздағ ы қ анатты тұ лпарлар Мемлекеттік елтаң бадағ ы ө зекті геральдикалық элемент болып саналады. Бағ зы замандағ ы тұ лпар бейнесі батылдық ты, сенімділікті жә не ерік кү шін танытады. Пырақ тың қ анаты Қ азақ станның кө пұ лтты халқ ының қ уатты жә не гү лденген мемлекет қ ұ ру туралы ғ асырлар бойғ ы тілегін аң ғ артады. Олар – шынайы ой-арман мен ұ дайы жетілуге жә не жасампаз дамуғ а ұ мтылыстың кө рінісі. Сонымен қ атар, арғ ымақ тың алтын қ анаттары алтын масақ ты еске салады, қ азақ стандық тардың ең бексү йгіштігін жә не еліміздің материалдық игілігін танытады.

Ө ткен ғ асырларда мү йіз кө шпенділердің табынушылық ғ ұ рыптарында, сонымен қ атар, жауынгерлік тудың ұ шына орнату ү шін белсенді пайдаланылғ ан. Кө ктің сыйын, жердің игілігін, жорық тың жең ісін ә ртү рлі жануарлардың мү йізі арқ ылы бейнелеу кө птеген халық тардың символдық композицияларында елеулі орын алды. Сондық тан молшылық ә келетін мү йізі бар қ анатты тұ лпар семантикалық жә не тарихи тү п-тамыры терең маң ызды типологиялық образ болып саналады.

Республиканың Мемлекеттік елтаң басындағ ы тағ ы бір деталь – бес бұ рышты жұ лдыз. Бұ л символды адамзат ежелгі заманнан бері пайдаланып келеді, ол адамдардың ақ иқ ат сә улесіне, барлық игі аң сарларғ а жә не мә ң гілік қ ұ ндылық тарғ а деген ұ дайы ұ мтылысын білдіреді. Мемлекеттік елтаң бада жұ лдыздың бейнеленуі қ азақ стандық тардың ә лемнің барлық халық тарымен ынтымақ тастық пен серіктестік орнатуғ а ниетті ел болуғ а деген талпынысын танытады. Қ азақ стан тұ рғ ындарының жү регі мен қ ұ шағ ы бес қ ұ рлық тың ө кілдері ү шін қ ашанда ашық.

Елтаң бада қ олданылғ ан негізгі тү с – алтынның тү сі. Бұ л – байлық тың, ә ділдіктің жә не кең пейілділіктің символы. Сонымен қ атар, кө гілдір аспан тү стес тудың тү сі алтынның тү сімен ү йлесім тауып, ашық аспан, бейбітшілік жә не бақ уат тіршілік ұ ғ ымдарын танытып тұ р.

Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік Ә нұ раны

Ә нұ ран – мемлекеттің басты рә міздерінің бірі. Гректің «gimneo» сө зінен шық қ ан «гимн» термині «салтанатты ә н» деген мағ ынаны білдіреді. Ә нұ ран ел азаматтарын тиімді ә леуметтік-саяси тұ рғ ыдан топтастырып, этномә дени тұ рғ ыдан тең дестіру ү шін негізгі мә нге ие, маң ызды дыбыстық рә міз саналады.

Тә уелсіз Қ азақ станның тарихында еліміздің мемлекеттік ә нұ раны екі рет – 1992 жә не 2006 жылдары бекітілді.

Республика мемлекеттік егемендігін иеленгеннен кейін, 1992 жылы Қ азақ стан ә нұ ранының музыкасы мен мә тініне байқ ау жарияланды. Байқ ау қ орытындысы бойынша Қ азақ КСР ә нұ ранының музыкалық редакциясын сақ тау туралы шешім қ абылданды. Осылайша тә уелсіз Қ азақ станның алғ ашқ ы ә нұ ранының музыкасының авторлары Мұ қ ан Тө лебаев, Евгений Брусиловский жә не Латиф Хамиди болды. Сонымен қ атар, ү здік мә тінге жарияланғ ан байқ ауда авторлар ұ жымы, белгілі ақ ындар Мұ зафар Ә лімбаев, Қ адыр Мырзалиев, Тұ манбай Молдағ алиев жә не Жадыра Дә рібаева жең іп шық ты.

Елдің дыбыстық рә мізінің танымалдығ ын арттыру мақ сатында 2006 жылы жаң а мемлекеттік ә нұ ран қ абылданды. Оның негізі ретінде халық тың арасында кең інен танымал «Менің Қ азақ станым» патриоттық ә ні таң дап алынды. Ол ә нді Шә мші Қ алдаяқ ов 1956 жылы Жұ мекен Нә жімеденовтің сө зіне жазғ ан болатын. Қ азақ стан Президенті Нұ рсұ лтан Назарбаев ә нге мемлекеттік ә нұ ран жоғ ары мә ртебесін беру жә не анағ ұ рлым салтанатты шырқ алуы ү шін музыкалық туындының бастапқ ы мә тінін ө ң деді. Қ азақ стан Парламенті 2006 жылы 6 қ аң тарда палаталардың бірлескен отырысында «Мемлекеттік рә міздер туралы» Жарлық қ а тиісті тү зету енгізіп, еліміздің жаң а мемлекеттік ә нұ ранын бекітті.

⇐ Предыдущая 22 23 24 25 262728 29 30 31 Следующая ⇒