58,ХХ ғ 70-80жж экологиялық жағдай.Арал қасіреті

Арал тең ізі жә не экологиясы

Арал тенізі - Қ азакстаныың інжу-маржаны, шө л белдеміндегі бірден-бір кө гілдір су айдыны еді. Оыың апатқ а ұ шырағ анғ а дейінгі кө лемі -1066 км2, тсрең дігі - 30-60 метр, тұ здылығ ы - 10-12 % болғ ан. Қ ойнауы кә сіптік бағ алы балық тарғ а бай, жағ асы қ оғ а мен қ амысты тең із еді. Сол кездерде жылына 50-150 мын балық ауланса, тең із жағ асынан едә уір мө лшерде бұ лғ ын терісі игерілген.

Арал ө ң ірінін тұ рғ ындары 1970 жылдарга дейін ә леуметтік-экономикалық тұ рғ ыда жақ сы қ амтамасыз етілген тіршілік кө шті. Тең із ө ң іріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық ө ң дейтін зауыт жә не 2 балық комбинаты тұ рақ ты жү мыс істеген.

1960 жылдардаи бастап Арал ө ң ірін игеру қ олғ а алынды. Осы аймақ тағ ы игерілетін жер кө лемі бұ рынгыдан Ө збекстан мсн Тә жікстанда 1, 5, Тү рікменсанда 2, 4, Қ азақ станда 1, 7 есеге ө сті. Ал Ә мудария мен Сырдария бойындағ ы халық тың саны 1960-1987 жылдар аралығ ында 2, 2 есеге артты. Халық санының ө суіне орай суғ а деген кажеттілік те артты. Осығ ан орай, 1970-1980 жылдар аралыгында Аралғ а қ ұ йылатын су мө лшері азайды. Онын негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі ө зен бойындағ ы суды мол кажет ететін кү ріш пен мақ та есіру ісі каркындап дамыды (Шардара).

Оның ү стіне ауыл шаруашылығ ының басқ а да салалары барынша дамыды. Ө зен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жү зеге асты. Мә селен, Аралғ а 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м3 су кұ йылса, бұ л кө рсеткіш 1974-1978 жылдары 13 мың м3, ал 1990 жылдары екі есеге қ ысқ арды. Нә тижесінде, Арал тең ізінің дең гейі 23 метрге дейін тө мендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қ усырылды. Судың тұ здылығ ы 40 пайызғ а дейін артты. Оның ү стіне екі ө зен бойындағ ы шаруашылық тарда тың айтқ ыштар мен химиялык препараттарды қ олдану бү рын-соң ды болмағ ан кө рсеткішке жетті. Тың айтқ ыштарды қ олдану 10-15 есеге ө скен. Осындай антропогендік факторлар Арал ө ң ірін экологиялық апатқ а ұ шыратты. Қ ұ рғ ап қ алғ ан тең із тү бінен жыл сайын айналағ а зияндылығ ы ө те жоғ ары 2 млн. т тұ зды шаң дар кө теріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болғ ан факторларғ а:

- жергілікті жердің тарихи-табиғ и ерекшсліктерін ескермеу;

- ауыл шаруашылығ ын дү рыс жоспарламау, судың қ орын есепке алмау;

- суды ө те кө п қ ажет ететін кү ріш, мақ та дақ ылдарып барынша кө бейтіп жіберу; - жерді игерудің агротехникалық шараларын сақ тамау жә не судьт ү немді пайдаланбау;

- табиғ ат ресурстарын пайдаланудағ ы жіберілген қ ателіктср мен оны мең герудің ғ ылыми тү рғ ыдан негізделмеуі болып табылады.

Осы аталғ ан фактілср Арал тең ізі экожү йесіндегі тіршілік атаулыны экологиялык дағ дарысқ а ә келді. Бұ л жағ дайлар адам баласының қ олдан істеген қ ателігі ретінде дү ние жү зіне белгілі болды.

Арал ө ң ірінде туындап отырғ ан казіргі экологиялык апаттар нышаны жыл ө ткен сайын тең із суын тарылтуда. Оның фауыасы мен флорасы жойылып бітуге жақ ын. Топырақ тың тұ здануы ө те жылдам жү руде. Арал тең ізінде балық ө сіру шаруашылығ ы тоқ талып, соң ғ ы 1-2 жылда ғ ана қ айта қ олғ а алынды. Ондағ ы тұ рғ ындардың ә леумсттік жағ дайы тө мендеп кетті. Тең із тү бінен кө терілген улы тұ здың мө лшері жылына 13-20 млн. т деп есептеледі. Тіптен, тұ зды шандар ә сері сонау Орта Азия республикалары аумағ ына жетіп, ауыл шаруашылығ ына зардабын тигізуде. Топырақ тың тұ здануы Ө збекстанда - 60 %, Қ азақ станда -60-70 %-ғ а артып отыр. Мұ ның ө зі жалпы шаруашылық а зиянын тигізуде. Арал ө ң іріндегі климаттың ө згеруі шө л белдемінің табиғ и ландшафтарын бірте-бірте кү рделі ә рі қ айтымсыз антропогендік экожү йелерге қ арай ығ ыстыруда.

Арал ө ң іріндегі антропогендік факторлар ондағ ы тұ рғ ындардың салт-дә стү ріне, экономикалық -ә леуметтік жағ дайына тікелей ә сер етуде. Жұ мыссыз қ алғ ан балық шылар ә лсуметгік жағ ынан қ орғ аусыз қ алып, басқ а аймақ тарга еріксіз қ оныс аударуда.

Қ азіргі Арал ө ң ірінде адамдардың денсаулығ ы кү рт тө мендеп кетті. Бү л ең ірдс соң ғ ы мә ліметтер бойынша туберкулез, буйрекке тас байлану, сарысу, ө кпе-тыныс жолдарының қ абьшуы, жұ қ палы аурулар республиканын басқ а ө ң ірімен салыстырғ анда жоғ ары кө рсеткішті беріп отыр.

Арал тең ізінің болашағ ы дү нис жү зі халыктарын толғ андыруда. Оның біржола жойылып кетуі Орта Азия мен Қ азакстанды ғ ана емес кө птегсн Шығ ыс елдеріннің тыныс-тіршілігіне ө згерістер ә келмек. Ал ә лемдік климаттың ө згеруі, шелге айналу, атмосферадағ ы ауытқ у-шылық тар, антропогендік экожү йелердің тұ рақ сыздығ ын тудырады. Арал мә селесі соң ғ ы 10 шақ ты жылда географ жә не эколог ғ алымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туғ ызуда. Арал мә селесі туралы халық аралық конференциялар ұ йымдастырылды. Ө ркениетті елдер қ аржылай кө мск кө рсетуде. Олар негізінсн Орта Азия республикалары, Ресей, АҚ Ш, Жапония, т. б. мемлекеттер.

Арал тең ізін қ ұ тқ ару жө нінде бірнеше ғ ылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:

1. Сібір ө зендерін Қ азақ станғ а бұ ру.

2. Ә мудария мен Сырдария ө зендерінің суын реттеу аркылы суды молайту.

3. Арал тең ізін жартылай сақ тап қ алу.

4. Каспий тең ізінің суын жасанды канал арқ ылы ә келу.

5. Жер асты суларын пайдалану.

6. Арал тең ізіиің ө здігінен табиғ и реттеулін немесе толысуын кү ту. Ә рине, бұ л жобалар болашақ тың ісі болғ анымен, уақ ыт талабы оны кү ттірмейді. Бә рі де қ аражатқ а тірелуі мү мкін. Ал оның іске асуы адамзат кауымьшың білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық.

Қ азіргі кезде Аралды қ ұ тқ ару бағ ытында батыл да жоспарлы тү рде ғ ылыми негізде жұ мыстар жасалуда. " Арал тағ ыдыры - адам тағ дыры" болғ андық тан оны сақ тап қ алу ағ а ұ ррпақ тын болашақ алдындағ ы борышы.

⇐ Предыдущая 17 18 19 20 212223 24 25 26 Следующая ⇒