49.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстандағы тыл еңбеккерлері (1941-1945 жж.).

Майдандардағ ы жең іске тыл ең беккерлерінің қ осқ ан ү лесі зор. 1939 жылғ ы санақ пен салыстырғ анда 1942 жылы Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ы ең бекшілерінің саны 600000 адамғ а азайғ ан. Ауыл шаруашылығ ында ең бектенген ерлердің майданғ а тартылуымен олардың орнын қ ариялар, ә йелдер мен балалар басты. 1944 жылы қ олхоздағ ы ең бекке жарамды ерлердің сандық ү лесі – 20%, ә йелдер – 58%, жасө спірімдер – 22% болды. Яғ ни, майданды азық -тү лікпен, шикізатпен іс жү зінде ә йелдер, балалар мен қ арт адамдар қ амтамасыз етті. Соғ ыс жылдарында колхоздар мен совхоздар майданғ а тек азық -тү лік емес, сонымен бірге тірі мал, тіпті, ауыл шаруашылық техникасын жіберіп отырды. 1942-1943 жылдар аралығ ында республика ауыл шаруашылығ ынан 4111 трактор, 1184 жү к машиналары, 30318 жылқ ы майданғ а жіберілді. Сондық тан да соғ ыс жылдары егін салу жұ мысының 50%-ін ірі қ ара атқ арды. Тылдағ ы ең бекшілер жоғ арыдан берілген жоспарды орындау барысында кү ні-тү ні ең бек етті. Соғ ыстың бірінші жылы мемлекетке 100 млн. пұ т астық тапсырылды. Бұ л кө рсеткіш 1940 жылмен салыстырғ анда 24 млн. пұ тқ а артық. Колхозшылар мен совхозшылар ө з еркімен ең бек кү нін таң ғ ы бестен, кешкі 22. 00-ке дейін ұ зартқ ан. Ә рбір шаруа 2-3 адамның жұ мысын атқ арды. Ә йелдер балаларын балабақ шағ а тапсырып, кү ні-тү ні жұ мыс істеп, колхоз жұ мысын белсене атқ арды. Мысалы, Алматы облысының 9 ауданының 277 колхозында соғ ысқ а дейін 64369 адам ең бек етсе, соғ ыс жылдары олардың саны ә йелдер, қ ариялар жә не балалар есебінен 68598 адамғ а дейін ө скен. Оң тү стік Қ азақ стан облысы, Шымкент ауданының Куйбышев атындағ ы колхозында 74 жастағ ы қ арт ана – Анар Садық ова – жұ мыс істесе, Семей облысы, Абай ауданының “Шолақ еспе” артелінде 70 жасар қ ария – Кенебаев ең бектеніп, жоспарды асыра орындады. 1941 жылы Ақ тө бе облысы, Ойыл ауданының “Қ ұ рман” колхозының егіншісі Шығ анақ Берсиев 1 гектардан 155, 8 ц. тары алып, ә лемдік рекорд жасаса, ал 1945 жылы – 1 га-дан 202 ц. тары алып, ө зінің алғ ашқ ы кө рсеткішін бірнеше рет ө сірді. Шиелі ауданы, “Авангард” колхозының даң қ ын шығ арғ ан кү ріш егуші Ким Ман Сам 1 га-дан 154, 9 ц. кү ріш ө ндірді. Кү ріш ө сіруші Ыбырай Жақ аев 1943 жылы 1 га-дан 172 ц. кү ріш ө німін алып ә лемдік рекорд жасады. Астық ө німі ү шін алғ ан 106000 сомды Ы. Жақ аев қ орғ аныс майданына жіберді. Республикада Ш. Берсиев, Ким Ман Сам, Ы. Жақ аевтың жолын қ уушылар аз болмады. “Ойыл” ауданы, “Кемерші” совхозының Зауре Баймулдина звеносы, Шелек ауданы “Тө ң керіс” колхозынан Малжегерова звенолары 1 га-дан 95-100 ц. тары мен кү ріш алды. Соғ ыс жылдарындағ ы ә йелдер ерлігі ерекше. Мың дағ ан арулар тіпті тракторғ а, машина рулдеріне отырды. Мысалы, Ақ тө бе облысы, Мартук ауданының Дзержинский атындағ ы қ олхозында Агафья Швалькова соғ ысқ а кеткен кү йеуінің комбайынын жү ргізіп, 2 кү нде 87 гектардан астық жинады. 1942 жылы 450 мың гектар тың жә не тың айғ ан жер жыртылып, егін салатын жер ауданы 17%-ке ө сті. Осы жылы Қ азақ станда 6809 колхоз болды, оларда ең бек етуге жарамды 4912001 ерлер, 593407 ә йелдер ең бектенді. Нә тижесінде 1942 жылы Қ азақ станда егін жақ сы шығ ып, республика бойынша 84, 3 млн. пұ т астық жиналды. Батыс Қ азақ стан, Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл, Алматы, Қ ызылорда, Қ арағ анды, Семей облыстары астық жинау жоспарын 102, 2-тен 114, 9-ке асыра орындады. 1943 жылдан бастап республикада егін егісі қ ысқ ара бастады. 1940 жылы егістік 6808, 6 мың га болса, 1945 жылы 6039, 9 гектарғ а кеміді. Себебі 1943 жылдан бастап жаудан азат етілген жерлерге егін салу жандана бастады. Керісінше, картоп, бау-бақ ша ө німдерін егетін жер кө лемі жылдан-жылғ а ө сті. Бұ л ө німдер 1940 жылы 214, 2 мың гектар егістікке егілді. Сондық тан 1944 жылы колхоздар мен совхоздар мемлекетке 1943 жылмен салыстырғ анда 18, 2 млн пұ т қ ант қ ызылшасын, 7 ц. кө кө ніс, 150 000 ц. мақ та артық ө ткізді. Бұ л жылдары республиканың барлық колхоздары мен совхоздары жоспарларын орындаумен шектелмей, асыра орындауғ а бар кү штерін салды. Мысалы, Қ арағ анды облысының Осакаровка ауданы 1943 жылы 1944 жылмен салыстырғ анда мемлекетке 2 млн. пұ т астық артық тапсырды. Соғ ыс жылдары бір адам майданғ а кеткен бірнеше адам орнына жұ мыс істеу қ озғ алысына, жұ мыс ө німділігін арттыру барысында мемлекет тарапынан ұ йымдастырылғ ан ә ртү рлі жарыстарғ а қ азақ стандық малшылар да кө птеп тартылды. Мысалы, 1942 жылы бү кілодақ тық малшылар жарысынан қ азақ стандық тар бірінші орын алды. Сандық кө рсеткіш бойынша 1942 жылдың соң ында мал басы 1, 5 млн. немесе 1942 жылдың басындағ ы кө рсеткіштен 17%-артты. Мал басын ө сіруден Қ ызылорда, Қ арағ анды, Павлодар облыстары алда болды. Соғ ыс жылдары колхозшыларғ а қ арсы тоталитарлық тә ртіп тарапынан кө птеген шаралар жү зеге асырылады. 1941 жылдан бастап ә рбір колхоз-совхоздарда жергілікті саяси бө лімдер қ ұ рылып, олар ауыл шарушылық жоспарларының орындалуын қ адағ алап, жоспарын орындай алмағ ан шаруаны жазалап отырды. Сонымен бірге 1942 жылдан бастап колхоз-совхоздарда 12-16 жас арасындағ ы жасө спірімдердің ең бегі заң дастырылып, жұ мыс жоспарын орындамағ ан жасө спірім қ ылмысты ретінде жазаланды. Осығ ан қ арамастан халық тың патриоттық серпіні тоталитарлық жү йе тә ртіптерінен жоғ ары тұ рды. Қ азақ стандық тар соғ ыс жылдары майданғ а ө з қ аржысына алынғ ан қ ару-жарақ, техника да жіберіп тұ рды. Мысалы, Шымкент теміржол жү йесінің комсомолдары Москва тү біндегі майданғ а танк колоннасын жабдық тау ү шін қ аржы жинауды бастайды. Шымкент комсомолдарының бұ л бастамасын бү кіл Қ азақ стан қ олдап, жиналғ ан 11 650 мың сомғ а жасалғ ан 45 танк 1942 жылдың қ ыркү йегінде “Қ азақ стан комсомолы” деген жазумен Сталинград майданына жө нелтілді. Жү здеген оқ ушылар егіс алаң дарында жұ мыс істеп, металл қ алдық тарын жинап, “Қ азақ стан пионері” фондына 4 млн. сом ақ ша жинады. Бұ л ақ ша “Қ азақ стан пионері” атты коллонаны жабдық тауғ а жұ мсалды. С. И. Киров атындағ ы Қ азақ мемлекеттік университеті студенттерінің ұ йымдастыруымен жоғ арғ ы оқ у орындарының студенттері “Кең естік студент” деген танк колоннасын жабдық тауғ а 600 мың сом ақ ша жинады. Танк колонналары мен ұ шақ бө лімдерін жасақ тауғ а Республикада 480 млн. жуық ақ ша жиналып, Қ орғ аныс Комитетіне тапсырылды. 1943 жылы Алматы қ аласында С. Луганскиймен кездесу ұ йымдастырылып, бұ л кездесуден кейін Алматы жастары 400 мың ақ ша жинап, батырғ а жаң а ұ шақ сыйлады. Сондай-ақ, соғ ыс жылдары жинағ ан қ аржығ а И. Павловқ а, Н. Добровольскийге, Р. Бекетовке арнайы ұ шақ тар, Кең ес Одағ ының батыры Қ. Сыпатав атындағ ы су асты қ айығ ы жасалынды. Республика тұ рғ ындары ө здерінің жеке жинағ ынан майдан қ орына 4, 7 млн. сом ақ ша беріп, 20-дан астам қ ұ рамалар мен ә скер бө лімдерін шефке алып жауынгерлерге 2 млн. астам жылы киім, 1600 мың сомның сыйлығ ын жө нелтті. Сонымен қ атар қ азақ стандық тар қ оршауда қ алғ ан қ алаларғ а қ амқ орлық кө мек кө рсетті. Қ азақ стан жаудан азат етілген Орал облысының 10 қ аласын, 35 ауданын, Лениград облысының 12 қ аласын, Калинин облысының аудандарын қ алпына келтіруге кө мектесті. Сол сияқ ты Москва, Курск облыстары, Солтү стік Кавказ, Белоруссия, Украина жә не т. б. республика тұ рғ ындарына кө мектесті. Қ азақ стан комсомолдары қ амқ орлық қ а алғ ан Сталинградта трактор зауыты мен “Красный октябрь” зауытын қ алпына келтіру жұ мыстарына 1943 жылы 1439 қ азақ стандық комсомол аттанды. Тү рксіб теміржолшылары батыстағ ы темір жолдарды қ алпына келтіру ү шін 20000-нан астам мамандарды жіберді. Жауды жең уге республиканың зиялы қ ауым ө кілдері де ү лкен ү лес қ осты. Олардың қ атары Кең ес Одағ ының батыс аудандарынан уақ ытша кө шірілген ғ ылым мен ө нер қ айраткерлері негізінде толық тырылды. Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а 20 ірі ғ ылым институттары кө шіп келді. Олардың ішінде КСРО Ғ ылым Академиясының физиология институты, Украина Ғ ылым Академиясының физика-механика институты, Москва, Ленинград, Киев институттары болды. Осы жылдары Қ азақ станда И. П. Вернадский, В. А. Обручев, И. И. Мешанинов, А. И. Бах, Л. С. Берг, А. Е. Фаворский, Б. Д. Греков, С. Н. Бернштейн жә не т. б. атақ ты ғ алымдар жұ мыс істеді. Қ азақ станғ а Ресей, Украина, Белоруссиядан 100-ден аса жазушылар уақ ытша кө шіп келді. Олардың ішінде А. Толстой, С. Маршак, С. Михалков, К. Паустовский, М. Зощенко, О. Форш, С. Сергеев-Ценский, Л. Квитко сияқ ты атақ ты жазушылар болды. Соғ ыс жылдары партизан-ақ ын Ж. Саинның топтамасы, Қ. Аманжоловтың “Ақ ын ө лімі туралы аң ызы”, М. Ә уезовтың “Абай жолы” эпопеясының бірінші кітабы, С. Мұ қ ановтың “Ө мір мектебі”, Ғ. Мү сіреповтың “Қ азақ солдаты”, Ғ. Мұ стафиннің “Шығ анақ ” повесі, Ж. Жабаевтың “Ленинградтық ө ренімі” дү ниеге келді. Сонымен бірге Қ азақ станғ а 20-дан аса театрлар мен музыкалық мекемелер, ө нер қ айраткерлері кө шірілді. 1941-1945 жылдары Алматының біріккен орталық киностудиясында кең ес киноматографиясының алтын қ орына енген фильмдер тү сірілді. Олар: “Секретарь райкома”, “Они защищает Родину”, “Воздушный извозчик”, “Два бойца”, “Фронт”, “Жди меня”, “Парень из нашего городка” т. б. Соғ ыс жылдары Қ азақ станда 500-ге тарта кино қ ызметкерлері мен ә ртістер ең бектенді. Мысалғ а, С. Эйзенштейн, Ф. Эрмлер, Г. Рошаль, Э. Тиссе, Н. Черкасов, Г. Александров, С. Васильев, И. Пырьев, Л. Орлова, Н. Крючков, В, Марецкая жә не т. б. Орталық киностудия қ ызметкерлерімен бірігіп, М. Ә уезов, Ғ. Мү сірепов, А. Тә жібаевтің қ атысуымен “8 - ші гвардиялық ”, “Абай ө лең дері”, “Жауынгер ұ лы”, “Сағ ан, майдан” фильмдері тү сірілді. Соғ ыс жылдары КСРО Ғ ылым Академиясының Қ азақ стандық бө лімінде астрономиялық обсерватория, тіл, ә дебиет пен тарих, химия-металлургия, топырақ тану мен ботаника, зоология жә не ө лкетану институттары ашылды. Қ. И. Сә тпаев бастағ ан қ азақ стандық ғ алымдар қ ара, тү сті жә не жиі кездесетін металдарды, тау пайдалы қ азбаларын, су жә не гидроэнергетикалық ресурстарды соғ ыс қ ажетіне қ олдану бағ ытындағ ы ғ ылыми жұ мыстар жү ргізді. Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а жоғ арғ ы оқ у орындары кө шіріліп, кө птеген орыс - қ азақ, қ азақ -украина мектептері, балалар ү йі мен интернаттар ашылды. Олардың ішінде – Москва авиация институты, Москва тү сті металл жә не алтын институты, біріккен Украина мемлекеттік университеті болды. Сонымен бірге соғ ыс жылдары Алматы мемлекеттік шет тілдер институты, Шымкент технологиялық институты, Қ азақ мемлекеттік консерваториясы, Қ азақ мемлекеттік қ ыздар педагогикалық институты ашылды. Кең ес халқ ының Ұ лы Отан соғ ысындағ ы жең ісі адамзатты фашизм қ аупінен қ ұ тқ арды. Қ азақ халқ ының бұ л жең іске қ осқ ан ү лесі зор. Соғ ыстың ауыртпалығ ын кө теріп, бостандық ты қ орғ ағ ан қ азақ стандық батырлардың есімі ә рқ ашан ел есінде сақ талады. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап “Барлығ ы майдан ү шін, барлығ ы жең іс ү шін! ” деген ұ ранмен соғ ысқ а аттанғ ан ерлердің орнын ә йелдер, қ ариялар мен балалар алмастырды. Тыл ең беккерлерінің де жауды жең удегі рө лі жоғ ары. Олар соғ ыс кү ндерінің барлық ауыртпалық тарын қ ажырлылық пен кө теріп, патриотизм ү лгісін танытты.

50. Қ азақ стандық тар Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында (1941-1945). Кең ес Одағ ының нацистік Алманияғ а жә не оның еуропалық одақ тастарына(Мажарстан, Италия, Румыния, Финляндия, Словакия, Хорватия) қ арсы жү ргізген соғ ысы; Екінші Дү ниежү зілік соғ ыстың ең маң ызды жә не шешуші бө ліг. Брест қ амалын қ орғ аушылар арасында шекарашылар – Қ. Абдрахманов, В. Лобанов, атқ ыш Қ. Иманқ ұ лов, пулеметші Е. Качанов, минометші В. Фурсов, зең бірекші Ғ. Жұ матов болғ ан. Қ азақ стандық тар Лиепая, Перемышль, Сааремаа аралы, Мурманск, Одесса жә не Севастополь қ алалары ү шін болғ ан шайқ астарғ а қ атысқ ан. Сондай-ақ Қ азақ станнан майданғ а аттанғ андардың ішінде партизандық кү реске белсенді араласқ андары да бар. Тек Ленинград облысындағ ы партизандық қ озғ алыстың ө зінде 220 қ азақ стандық болғ ан. Смоленск облысында – 270, Украина мен Белорусияда – 3000-нан астам жауынгер партизан болып жауғ а қ арсы шайқ асқ ан. Олардың ішінде И. С. Арыскин, А. Жұ мағ алиев, К. Ғ. Омаров, З. У. Хұ санов, Г. Акмолинский, Т. Жангелдин, Ж. Саин, У. Оразбаев жә не т. б. болғ ан. Партизандық топтардың Ғ. Ахмедияров, Қ. Қ айсенов, Н. Морогов, А. Олексенко, С. Тө лешов, В. Шаруда секілді басшылары болса, А. Егеров, Н. Зебницкий жә не Ф. Озмительге Кең ес Одағ ының батыры атағ ы берілген.

Ұ лы Отан соғ ысының 11600 жауынгері Кең ес Одағ ының батыры алса, оның 497-і қ азақ стандық болғ ан. Қ азақ стандық тар ішінен Кең ес Одағ ы батыры атағ ын ең бірінші болып 19-шы танк дивизиясының генерал-майоры К. А. Семенченко алды. Батыр атағ ын екі мә рте алғ ан 4 қ азақ стандық бар. Олар: Т. Бигелдинов, Л. Беда, И. Павлов, С. Луганский. Кең ес Одағ ы батырын алғ андар арасында пулеметші М. Мә метова, мерген Ә. Молдағ ұ лова, атқ ыштар С. Баймағ амбетов, И. Новиков, қ алқ ан бұ зушы П. Миллер, минометші Қ. Спатаев, кавалерист М. Қ атаев, сапер П. Гончар, торпедалы кеменің командирі Б. Ущев, атқ ыштар дивизиясының басшысы Ғ. Сафиуллин, Бауыржан Момышұ лылар бар. Лейтенант Р. Қ ошқ арбаев, Б. Чупрета, взвод командирі К. Метов, минометші А. Бақ тыгереев, пулеметші П. Вицько, К. Волочев жә не т. б. КСРО ордендері мен медальдарының кавалерлері атағ ын алғ ан

51)Ұ лы Отан соғ ысы жылдарындағ ы Қ азақ стандық тардың ерліктері. Соғ ыс жылдары Қ азақ станда 12 атқ ыштар жә не 4 атты ә скер дивизиясы, 7 атқ ыштар бригадасы жә не 50-ге жуық жеке полктер мен батальондар жасақ талып, майданғ а аттандырылды. Қ азақ стан территориясында жасақ талғ ан ә скери қ ұ рылымдар соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап жаумен ерлікпен шайқ асты. Ә сіресе, Москва тү біндегі шайқ аста қ азақ стандық тар ү лкен қ ұ рметке ие болды. Москва бағ ытындағ ы негізгі жолдардың бірі – Волоколамск тас жолын қ орғ ауда Алматыда жабдық талғ ан 316-атқ ыштар дивизиясы генерал-майор И. В. Панфиловтың басшылығ ымен тең десі жоқ ерлік танытты. Москва тү біндегі шайқ аста ә сіресе саяси жетекші В. Г. Клочков басқ арғ ан бө лімше – 28 панфиловшылар жаудың 50 танкісіне тойтарыс беріп, асқ ан ерлік кө рсетті. 1941 ж. 17 қ арашада дивизияғ а 8-ші гвардиялық деген атақ беріліп, кейінірек Қ ызыл Ту, Ленин ордендерімен, ал Риганы жаудан азат еткені ү шін екінші дә режелі Суворов орденімен марапатталды. Бұ л шайқ аста ерлік танық тан 28 жауынгер Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын иеленді. Сонымен бірге Волоколамск тү бінде ү лкен ерлік кө рсетіп қ аза тапқ ан талантты қ олбасшы, қ аһ арман командир И. В. Панфиловке Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді. Панфиловшы ағ а лейтенант Б. Момышұ лы Москва тү біндегі шайқ аста ө з батальонымен жау қ оршауын ү ш рет бұ зып шық ты. Соғ ысты Б. Момышұ лы полковник лауазымымен, 9-шы гвардиялық атқ ыштар дивизиясының командирі болып жү ріп аяқ тады.
1943 ж. Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын иеленді. М. Ғ абдуллин бастағ ан жауынгерлер Бородино селосын жаудан тартып алып, 7 сағ ат бойында ерлікпен қ орғ ады. Шайқ ас нә тижесінде немістер шегінуге мә жбү р болды. Москва тү біндегі шайқ астарда Т. Тоқ таров, Р. Жанғ озин, Р. Елебаев жә не т. б. қ азақ стандық тар асқ ан ерлік танытты. Бұ л шайқ асқ а қ азақ стандық 238-ші дивизия, 19-шы атқ ыштар бригадасы да қ атысты.
1942 жылдың 19 желтоқ санында Боковская-Пономаревка ауданында болғ ан ә уе шайқ асында қ арағ андылық ұ шқ ыш Н. Ә бдіров ө зінің оқ тиіп ө ртенген ұ шағ ын жау танктері шоғ ырланғ ан жерге бағ ыттап, экипажымен бірге ерлікпен қ аза тапты. Н. Ә бдіров, минометші К. Сыпатаев пен Р. Рамазанов Сталинградты қ орғ аудағ ы ерліктері ү шін Ұ лы Отан соғ ысы батыры атағ ына ие болды.
Берлин операциясына қ азақ стандық 118-ші, 313-ші атқ ыштар дивизиялары жә не 209-ші атқ ыштар полкі қ атысты. Берлин ратушасын алуда 118-ші атқ ыштар дивизиясының взвод лейтенанты К. Маденов, ал кө ше шайқ астарында И. Б. Мадин, Рейхстагка ту тігуде Р. Қ ошқ арбаев ерлік танытты.

52. Соғ ыс жылдарындағ ы Қ азақ стан мә дениеті мен ғ ылымы. Совет Одағ ы Ұ лы Жең ісін шабыттана жырлағ ан, XX ғ асырдың Гомері атанғ ан Жамбыл бастағ ан ө дебиет пен онер қ айраткерлерінің ең бектері де - ө з аддына бір тебе. Осы кезде ұ лы жазушы Мұ хтар Ә уезов " Абай" эпопеясының 1-кітабын жазып, аты елге жайылды. С. Мұ қ анов, Ғ. Мү сірепов, Ғ. Мұ стафин, Б. Бұ лқ ышев, Ж. Саин, П. Кузнецов сияқ ты жазушылар, Шашубай, Нұ рпейіс, Кенен сынды ақ ындар халық тар достығ ының жыршысы бодды. Республикамызғ а уақ ытша келген 90 жазушы (Алексей Толстой, С. Михалков, С. Сергеев-Ценский, Ф. Панферов, О. Форш, К. Паустовский, С. Маршак, М. Зощенко тағ ы басқ алар), " Мосфильм" мен " Ленфильм", 23 театр мен музыкалық коллективтер жең іс ү шін ең бек етіл қ ана қ оймай, қ азақ тың ұ лттық ө нерін жаң а жанрлармен, кә сіби шеберлікпен байытып, жан-жақ ты дамуына септігін тигізді.

Қ азақ совет поэзиясының алыбы Жамбыдцың " Ленинградтық ө рендерім" деп аталатын мә ң гі ө шпес патриоттық шығ армасын бү кіл еліміз толғ ана оқ ыды. М. Ә уезов, С. Мұ қ анов, Ғ. Мү сірепов, Қ. Аманжолов, Б. Бұ лқ ышев, Т. Жароковтың, Қ азақ станның басқ а да жазушылары мен ақ ындары-ның соғ ыс кө зіндегі жазғ ан шығ армалырының жігерлендірушілік мә ні болды.

Қ азақ артистері майданның алғ ы шебінде 2 мың ғ а жуық концерт берді. Ә дебиет пен ө нерді, ғ ылымды дамытуда қ азак мә дениет қ айраткерлерімен достық қ атынас жасағ ан орыс ғ ылымы мен мә дениетінің кө рнекті ө кілдері А. К. Толстой, СЯ. Маршак, КГ. Паустовский, Ф. И. Панферов, С. Н. Сергеев-Ценский, И. П. Бородин, Л. С. Берг, В. И. Вернадский, Н. Ф. Гамалея, Н. Д. Зелинский, Л. И. Мандельштам, Ю. А. Завадский, С. М. Эйзенштейн, Н. Д. Мордвин, В. П. Марецкая, Н. К. Чер-касов, С. С. Прокофьев, С. С. Туликовтың жә не басқ алардың ү лкен ық палы болды.

Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а туысқ ан республикалардан 13 ғ ыльши мекеме, 19 театр, 30-астам жоғ ары оқ у орны кө шіп кедці. Аса қ иын жағ дайларғ а қ арамастан 1941 жылы Алматыда шет тілдері институты, 1943 жылы Шымкент кү рылыс материаддары технологаялық институты, 1944 жылы Алматы қ ыздар педагогикалық институты, Қ азак физкультура институты ашыдды. Интеллигенция Отанғ а шексіз берілтендіктің ө негесін кө рсетті. Ғ алымдар Қ азақ станның байлық тарын майдан қ ажеті-ң ежаратты, жаң а қ ару-жарақ тү рлерін ойлап шығ арды, ө ндіріске жаң а технологиялық процестерді енгізді, жаралы жауынгерлердің басым кө пшілігін тез арада сауық тырып қ атарғ а қ осты. 23 типті авиация, моторлы, тең десі жоқ Т-34 танкісі, атақ ты " Катюшасы", жаң а артиллериялық қ ару-жарақ тар, автоматты атыс қ ару тү рлері т. б. совет ғ алымдарының сол кезең дегі жең іске қ осқ ан қ омақ ты ү лесі еді. Идеология майданының жауынгерлері Отанды қ орғ ау туралы, халық тың жең іске деген сенімін нығ айтты, барлық кү ш-жігерін майданғ а кө мек беруге жү мьщырылды, тыл мен майданның біршгін арпырды, тылда да, маң цанда да, партизан ө лкелерінде хең істі шындады. Орталық радио тә улігіне 18 сағ ат хабар дургізді. КСРО халық тарының 70 тілің де, 28 шетел тілдерінде сұ рапыл соғ ыстың барысы туралы ақ иқ атты хабарлады.

Ұ лы Отан соғ ысы кезің де (1941-1945) Совет Армиясының жауынгерлеріне тылдағ ы ең бекші халық тың кемегін жеткізген делегациялар. Совет халқ ының фашист басқ ыншыларына қ арсы кү ресіндегі майдан мен тылдың бірлігі Қ азақ стан ең бекшілерінің ә скери қ ұ рамалармен жә не бө лімдермен байланысында тылдан майданғ а жә не майданнан тылғ а делегациялар жіберулерінен айқ ын кө рің ці. Республиканың таң цаулы адамдары, ө ндірістегі стахановшылар, озат колхоз-шылар Отанымыздың қ аһ арман жауынгерлеріне ел сыйлығ ын алып барып, туғ ан Қ азақ станның шын жү ректен шық қ ан ыстық махаббат сезімін, қ амқ орлығ ын жеткізді. Алматы қ аласы мен Алматы облысы ең бекшілері 1941 жылы желтоқ санда 8-гвардиялық атқ ыштар дивизиясының жауын-герлеріне жаң а жылдық сыйлық пен делегация атгандырды. Делегаттар жауынгерлерді гвардиялық жоғ ары атақ қ а ие болуымен қ ұ ттық тады, тылдағ ы жан қ иярлық ең бек жайлы айтып берді. " Гвардияшылардың жү здерін шаттық сезім кернеді, - деп жазды делегаттар елге оралғ аннан кейінгі берген есептерінде, - олар ө здерінің туыстарына, таныстарына, жерлестеріне дә н риза болды, тыл ең беккерлеріне Қ ызыл Армияны қ ару-жарақ пен, азық -тү лікпен, киіммен ү здіксіз қ амтамасыз ететіндіктеріне сенімдері арта тү сті. Біздер сө йлеп болғ ан соң жауынгерлерге, командирлерге жә не саяси қ ызметкерлерге жаң а жылдық сыйлық тарды тарату басталды. Жауынгерлер ү лкен қ уанышқ а бө ленді. Олар біздің қ олымызды қ атты қ ысты, сол жерде, ө здерінің ө мірлерін ә діл ісіміз ү шін, Отанымыз ү шін аямайтындық тары туралы серт берді... ". Сыйлық тиелген эшелондармен Қ азақ стан делегациясы қ оршаудағ ы Ленинградқ а барды. 1942 жылы ақ пан-наурызда Ленинград майданына қ арағ андылық делегация 24 вагон Ақ мола облысының делегациясы 25 вагон азық -тү лік жө нё киім-кешек ә келді. Қ азақ стан ең бекшілері 1943 жылы Қ ызьві Армияның юбилейі қ ұ рметіне Ленинградтың қ аһ арман қ орғ аушыларына арналғ ан 65 вагон сыйлық жинадьг. Қ азақ стан делегациясын ленинградтық тар, жауынгерлер меи командирлер, Балтық тең ізшілері мен партизандар ерекше ілтипатпен қ арсы алды. Барлық жерде халық кө п жиналғ ан митингілер ө тті. Ленинград радиосы Қ азақ стан майданды қ ару-жарақ пен қ амтамасыз етудегі ерлік ең бегі жайлы хабар таратты.

Мә дени қ ызмет кө рсету мақ сатымен 1941 жылы Алматыда майдандық концерт бригадалары ұ йымдастырылды. Олардың қ ұ рамында республиканың кө рнекті ә нші-актерлері К. Ж. Байсейітова, ЖЕлебеков, М. Ержанов, Ғ. Қ ұ рманғ алиев, Ж. Омарова, Е. Ө мірзақ ов, Ү. Тұ рдық ұ лова, Ә. Ә. Ү мбетбаев М. Абдуллин, Б. Артық ова, Н. Ә бішев, Ш. Бейсекова, Қ. Лекеров; бишілер Ш. Жиенқ ұ лова, З. Розмұ хамедова; домбырашы Л. Мұ хитов болды.

Орыс пен қ азақ екі халық тың тарихындағ ы жарқ ын беттердің бірі Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында КСРО халық комиссалары кең есінің шешімімен Алматыда біріккен орталық кө ркем фильмдер киностудиясы қ ұ рылып, Қ азақ стан киноматографтары ресейлік ә ріптестермен бірге жұ мыс істеген шақ ты қ амтиды. Ол Қ азақ стан кино ө нерінің дамуындағ ы елеулі кезең ге жол ашып берді. «Мосфильм мен «Ленфильмнің шеберлері қ азақ ә ріптестерімен ынтымақ таса жү ріп, бірталай кө ркем фильмдер жасады. Атақ ты режиссерлар, ВШК оқ ытушыларыС. Эйзенштейін, С. Юшкевич, Г. Козинцев, Л. Трауберг актер шеберлігі бойынша сабақ жү ргізді, кә сіби бай тә жірибелерін ортағ а салды. Режиссер-педагогтар О. Пыжова мен Б. Бибиков, У. Шекспирдің пьесасы бойынша ә зірлеген, басты рольдерде А. Айманов пен Х. Бокеева ойнағ ан «Асағ а-тү сау» спектаклі Қ азақ драма театрының ең ү здік жұ мыстарының бірі болды 1944 жылы Н. Сац пен В. Розов қ азақ стандық ө нер шеберлерімен бірлесе отырып қ ұ рғ ан Қ азақ стандағ ы тұ ң ғ ыш балалар мен жас ө спірімдер театры кө птеген тамаша артистер тә рбиелеп шығ арды.

Концерттік бригадаларды жазушылар Ә. Ә бішев, Ғ. Мұ стафин, Ғ. Орманов, Қ азССР Халкомсовы жанындағ ы ө нер істері жө ніндегі басқ арманыц бастығ ы С. Е. Толыбеков, директор Ф. А. Ф. А-Кузьмич т. б. басқ арды. Тыл мен майдан арасындағ ы байланыстың нығ ая тү суі ү шін майданнан тылғ а келген делегациялардың да маң ызы зор болды. 1942-1943 жылдары Қ азақ станғ а майданнан 16 делегация, ал 1944 жылы 6 делегация келіп кетгі. Олардың ішің це Қ азақ ставда жасақ талғ ан 8-гвардиялық атқ ыштар, Сталинградтық -дунайлық 73-гвардиялық, 391-, 310-, 314-атқ ыштар дивизияларының т. б. ә скери бө лімдер мен қ ұ рамалардың жауынгерлері бодды. Олар кә сіпорын-дарда, колхоз, совхоздарда, оқ у орындары мен ғ ылыми мекемелерде болып, ө з бө лімшелерінің жауынгерлік жолы, полктес жолдастарының ерліктері туралы айтып берді. 1943 жылы 10 ақ павда 391-атқ ыштар дивизиясының делегациясы " Казахстанская правда" газетіне қ аһ армандығ ы мен ерлігі ү шін Ленин орденімен наградталғ ан майдангер-қ азақ стандық тар дивизия санитары Сартанов, капитан Ивкин, сержант Кравченко, ә скери дә рігер Сухарукова туралы мақ ала жазды. 1943 жылы сә уір-мамырда екі апта Алматыда жә не облыста " Киров" крейсерінің делегациясы болды, олар крейсер комсомолецтерінің Қ азақ станның барлық жастарына арнағ ан хатьш ала келді. Қ азақ стан ең бекшілері делегацияларының майданғ а баруы ә рі майдангерлердің тылғ а келіп кетуі, демалысқ а келген Совет Одағ ынын, Батырларымен еткізілген кездесулер майдан мен тылдың байланысын бұ рынғ ыдан нығ айтты. Совет жауынгерлерін майданда қ аһ армандық пен соғ ысуғ а, тыл ең беккерлерін жанқ иярлық ең бекке жігерлендірді.

53, Қ азақ стандағ ы қ оғ амдық -саяси ө мір (Бекмаханов ісі ) (ХруЩев жылымығ ы) Кең ес елінде 1920ж. ортасында ә бден кү шіне мінген қ атты ә міршіл-ә кімшіл жү йе 1930-50жж. бас кезінде ө зінің шарық тау шың ына жетті. Адамның бас бостандығ ын тұ ншық тыру, оның қ ұ қ ын есепке алмау, адамдарды ө ндіргіш қ ұ ралдарынан алыстату, мемлекетті басқ ару билігіне ық пал жасау саясатын қ алыптастыру сияқ ты теріс қ ұ былыстар тә н еді. Елде И. В. Сталиннің жеке басына табыну бел алды. Қ оғ амдық сананың барлық дә режесінде ә леуметтік жаң ғ ырудың комплексті бағ дарламаларына кө шуге қ оғ амдық -саяси қ ұ рылым кедергі жасады. Осындай кү рделі жағ дайда қ оғ амдық ғ ылымдар партия комитеттерінің қ атаң бақ ылауымен дамыды. Ленинград пен Мә скеуде «Ленинград ісі», «Дә рігерлер ісі» қ олдан жасалып жатқ ан кезде Қ азақ станда «Бекмаханов ісі» ұ йымдастырылды. Жас талантты тарихшы Е. Бекмаханов «Қ азақ КСР-і тарихын» даярлау ү стінде жұ мыс істеп жатқ ан ғ алымдарды қ атарында болды, оларғ а А. М. Панкратова, А. П. Кучкин, Б. Д. Греков, Н. М. Дружинин, т. б. Кең ес тарихшылары жатты. Кітап 1943 ж. маусымында жарық қ а шық ты. «Тарихтағ ы» отарлауғ а қ арсы кө терілістерге берілген бағ а ғ ылыми кескілескен айтыс тудырды. Бекмахановтың «ХІХғ. 20-40жж. Қ азақ стан» (1947ж. ) деген монографиясында айтылғ ан оның кө зқ арастары буржуазияшыл-ұ лтшыл деп жарияланды. «Правда» газетінде кітап айыпталды. Бекмахановты ғ ылыми атақ тарынан айырды. 25жылғ а соттады. 1954ж. Қ азақ станғ а қ айта оралды. Бұ ндай істер жалғ ыз болғ ан жоқ. Республиканың кө рнекті қ оғ амтану ғ алымдары А. Жұ банов, Х. Жұ малиев, Б. Сү лейменов, Е. Смаилов, жазушылар Ю. Домбровский, Ә. Ә бішев, Қ. Аманжолов, Қ. Бекқ ожин, С. Бегалин сияқ ты саяси айыптармен жазаланды. Қ удалауғ а ұ шырағ ан Қ азақ ССР Ғ ылым Академиясының Президенті Қ. И. Сә тпаев пен М. О. Ә уезов Қ азақ станнан Мә скеуге кетіп қ алуғ а мә жбү р болы.

Сталин дү ние салғ аннан кейін (1953 ж. 5 наурыз) Л. П. Берияның қ ылмысты іс-ә рекетін тоқ тату қ оғ амдық ө мірді демократияландыру жолындағ ы маң ызды кезең болды. 1956ж. ақ панда Мә скеуде КОКП-ның ХХ съезі ө тті, оның ө зекті мә селесі Сталиннің жеке басына табынуды жою болды. КОКП ОК-ның бірінші хатшысы Н. С. Хрущев бастағ ан коммунистер партиясы И. В. Сталиннің жеке басына табынушылық тың жә не оның салдарына талдау жасауғ а тырысты. «Жылымық жылдары» деген атпен тарихқ а енген 1950ж. ІІ жартысынен бергі кезең декө птеген игі іс атқ арылды. Басшылық тың ұ жымдық принципі енгізіліп, ә міршіл-ә кімшіл басқ ару жү йесі босаң си бастады. Елімізде іске асырылғ ан экономикалық, ә леуметтік жә не идеологиялық шаралар нә тижесінде дамудың кө птеген кө кжиектері ашыла бастады.

Ермұ хан Бекмаханұ лы Бекмаханов (15. 02. 1915, Тө ре ауылы, Баянауыл ауданы, Павлодар облысы — 06. 05. 1966, Алматы) — тарихшы ғ алым, тарих ғ ылымдарының докторы (1946 жылы), профессор, Қ азақ КСР ғ ылым академиясының корреспондент мү шесі (1962 жыл).

Хрущев жылымығ ы

50-жылдар мен 60-жылдардың ортасы Қ ең ес елінің ө міріндегі маң ызды кезең болды. КСРО ОК-нің Бас секретары, КСРО министрлер Кең есінің тө рағ асы И. В. Сталин 1953 жылы 5 наурызда қ айтыс болды. Сталиннің ө лімімен тұ тас бір дә уір аяқ талды. Сталин қ айтыс болысымен-ақ елде болуы мү мкін ө згерістердің мә ні туралы ү ш бағ ыт айқ ын кө рінді: бірінші бағ ыт ө кімет басына Берияның келуімен байланысты болса, екінші бағ ыт Молотов немесе Булганин, ү шінші бағ ыт Хрущевтің ө кімет басына келумен байланысты еді. Жағ дай Хрущевтің пайдасына шешілді. 1953 жылы қ ыркү йекте Н. С. Хрущев КОКП Орталық комитетінің бірінші хатшылығ ына (1953-1964 жж. ) сайланды. «Жылымық жылдары» аталғ ан 50-жылдардың екінші жартысынан бастап елде игі істер атқ арылды. 1953 жылғ ы шілдеде КОКП ОК-нің пленумында бұ рынғ ы КСРО-ның Ішкі істер халық комиссариатының халық комиссары, КСРО Министрлер Кең есі тө рағ асының бірінші орынбасары, қ уғ ын-сұ ргінді ұ йымдастырушы, саяси авантюрист Л. Берия (1899-1953 жж. ) ісі қ аралып, барлық лауазымды қ ызметтерінен босатылып, атылды. Осылай Кең естер Одағ ында ширек ғ асырғ а созылғ ан тоталитарлық дә уір аяқ талды. Бюрократ кө семдер биліктен кеткенімен, олардан мұ рағ а қ алғ ан ә міршіл-ә кімшіл жү йе жойылмады. 1956 жылғ ы ақ панда болғ ан КОКП XX съезінде КОКП ОК-нің бірінші хатшысы Н. С. Хрущев «Жеке адамғ а табыну жә не оның зардаптары туралы» баяндама жасады. Баяндамада жеке адамның басына табынудың жай – жапсарды туралы айтылды. Баяндамашы И. В. Сталин, Л. Берия, Н. Ежовты қ атты сынай отырып, саяси қ уғ ын – сү ргінді жү ргізудегі ө з жауапкершілігі туралы ештең е айтпады. Молотов, Каганович, Ворошиловты қ орғ ады. Съезде «Жеке адамғ а табыну жә не осының салдары туралы» қ аулы қ абылдап, ол 1956 жылы маусымда жарияланды, ал Съездін басқ а қ ұ жаттары, талқ ыланғ ан мә селелері кө п уақ ытқ а (33 жыл) дейін қ ұ пия тү рде сақ талды.

1953- 1955 жылдарда Н. С. Хрущевтің бастамасымен ГУЛАГ жойылды. Бү л кенес қ оғ амын сталинизмнен қ утқ арудағ ы адамгершілік акт, маң ызды қ адам еді. Лагерьлерге жазық сыз отырғ ызылғ ан мың дағ ан адамдарды босатып, белгілі партия қ айраткерлері Я. Рудзудақ ты, А. Рыковты, В. Губарьды актағ аннан кейін мемлекеттік аппарат реформаны жалғ астыруды тағ ыда аяқ сыз қ алдырды. Ә лі де болса, ө з қ ызметтерінің ә ділетті бағ асын алмады. Кә рістердың, немістердің, қ ырым татарларының, месхіт тү ріктерінің қ ү қ ық тары қ алпына келтірілмеді. Мемлекеттік дә режедегі кө птеген маселелер тек қ ана бірінші адамның колында болды. Одақ тас республикалардың қ ұ қ ығ ын кең ейтуге бағ ытталғ ан реформа толық жү зеге асырылмады. Республикалардың қ ұ зырында ештең е болмады. Саяси кө зқ арасы ү шін қ удалау орын алып, халық жауы немесе ү лтшіл айыптарының орнына ө згеше ойлайтындар айыбы тағ ылды. Мысалы, Шығ ыс Қ азақ стан облысы бір мектебінің мұ ғ алімі М. Елікбаев Н. С. Хрущевке ашық хат жазады. Хатта Қ азақ станның тә уелсіздігі жоқ екенін, қ азақ мектептері, қ азақ тіліндегі оқ у кұ ралдары мен баспасө здің тым аз екені туралы айтылғ ан. Осыдаң кейін М. Елікбаев МҚ К тарапынан қ ұ ғ ынғ а ұ шырап, азап тартады. 1957 жылы М. Елікбаев партия қ атырынан шығ арылып, жындыханағ а тығ ылды. Н. С. Хрущев басқ арғ ан кезде де бюрократиялық жү йе ө згермеді. 1959 жылы болғ ан КОКП–ның XXI съезінде Н. Хрущев социализмның толық жең гені, енді коммунизмге аяқ басқ аны туралы ө з баяндамасында айтты. Елде осындай қ ияли болжамғ а сү йенген утопиялық социализм сақ талды, ал 1961 жылы ө ткен КОКП XXII съезде коммунизм 20 жылдық мерзімде орнайтындығ ы туралы тұ жырым жасалды.

⇐ Предыдущая 14 15 16 17 181920 21 22 23 Следующая ⇒