22.О.Бөкейдің «Қар қызы» повесіндегі Қоңқай шал бейнесі арқылы нені меңзейтінін сипаттап жазыңыз.

19. Зейнолла Қ абдоловтың «Жалын» романындағ ы кө зқ арастар қ айшылығ ы мен адамдар арасындағ ы психологиялық тартыстың себептерін талдап жазың ыз.

Зейнолла Қ абдоловтың “Жалын” романында санадағ ы тартыстың дамуы арқ ылы қ аһ арманның рухани шың далуы, азаматтық сезімінің терең деуі жақ сы кө рсетілген. Романның басты қ аһ арманы – жоғ ары білімді жас маман Қ абен Оразов Ембі мұ най ө неркә сібі жө нінде кандидаттық диссертация қ орғ амақ болады. Зерттеу тақ ырыбына байланысты жинағ ан кө п сала ғ ылыми дерегі, мол мағ лұ маты бар. Ең бегі жазылып біткен.

Қ абен оң ай даң қ іздеген атақ қ ұ мар жігіт емес, диссертация қ орғ ауды жалаң мақ сат тұ тпағ ан, ісін есепке қ ұ рмағ ан. Тындырғ ан жұ мысым қ оғ амның кә десіне асса екен деп қ ана тілеген жақ сы арманы бар. Міне енді сол арманы жү зеге асқ алы қ алды. Қ абеннің диссертациясы оқ ығ ан оппоненттері, оның ең бегін мадақ тай бастады. Ғ ылым жолына адал берілген жігіттің жастығ ына, тә жірибесіздігіне байланысты, ә уелгі беттегі жү рексінуі, қ обалжуы бә сең деп, кө ң іліне бір сенім ұ ялай бастағ ан еді. Ө зіне ө зінің сенімі арта тү скендей болғ ан. Кенет бір кү дік кеп килікті де, кө ң ілді нілдей бұ зды, ойнап қ орғ асындай ауырлатып жіберді. Бейтаныс біреу мұ ның пә теріне телефон соғ ып, - ө зің Ембіде болып па ең? Мұ ндай кә сіпшілігінде жұ мыс істеп пе ең? – деп оқ ыс сауал берді де, Қ абеннің диссертациясының ө згелер мақ тап жатқ ан жақ сылығ ына шү бә ланғ андай болды. Бірақ кім екенін, аты-жө нін айтқ ан жоқ.

Бұ л – біреудің қ оқ ан лоқ ысы ма? Ә лде жасағ ан бопсасы ма? Сырт кө зге солай кө рінуі мү мкін ғ ой. Ал, Қ абеннің басына мұ ндай ой жоламады. Телефон соқ қ ан адам есер кісі болмауы керек, Қ абенді шошытайын деген ниеті де жоқ шығ ар; қ ойғ ан сауалы орынды; кім де болса, іске жаны ашығ ан азамат болар. Қ абен, міне, тек осылай ойлады.

Ө ндіріс саласына байланысты ғ ылыми ең бек жасау ү шін ө ндірістің ө зіне барып, ондағ ы жұ мыстарғ а тікелей араласып, бү ге-шігесін қ алдырмай мұ қ ият зерттеу керек. Ғ ылыми ең бек сонда ғ ана, шын мә нісінде, сыннан ө тіп, суарылып шығ ады. Бұ л – белгілі ақ иқ ат. Қ абен мұ ны біледі. Ол Ембінің мұ ндай ө ндірісіне келіп жұ мыс істеген жоқ, бірақ, диссертация тақ ырыбына байланысты Ембіге бір-екі рет командировкағ а барып қ айтқ ан. Ә рине, мұ ның аздық ететіні рас. Қ абен бұ ны да біледі. Жә не оның жинап ә келген материалдарының негізінде диссертациясын жазып бітіргенше біраз уақ ыт ө тті. Ал қ азіргі техникалық ө рлеу заманында жаң алық тар кү нбе-кү н туып жатады. Бү гін ғ ана ұ сынғ ан жаң а ү лгің із ертең іне-ақ ескіріп қ ала береді. Қ абен ө з диссертациясында тың ұ сыныстар айтады. Бірақ сол ұ сыныстары уақ ытына кешігіп қ алмас па екен? Қ абен мұ ны да ойлап қ оятын. Енді мына бейтаныс адамның телефон соғ ып, тұ тқ иылдан қ ойғ ан сұ рауы Қ абеннің сол ойын кө сеп жіберіп, қ оздатып кетті.

Қ абен дү дә малданады. Жан дү ние ә лемінде сезімдер тартысы басталады. Сол тартыс Қ абенді біресе оң жағ ына қ арай, біресе сол жағ ына қ арай аудара жаздап, шайқ алтады, бірақ, Қ абен ілгері қ озғ ала береді. Кө ң іліне кү дік кіргенмен, бұ рынғ ы сенімі мұ ны қ олынан ұ стап, алғ а қ арай жетелейді.

Диссертация қ орғ алатын кү ні, ғ ылыми кең ес мә жілісінде Қ абенді сол сенім мінбеге жетелеп шығ ады. Қ абен тиісті ө зін мү дірмей айтып шық ты. Одан соң ғ ылыми жетекшісі, оппоненттері мұ ның диссертациясын мақ тап сө йлеп жатты. Бірақ Қ абеннің ойына кірген кү дігі тарқ амады, кө ң ілді қ обалжытты да тұ рды. Бейтаныс адамның телефонмен қ ойғ ан сұ рағ ы есінен шық пады. Расында да Ембінің мұ най ө ндірісінде жұ мыс істемеген Қ абен, сол ө ндірісті бес саусағ ындай білемін деп айта ала ма? Жоқ, айта алмайды. Ендеше осы ө ндіріс жө нінде диссертация жазуы қ алай? Қ абенді қ инай берген ой осы болды.

Бұ ғ ан телефон соқ қ ан бейтаныс адамның кім екені де анық талды. Ол – атақ ты мұ найшы Сардар Сұ лтанов боп шық ты, Ембінің ең бек ері, ә йгілі кісі. Ғ ылыми кең естің мә жілісінде сө з сө йледі. Ол Қ абеннің диссертациясын сынағ ан жоқ, Ембі мұ най ө ндірісінің бү гінгі жетістігін, ең бек технологиясындағ ы жаң алық тарды айтты да, ө з кө кейінде қ орытылғ ан пікірлерін алғ а тартып, ғ алымдардың талқ ысына ұ сынды.

Қ абеннің кү дігі де ө зіне дә л осы арада айқ ындалды. Ол енді толқ ығ ан ойын азаматтық сезімнің еркіне бағ ындырды да, шұ ғ ыл шешім жасады. Ғ ылыми кең ес кешірім ө тініп, диссертациясын қ орғ ауды тоқ тату жө нінде ұ сыныс қ ылды. Оның бұ л қ ылығ ына таң ырқ ағ ан ғ ылыми жетекшісінің де, жақ ын достарының да сө зіне кө нбеді, диссертациясын мә жілістің кү н тә ртібінен алдыртып тастады.

Ол мұ ны қ орқ ып жасады ма? Жоқ, оның диссертация қ орғ ауына жұ рттың бә рі де тілектес боп отырғ ан. Диссертациясы бекімейді деп қ ауіптенді ме? Жоқ, мұ ның диссертациясын ғ ылыми кең ес қ ұ птағ ан, қ арсы айтылғ ан пікір болмағ ан. Ол диссертацияны ойдағ ыдай қ орғ ап та шығ атын еді, мә ртебесі де зораятын еді, кандидаттық дипломды алғ ан соң, жалақ ысы да ө сетін еді. Қ абен осының бә рін де кейін ысырып тастады. Сардар Сұ лтановтың сө зінен кейін диссертациясына кө ң ілі толмады, олқ ылық тарын сезді. Ең бегін толық тырып, қ айта жазуғ а бекінеді. Жә не бұ л істі Ембінің ө зіне барып, мұ най ө ндірісінің қ айнағ ан ортасында жү ріп жазуғ а аң сары ауады. Қ абеннің осы шешімінен оның азаматтық сезімінің терең дігі танылады.

20. С. Жү нісовтің «Заманай мен Аманай» повесіндегі қ арт Томар-Омардың Балзия мен Аманайдың елге жетуіне кү мә н тудыруының себептерін талдап жазың ыз.

«Заманай мен Аманай» шығ армасы бізге Сә укеленің байырғ ы тарихынан сыр шертеді. Мұ нда жетпіс ү шке толғ ан, мү шел жастағ ы ә же Балзия мен оның немересі Аманай басты кейіпкерлер ретінде бейнеленген. Себебі, ә ң гіменің негізгі бө лімі осы екі кейіпкерден басталады. Ол екеуі жер жаннаты Жетісуды іздеп тау аспақ шы болады. Бірақ қ аусағ ан кә рі адамғ а Жеісуды іздеп не пайда? Неліктен Балзия немересі Аманайғ а «Сә укеле» тауы жайлы айтты? Ә рине, оның бір ғ ана себебі бар. Ол – Балзияның туылғ ан жері. Аманай да Жетісуда туылғ ан болатын. Томар – Омар неге Балзияның елге жетуіне кү мә нданды? Ол Балзия ә жейге кім болып келеді?..

Жалпы туындының негізгі ой тү кпірі – патриотизм, яғ ни туғ ан жерге деген сағ ыныш, туғ ан жерге деген ыстық сезім. Қ ойылғ ан сауалдарғ а оралар болсақ. Томар-Омар Балзияның кө ршісі, жақ ын араласып жү ретін қ арт досы десек те болады. Томар-Омар кү мә ндә ну себебі – Балзия жетпіс ү ш жастағ ы ә же бір ө зі кішкентай баланы қ асына ертіп алып, ауырып, тө сектен ә рең тұ рып, ә рең жү ргеніне қ арамастан, аштық ты ескерместен сонау алыс Жетісуғ а жолғ а шығ уы. Ал Жетісуғ а барар жолда алдыда биік асу бар. Ол – Сә укеле тауы. Оның басын адам ө те алмайтындай мә ң гілік мұ здық тар алып жатыр. Балзия мен Аманай батылдық танытып бұ л асуды да бағ ындырады. Аманай тек батыл ғ ана емес, сө зге берік, ержү рек, ақ ылды бала болғ ан.. Оның сө зге беріктігін «... ішің де қ алсын», -деп ә жесі айтқ анда, ол намысқ а тырысып, ешкімге тіс жармағ андығ ынан аң ғ ара аламыз. Оның да жү рек тү пкірінде ашылмағ ан, белгісіз қ ырлы туғ ан жерге деген махаббатты жатыр. Сондық тан болар, ә жесімен бірге қ ыр асыл, тау басты...

«Отанды, ұ лтты, ә дебиетті, оның болашағ ын сү ю ү шін кө п айқ айдың керегі жоқ. Тынымсыз, жанашыр, табанды ә рекет керек», -деп Шерхан Мұ ртаза атамыз айтқ андай, бұ л ә ң гімеден Балзияның қ анша ауырса да, жаны қ иналса да оның бә ріне мойымай тө теп беріп, ө нері келген шағ ын сезіп туғ ан жеріне бастап барар жолын тапқ андылығ ынан оның табандылығ ын, қ айсарлығ ын, кө регендігін біле аламыз. Оқ иғ а соң ында оның жартастан қ ұ лап, су ағ ынымен туғ ан жерінде кө з жұ мғ андығ ы баяндалады. Қ орыта айтар болсақ, басты кейіпкерлердің бірі Томар-Омардың да қ орық қ аны осы болатын.

21. Қ. Жұ маділовтың «Тағ дыр» романындағ ы «Бә ріміз де пендеміз ғ ой... Бір- бірімізді сө ге жамандамай, жақ сы кө ң ілмен еске алатын болайық » - деген тү йін сө зге ә келген қ андай қ ұ ндылық?

Қ абдеш Жұ маділовтың Абай атындағ ы Мемлекеттік сыйлық қ а ие болғ ан туындысы - " Тағ дыр" романы. Шығ армадағ ы «Бә ріміз де пендеміз ғ ой... Бір-бірімізді сө ге жамандамай, жақ сы кө ң ілмен еске алатын болайық » - деген сө зге ә келген қ андай қ ұ ндылық?

Адам бойындағ ы қ ұ ндылық тар ө те кө п: адамгершілік, имандылық, ұ лтжандылық, мейірімділік. «Адамгершілік- асыл қ асиет» десек, Демежанның білімді де намысты болуы, ү лкендерді сыйлауы аймақ басшысы Ши–амбымен жә не ұ стазымен қ арым- қ атынасынан кө рінеді. Оның қ арапайым адамдарғ а қ ол ұ шын созуы, істеген жақ сылығ ы-ұ шан-тең із. Қ арапайым халық тың тұ рмыс-тіршілігін жақ сартуғ а жағ дай жасайды. Сонымен қ атар, ұ стазына деген қ ұ рметі мен сү йіспеншілігі жайында сө з болады. Аймақ басшысының: « Мемлекеттің тілін, заң ын білетін сен сияқ ты азаматтар біз ү шін қ ашанда қ адірлі» деуі тегін емес. Бү гінгі жаhандану заманында адамгершілік ө ресі биік адамдар азайып бара жатқ андай. Менің ойымша, оғ ан жастардың батысқ а еліктеуі, рухани қ ұ лдырауы, жат діни ағ ымдардың қ ұ рығ ына тү сіп қ алып жатқ ан жастар кө птеп кездеседі. Жан-дү ниенің байлығ ы - ө з қ олымызда екенін ұ мытпайық!

Қ азіргі таң да адамдар бойында кө птеп кездесе бермейтін ұ лтжандылық қ асиет романның басты кейіпкері Демежанғ а тә н. " Ұ лтым - қ азақ, соны ғ ана білемін, қ олымнан келсе иісі қ азақ қ а жақ сылық жасағ ым келеді, " - дейді. Туғ ан халқ ы ү шін Маншың ө кіметінің зорлығ ына қ арсы кү ресуі, елі ү шін жер, су сұ рауы сө з етіледі. Бұ ғ ан дә лел ретінде шекара сызығ ын бө лу кезінде бел шеше кірісуін айта аламыз. Жат жердің топырағ ында жү рсе де, ұ лты ү шін кү рескен Демежан сияқ ты азаматтар бү гінгі тә уелсіз елімізде саусақ пен санарлық десем де болады. Солардың бірі де, бірегейі - Мұ хтар Шаханов.

Ә дебиеттанушы ғ алым Ш. Елеукенов былай дейді: «Тағ дыр- ұ лтжанды қ аhарманды биік ө реге кө терген роман» Демежанның халқ ының елдігін, ауыз бірлігін сақ тап қ алу жолындағ ы тер тө гіп, халқ ымыздың тұ рмыс-тіршілігі, ә леуметтік ортаның шындығ ы бү гінгі таң да да маң ызды. Болашақ қ а қ арай жол тартқ ан уақ ыт керуенінде халқ ымыздың мә ртебесі қ ашанда биік болғ ай деп тілеймін!

Қ орытындылай келе, роман бү кіл ұ лт тағ дырын суреттейді. Аймақ басшысы Ши-амбы Демежанғ а: «Бә ріміз де пендеміз ғ ой... Бір-бірімізді сө ге жамандамай, жақ сы кө ң ілмен еске алатын болайық » - дейді Қ ұ лжағ а қ оныс аудара бара жатып. Бұ дан шығ атын қ орытынды: адам баласының тек ізгі ниеті мен игі істері ғ ана мә ң гі ұ мытылмайтын қ ұ ндылық тар екенін аң ғ аруғ а болады.

Халқ ы ү шін ең бек еткен, адамгершілігі жоғ ары тұ лғ алар халық жү регінен мә ң гі орын алады. Пенделіктен аулақ болып, сыйласып ө ткенге не жетсін!

22. О. Бө кейдің «Қ ар қ ызы» повесіндегі Қ оң қ ай шал бейнесі арқ ылы нені мең зейтінін сипаттап жазың ыз.

Публицистика, поэзия, проза жанрларын ә демі тоғ ыстырғ ан қ азақ ә дебиетінің жаң ашыл дара жазушыларының бірі де бірегейі – Оралхан Бө кей. Ө мірге қ ұ штар ө р мінезді қ аламгердің адамды асқ ақ тата жырлағ ан ө зекжарды шығ армалары ұ лтының рухани игілігіне айналды. Оның жазу ө неріндегі шеберлік шың дау ізденістері мен кө ркемдік табысы тұ рығ ысында ө зіндік мә ні бар шығ армасы – «Қ ар қ ызы» повесі. «Басқ аша» жазуғ а қ ұ штар болғ ан шығ армашылық ғ ұ мырбаянындағ ы жұ ртшылық назарын аударғ ан елеулі туындысының бірі. Шығ армадағ ы Қ оң қ ай шалды жартылай жұ мбақ кү йде ұ стағ ан автор концепциясы туралы ү зілді-кесілді, біржақ ты тоқ там жасау қ иын. Жұ рттан жырақ ө мір сү ретін осы Қ оң қ ай шал бейнесі арқ ылы Оралхан Бө кей нені мең зейді?

Былығ ы кө п қ оғ амнан тысқ ары ө тіп жатқ ан тірлікті айыптау сарыны шығ армада басымдық ала қ оймағ ан. Қ аптағ ан ел ортасында жү ріп-ақ оқ шауө мір сү ретіндер жетіп артылады. Жазушы бір мә нде Қ оң қ ай шалды «арқ аланып» қ оғ амдағ ы кереғ арлық тарды, келең сіздіктерді мең зейді. Кейіпкердің ой ағ ыны, ішкі сезім сө зі арқ ылы ә сер сің іру – автордың оң тайлы кө ркемдік тә сілдердің бірі.

Шығ армадағ ы Қ оң қ ай бейнесінен, сонымен қ атар, жалғ ыздық пен кең істік нышаны танылады. Қ оң қ ай бейнесін Оралхан Бө кей шебер бейнелейді. Оның екі тау арасында жападан-жалғ ыз тұ ратыны, аң аулап тіршілігін жасап жү ретіні оның жалғ ыздығ ының анық кө рінісі: «Шал ә лденесін ұ мытқ андай далағ а шығ ып кетті. Сол баяғ ы қ алпы – кө йлек-дамбалшаң, аяғ ына ештең е кимеді. Осы бір сақ алы ө ң ірін жапқ ан қ апсағ ай шал ү шін мынау табиғ аттың қ ысы, жазы – тіпті тө рт мезгілі бірдей секілді ғ ажап адам еді. Осы жасына дейін қ ың қ етіп ауырмағ ан, тоң ып – жаурау дегенді білмейтін, ормандағ ы аң екеш аң секілді ғ ажап адам еді. Елмен аралас-қ ұ раласы жоқ, қ оршаудан қ ашып шық қ ан бұ ғ ыдай саяқ ғ ұ мыр кешті. Сонау аппақ кең істікке барар жол мен ызаң шу, қ ым-қ уатты ө мірдің екі ортасында шекара, бекет іспетті, міне жарты ғ асырғ а осы жаман ү йінде жападан-жалғ ыз тіршілік қ ұ руда».

Қ оң қ айдың ө мірі – шығ арманың басты ө зегі. Ө мір бойы жалғ ыз ғ ұ мыр кешу қ арғ ысына ұ шырағ ан Қ оң қ ай – жалғ ыздық тың бейнесі: «Шыр етіп жерге тү скеннен бастап қ оғ ам ү шін, ө зге біреулер ү шін шырпы басын сындырып кө рмеген Қ оң қ айда ең бек кітапшасы деген атымен жоқ -ты. Ешбір жерге ө тініш жазып жұ мысқ а тұ рғ ан емес; ешқ ашан да жиналысқ а қ атысып, тіпті ү йлену, шілдехана секілді жиын-тойда болғ ан емес. Осы елдің тойын қ ойып, топырақ ты ө ліміне қ атыспағ ан қ аң ғ ыбас Қ оң қ айда дін, идея, бір нә рсеге сену секілді ү лкен ұ ғ ымдар атымен ада – ө зімен-ө зі, оқ шау ө мір сү ріп жетпістен асып барады».

Қ орытындылай келе, жазушы Оралхан Бө кей шығ армалары оқ ығ ан сайын терең дей тү сетін, бұ йығ ып жатқ ан сырлары мен бұ ғ ып жатқ ан қ ұ пиялары шешіле

тү сетін жұ мбағ ы мол дү ниелер. Ол шығ армаларда қ ойылғ ан неге, біз кімбіз деген салмақ ты сауалдар бү гін де, ертең де, сан жылдар ө ткен соң да ә р ұ қ пақ тың алдынан кө лденең деп шығ ып отырары даусыз.

⇐ Предыдущая 5 6 7 8 91011 12 13 14 Следующая ⇒