13.Қ.Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы аңыз» поэмасындағы батырдың ерлік істерін талдап жазыңыз.

9. С. Сейфулиннің «Сыр сандық » ө лең індегі нағ ыз досқ а тә н қ асиеттерге ө з кө зқ арасың ызды танытып, сыни талдау жасаң ыз

Қ азақ ә дебиетінде ө зінің сыршыл ө лең дерімен артына ө шпес із қ алдырғ ан ақ ындардың бірегейі - Сә кен Сейфуллин. Оның лирикалық шығ армалары оқ ырман қ ауымды адалдық қ а, нә зіктікке жетелейді. Сондай ө лең дерінің бірі - «Сыр сандық » ө лең і. Ендеше, ақ ын нағ ыз досқ а қ андай қ асиеттер тә н деп есептейді?

Ақ ын ө лең де адал достық пен амал достық тың ара жігін ажыратып, тілге тиек етеді. «Шырқ айналар шіркін тауық, Жемің болса қ олың да, - деп, уақ ытша достарды тауық қ а тең еп, қ олында жемің болса ғ ана сенің қ асың да болатынын, ал, жем таусылса жалт беріп жоқ болатынын айтады. Мұ ндай алдамшы достар қ азіргі уақ ытта да кездеседі. Атқ арғ ан қ ызметің, лауазымың жоғ ары болса немесе қ олың да қ омақ ты қ аржың болса, амал достардың сені айналшық тайтыны анық.

«Ә р адамның ішкі сыры, Берік қ ойма сақ талғ ан», - дей келе, нағ ыз достарды берік қ оймағ а тең ейді. Менің ойымша, олар бір-біріне айтылғ ан сырларын ө з іштерінде ғ ана сақ тайды. Қ ұ пияны сақ тай білу ә р адамның қ олынан келе бермейді. Ендеше, ақ ын адалдық пен арамдық, мансап пен ар-ұ ждан, достық пен қ астық тың ара жігін аша жазып, адам ү шін қ ұ нды байлық – достық ты жан-жақ ты дә ріптеп жырлайды. Мұ ндай адал достар қ азіргі таң да санаулы. Себебі, басың а іс тү скенде иық тірейтін, арқ а сү йейтін досың болса, ө мірде кездесетін қ иыншылық тарғ а бірге тө теп беріп, небір белестерді бағ ындыра аласың. «Нағ ыз достар –Шық қ анбық дос, шың ғ а талай, Талай сырды ойланып... » деген тармақ тарын сө зіме дә лел ретінде айта аламын.

Қ азіргі қ оғ амда адал дос пен арам досты ажырата білу қ ажет. Ө згеге мін тағ а бермей, ө з бойың да нағ ыз досқ а тә н қ асиеттерді қ алыптастыра білу - ізгі қ асиет. Нағ ыз досқ а тә н қ асиеттер деп адалдық ты, қ ұ рметті, сыйластық ты айтар едім. Қ азақ халқ ының болмысында ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жалғ асып келе жатқ ан рухани ө сиет бар. Ол - достық қ а беріктік, адалдық.

Қ орыта келгенде, С. Сейфуллин «Сыр сандық » ө лең і арқ ылы бізге достық ты дә ріптеп, оны бағ алауды ү лгі етті. Ендеше, досымызғ а адал болып, достығ ымызды сақ тай білейік!

10. Б. Майлиннің «Шұ ғ аның белгісі» повесіндегі Шұ ғ а мен Ә бдірахманның арманына жете алмағ ан трагедиялық халін сипаттап жазың ыз.

XX ғ асырдағ ы қ азақ ә дебиетінің аса кө рнекті ө кілдерінің бірі де бірегейі — Бейімбет Майлин. Ол поэзия, проза, драматургия жанрларында ө німді ең бек етіп, ө з дә уірінің шындығ ын, қ азақ елінің, ә сіресе ауыл адамының санасындағ ы ө згерулер мен жаң аруларды, халық тың бастан кешірген кү рделі оқ иғ аларын, ә леуметтік ө мірдің шытырман қ айшылық тарын кө рсетті. Кең естік заманның алғ ашқ ы жиырма жыл ішіндегі қ оғ амдық қ ұ былыстардың ең бекші адамғ а тигізген ә серін, қ азақ халқ ының ғ асырлар бойында қ алыптасқ ан тұ рмыстық, салттық болмысының, шаруашылық, кә сіптік негізінің жойылып, оның орнына жаң а қ ү рылымдардың табиғ и орын теуіп болмағ ан кезең інің сыры мен мұ ң ын шебер суреттеді. Сондай шығ армаларының бірі – «Шұ ғ аның белгісі». Повесте ең ө ткір мә селе – ә йел тең сіздігі сө з болғ ан. Шығ армада бірін бірі сү йген екі жастың – Шұ ғ а мен Ә бдірахманның арманына жете алмағ ан трагедиялық халі айтылады.

Шұ ғ аның ә кесі Есімбек бай қ ызын кедей жігіті Ә бдірахманғ а бергісі келмей, жастардың кездесуіне тыйым салады. Бұ дан кейін тү рлі жаланы сылтау етіп, Ә бдірахманды жер аудартады. Осындай қ атыгез зорлық қ а душар болғ ан Шұ ғ а қ айғ ыдан, кү йіктен қ айтыс болады. Повестің мақ саты — жастардың бас бостандығ ына ерік бермей, қ асіретке ұ шыратқ ан ескі дә стү рлерді сынау… Жастардың бас азаттығ ын кө ксеу, бү ғ ан кедергі келтіретін ә деттерді батыл таң балау — XX ғ асыр басындағ ы демократиялық қ азақ ә дебиетіндегі басты сарындардың бірі еді. «Шұ ғ аның белгісі» повесінде оқ иғ алық ө рілімдер, кейіпкерлердің мінездемелері, диалогтер, сезім, кө ң іл кү йлері Қ асым деген адамның ә ң гімесі болып беріледі. Мұ ндай ә ң гімелеу мә нері халық прозасының қ алыпты баяндау тә сіліне жақ ын. Бірақ қ аһ армандар мінезі мен ә леуметтік жағ дайды талдау шығ арманың реалистік жазба ә дебиет дә стү рінде жасалғ анын кө рсетеді. Шұ ғ аның да, Ә бдірахманның ө здеріне тә н жә не дара сипаттары танылады. Шұ ғ а — айтқ ан сертіне берік, сезімі мө лдір, пә к махаббатты қ астер тұ татын жан. Ол ө мір кү ресіне тү сіп шының пағ ан, зорлың ң а ң арсы кө рсетер дә рмені жоқ, озбырлық қ а деген наразылығ ын ішінде сақ тайтын биязы мінезді қ ыз.

Оның мү ндай халі Қ асыммен арасындағ ы тө мендегі диалогтерден айқ ын кө рінеді:

«- Жайың қ алай, тә уірмісің?

— Тә уір емеспін, — деді. Кө зіме кө зі тү сіп кетіп, қ амық қ андай болды… — Тә уір емеспін. Тә уір болуды тілемеймін де. Сә лем, сә лем айт, — деді. Жылап қ оя берді. Жастығ ының астына тығ ылғ ан орамалымен кө зін сү ртті. - Тірі келсе, кө ресің ғ ой, бірақ мен…

— …Бә ріміз де кө реміз. Ажарың ыз тә уір ғ ой, жазыларсыз, — дедім.

— Жазылып керегі не? Бә рібір мен баң ытты бола алмаймын. Ә кем аяса, менің дертім жанына батқ ан соң аяп отыр. Ертең сауық сам, қ айта кү йсеуден тайынбайды…»

Шұ ғ аның бұ л сө здерінен сү йгені Ә бдірахманнан айырылуды ө мірге деген ү міт отының сө нгені деп санайтындығ ы сезіледі.

Қ орытындылай келе, «Шұ ғ аның белгісі» — жастардың тең дік, еркіндікті аң сап, ә леуметтік ә ділетсіздіктерге қ арсы ү н кө тере бастағ анын шынайы бейнелеген шығ арма.

11. С. Мұ қ ановтың «Сұ лушаш» поэмасында Сұ лушаш пен Алтай арасындағ ы ғ ашық тық сезім арқ ылы ақ ынның махаббатқ а адалдық туралы ойын талдап жазың ыз.

Ә р ғ ылымның белгілі бір кезең і жасағ ан жаң алығ ымен есте қ алады. Ә дебиет тарихына да ө згеше бір серпін мен жаң алық ә келген Сә бит шығ армалары, соның ішінде «Сұ лушаш» еді. Себебі, ө зі кө рген, сезінген, жү регінің тү бінен терең орын алғ ан нә рселерінің бә рін маржандай етіп тізіп, поэмағ а енгізген Сә бит ү лкен мадақ қ а ие. Сондағ ы Сә биттің «Сұ лушаш» поэмасын жазудағ ы мақ саты неде? Сұ лушаш пен Алтай арқ ылы ө зінің махаббатқ а деген адалдығ ын жеткізу ме?

Поэманың басты кейіпкерлері – Сұ лушаш пен Алтай екі тү рлі ә леуметтік ортадан шық қ ан. Олар бір-біріне ғ ашық болады, бірақ қ оғ амдағ ы салт-сана тә ртібі екеуінің қ осылуына жол бермейді. Сұ лушаш байдың қ ызы болса да, оның кедейлігін мін санамай, оның адамгершілік қ асиетін бағ алайды. Мұ ның ө зі С. Мұ қ ановтың ө з ө міріне тым қ атты ұ қ сайды. Сә бит те сің ірі шық қ ан кедей отбасымен шығ ып, ө зінің ең бекқ орлығ ының, бейнетқ орлығ ының арқ асында оқ уымен алыса жү ріп, биіктерден кө рініп тарихта аты қ алғ ан Сә битке айналды. Ал, Сұ лушаштың поэмадағ ы прототипі – ә йелі Мариям. Шығ армада Сұ лушашты суреттеуі ө мірдегі Мариямғ а қ атты ұ қ сайды. Себебі, Сә бит екеуі қ анша қ иыншылық кө ріп, барар жері болмаса да мойымайды. Ә йелі Мариямның айтуы бойынша, ақ ынның ә йеліне жиі айтатын сө зі «шашың нан айналайын, Мариям» болушы еді. Сә биттің ә йелімен қ ырық жылдан аса бірге ө мір сү руі мен осы поэманы негізге алсақ, Сә биттің махаббатқ а кіршіксіз адал екенін байқ ауғ а болады.

Армандарына жету жолында жастар кө п қ иындық кө рді. Озбырлардан қ анша қ ысым кө рсе де, олар ө з сезімдері жолында бастарын тә уекелге байлайды. Махаббатқ а адалдық - оларды неге болса да тайсалмай қ арсы тұ руғ а жетелейді. Алтай мен Сұ лушаштың озбыр топтан қ ашып шығ ып, қ ол ұ стасып иесіз тауда паналағ ан кездерінде, ашығ ып-торық қ анда, оларғ а осы сезім қ уат берді. Ә леуметтік тең сіздіктеріне қ арамай бір-бірін ұ натып, махаббаттарына берік болғ ан екі жастың бақ ыты баянды болмай, екеуі деқ ашып жү ріп мерт болғ аны қ андай ө кінішті. С. Қ ырабаев: « «Сұ лушаш» махаббат тақ ырыбына жазылғ ан шығ арма емес, ү лкен саяси ә леуметтік туынды», -деуіне, бә лкім, келіспеуіміз де мү мкін. Бірақ, сол кездердегі тыныш ө мір сү руге мү мкіндік бермеген қ оғ ам мен заманды негізге ала отырып, ақ ын шынайылық пен махаббатты кө рсете білді.

Қ орытындылай келе, «Сұ лушаш» поэмасында автор ә леуметтік мә селелерді, екі ғ ашық тың махаббат жолындағ ы трагедиялық тағ дырын, олардың арасындағ ы ғ ашық тық арқ ылы махаббатқ а адалдық пен ардың тазалығ ын суреттейді. Сонымен қ атар, ақ ын жазғ ан поэмасы арқ ылы ө зін Алтай санап, Сұ лушашына-Мариямғ а деген мө лдір махаббаты мен оғ ан адалдығ ын жеткізе білді.

12. Ғ. Мү сіреповтің «Оянғ ан ө лке» романындағ ы автордың характер жасаудағ ы шеберлігін Игілік бейнесі арқ ылы дә лелдеп жазың ыз.

Кең естік дә уірде кең ө ріс жайғ ан, кө пжанрлы, биік профессионалды қ азақ ә дебиеті шеберлерінің алғ ы шебінде Ғ абит Мү сірепов есімі аталады. Оның қ аламынан кө птеген қ ызық ты ә ң гімелер, очерктер, новеллалар туды. «Оянғ ан ө лке» романы – жазушымыздың проза жанрындағ ы алғ ашқ ы кү рделі ең бектерінің бірі. Осы романдағ ы неғ ұ рлым анығ ырақ кө рінген Игіліктің бейнесін сомдаудағ ы ақ ынның шеберлігі қ андай?

Жазушы Игілік тұ лғ асын мү сіндеуге айрық ша кө ң іл бө леді. Қ ыруар малы бар екі байдың тар жерге тығ ыла қ онып жатқ анын кө рсетіп, шиеленістің ү стінен тү сіру шынында да тиімді тә сіл. Кү ш тең есіп, ерегіскен байлар мінездік ерекшелігімен кө рінбеуге реті жоқ. Авторлық баяндаулардан Игіліктің мә н-жайын білеміз. Оның екі баласы екі жерде болыс екені, Игіліктің он екі мың жылқ ысы бар екені айтылады. Бұ дан кейін де жазушы кейіпкердің ө мірін, мінезін ашарлық тай мә лімет, деректі ә р жерде толық тырып, ү стемелей баяндайды. Автордың айтуынан Игіліктің тағ ы бір сырын танимыз. Оны автор: «Игілік жұ рт кө зін сү ріндіретін істерді істеп салатын да, ө з басы оғ ан мә н бермейтіндей кө рінгісі келетін», -деп суреттейді. Сонымен қ атар ол ө зінің байлығ ы мен салтанатын жү рт мақ тағ анды ұ нататын, бірақ сырттай белгі бермейтін адам. Жалпы алғ анда, жазушының Игілікті ө з тарапынан мінездеуі едә уір орын алады. Сондық тан да мұ ны суреткердің характер жасаудағ ы жү йелі тә сілі деп айтуғ а болады. Игілік тұ лғ асы ө те қ омақ ты, оның сө йлеуінен де ө зіндік ө рнек бар. Осының бә рі қ осылып келгенде, жазушының қ аһ арманды даралап кө рсету ү шін кө птеген сурет мү мкіншіліктерін пайдаланғ анын аң ғ арамыз.

Қ орытындылай келе, «Оянғ ан ө лке» ә дебиет жұ ртшылығ ынан жоғ ар бағ ағ а ие болғ ан. Шынында, бұ л романнан жазушының суреткерлік шеберлігі арта тү скен, ө те қ иын тақ ырыпты мең геру ү шін кө п іө зденгені анық аң ғ арылады. «Оянғ ан ө лкенің » басты селкеуі, менің ше, қ ұ рылыстық, сюжеттік жү йелік жағ ында. Ал сюжет – автордың алғ ан тақ ырыбын, идеясын, образдар жү йесін, жалпы жарияламақ болғ ан мұ ратын қ аншалық екшеп, талғ ап, болғ ан-болмағ анын байқ ататын таразы.

13. Қ. Аманжоловтың «Ақ ын ө лімі туралы аң ыз» поэмасындағ ы батырдың ерлік істерін талдап жазың ыз.

«Ақ ын ө лімі туралы аң ыз» поэмасы Қ асым Аманжоловтың ,, ғ ана емес, бү кіл қ азақ поэзиясының жанрындағ ы ү здік жетістігі болып табылатын бұ л туындығ а жас ақ ын Абдолла Жұ мағ алиевтің майданда кө рсетен ерлігі арқ ау болғ ан. Ақ ындық дарыны ү лкен ү міт кү ттірген Абдолла намысқ ой, отаншыл, қ айсар жігіт екен.

Майданда соғ ысып жү ріп, оның бө лімшесі немістердің қ оршауына тү седі. Бір ү йдің шатырына паналап, ұ рыс жү ргізеді. Жолдастары тү гел оқ қ а ұ шады. Абдолла жалғ ыз ө зі автоматтан оқ жаудырып, немістің рота ә скерін ү йге жолатпайды, кө птеген солдатын қ ырғ ынғ а ұ шыратады. Жау " Абдоллағ а беріл, кінә нді кешеміз" деп хабарлайды. Абдолла берілмей, соғ ыса береді, ақ ыры немістер ү йді ө ртейді. Ә детте, отқ а адам тө зе алмай, қ ашады екен. Бірақ Абдолла тапжылмай, ү ймен бірге ө ртеніп кеткенше қ арсылық кө рсетумен болады.

Ол туралы Абдолланың бө лім командирі В. Григорьев: " Жау қ оршауында жалғ ыз калып, арыстандай алысқ ан айбатты акынның ерлігі бізге батырлық тың асқ ар шың ындай сезіледі. Ол жан алқ ымғ а келгенде, соң ғ ы гранатасын немістерге лақ тырады да, ақ тық оғ ы қ алғ анша автоматты жау ө ң менінен айырмады", – деп жазды. Поэма Абдолла ө мірінің осы бір соң ғ ы кезең ін суреттеуге қ ұ рылады. Ақ ын образды жау қ оршауында, от ортасында қ алғ ан батырдың бір сә ттегі ерлік ісін кө рсету арқ ылы ашады. Туғ ан елінің ерлік дә стү рі мен жауынгерлік антына берік азамат кейпі санада туғ ан жалынды толғ аныс арқ ылы да толығ а тү седі.

Қ аһ арманның ішкі толғ анысы ширығ а келе, қ аһ арлы кекке, жан ашуына айналады. " Намысты ұ лан аласұ рып" жау тобына автоматтан оқ жаудырады. Екі жақ та ө шіге ө ршеленеді. Осы бір ө лім мен ө мірдің кү ресін ақ ын зор ақ ындық буырқ аныспен суреттейді:

Қ ара толқ ын орман шашын

Жұ лды талдап снарядтар.

Мә ң гі мекен кө л жағ асын

Тастап, суғ а сү ң гіді жар.

Қ орытындылай келе, «Ақ ын ө лімі туралы аң ыз» Абдолла Жұ мағ алиевтің батырлығ ы арқ ылы жас сарбазды жігерлендіру, ө р рухты Отан қ орғ аушысы болуғ а дә ріптейді. Абдолла жалғ ыз ө зі қ алса да жігерленіп, ақ тық демі, қ асық қ аны қ алғ анша тұ рды. Ерлікпен қ аза тапты. Ол артындағ ы бауырлары мен қ андастары ү шін соң ына дейін барды, ө зін қ ұ рбан етті.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒