Пәні: Абайтану. Сыныбы: 10-сынып

    Қ азақ ағ арту ісінде, қ азақ халқ ының бү кіл прогрессивті мә дениеті тарихында ү лкен орын алғ ан ұ лы ақ ын, ойшыл-демократ, сазгер Абай Қ ұ нанбайұ лы (1845-1904) болды. Оның шығ армашылық мұ расы ө лең, поэма, философиялық проза, аудармалар мен ә ндерден тұ рады. Абай – қ азақ ә дебиетінде сыншыл реализмнің негізін салушы. Дү ниетанымдық мә селеде ол деизмге жақ ын. Қ ұ дай – ө з заң дары бойынша дамып жататын ө лшемнің алғ ашқ ы себепшісі деп тү сінді. Дінбасыларының насихаттап жү рген соқ ыр сеніміне Абай ақ ылмен тануды қ арсы қ ойды. Абай Қ ұ нанбаев ө зінің аса дарындылығ ы, ой-ө рісінің терең дігі, халқ ына деген қ амқ орлығ ымен ә лемге танымал болды. Абайдың дү ниеге кө зқ арасы ойы мен қ ыры мол, кү рделі. Оны біржақ ты бағ алап, бір бояумен кө рсету мү мкін емес. Абай шығ армаларындағ ы негізгі тақ ырып моральдық мә селелер десек, қ ателеспейміз.  Ең бекке, ғ ылымғ а мойын бұ рмай, ауыл арасында бос қ ыдырумен кү нін ө ткізген пысық сымақ тар жө нінде:
«Осындай сидаң жігіт елде мол-ақ,
Бә рі де шаруағ а келеді олақ.
Сырын тү зер біреу жоқ, сыртын тү зеп,
Бар ө нері – қ у борбай сымпыс шолақ », - деп ө мірін бос ө ткізіп жү рген жастарды қ атты сынайды. Ә сіресе, пайдасы ү шін арын сатқ ан, екіжү зді адамдарғ а жиіркенішпен қ арайды. Жастарды азғ ырып, ру тартысы, болыс сайлауының партия таласына баурап жү рген ауыл атқ амінерлеріне:
«Ары кеткен алдамыш
Мені-ақ алда, сө кпейін.
Балы тамғ ан жас қ амыс,
Ормасайшы кө ктейін», - деп ренішін білдіреді. Жастарғ а ғ ылым таппай мақ танбауды, ө сек, ө тірік, мақ таншақ, еріншек, бекер мал шашпақ сияқ ты мінездерден аулақ болуды кең ес етеді. Қ оғ ам ө мірін тү сінуді Абайдың кө зқ арасы, ә рине, идеалистік тұ рғ ыда болды. Абай – ұ лы гуманист. Абстрактылы, утопиялық сарынды гуманист.

    Абай – шешен. Ұ лттық ө неріміздің ішінде алмастай асыл, найзағ айдың отындай жарқ -жұ рқ еткен ө ткірлікке, тапқ ырлық қ а суарылғ ан дү ниетаным терең дігіне негізделген ө нер-шешендік. «Шешендік дегеніміз» – кесімді билік айту, қ ажет нә рсені ортағ а, кө птің талқ ысына салу яки айтатын нә рсе мен айтпайтын нә рсенің ара-жігін жіті айыра білу, ө лшемнен асырмау, ой-пікірлерді айқ ындау жә не кө мейі суырылғ ан шешенде табиғ илық, ұ ғ ымдылық, шыншылдық, сыршылдық, ақ жарқ ындық, жаздың ә сем таң ындай сұ лу кө ң ілі болуы қ ажет.
    Абайдың ел билеу ө неріндегі айтулы қ ұ былыстың бірі – 1885 жылы мамыр айында Шар бойында Қ арамола сиезінде (сьезінде) бес дуан елге арналып жазылғ ан 74 баптан қ ұ рылғ ан Ережесі. Тарихи мә ні терең бұ л қ ұ жат жү йелеп тексерудің, қ азақ ө мірінің ә леуметтік-ұ лттық болмысын нақ тылы шаншыла зерттеудің ең жоғ ары тү ріне жатады.
    Бұ л Ережеде: жер дауы, қ ұ н дауы, жесір дауы, қ алың мал, қ ұ далық жоралары, ә йелдің бас бостандығ ы, ата-ана мен баланың арасындағ ы сыйластық, ерлі-зайыптылар қ арым-қ атынасы, ә мең герлік мә селесі терең талданып, ә діл билік-кесімдер, шара қ олдану айтылады.
    Ұ рлық қ а барымтағ а Шара қ олдану: суғ а батқ анғ а кө мек арық, кө пір, қ ұ дық бұ зғ андарғ а ө рт, боран, аяз кезінде араша болмағ андарғ а (35 бап)
    Алты алаштың ардақ тысы Ә лихан Бө кейханов: «20 жасқ а жеткенше Абай от тілді шешен, халық ө мірі мен ә дет-салтын, қ азақ даласындағ ы атақ ты билердің ә р істі шешкендігі тө реліктерін жақ сы білетін ділмар атанды. Абай ө зінің қ абілеті мен білімінің арқ асында қ азақ тардың билік тартысында басты тізгін ұ стаушы болды» - деп жазады.
    Ахмет Байтұ рсынов: «Ел ішіндегі сақ талғ ан қ азақ тың бұ рынғ ы ө ткен билерінің билігі, шешендерінің сө йлеген сө зі, кө семдерінің істеген ісі, ү лгілі сө здер, ұ насымды тілдер, мақ ал-мә телдер сияқ ты нә рселерді Абай кө п біледі екен. Заман бұ рынғ ыдай болса, Абай алаштың атақ ты билерінің бірі болуы шү бә сіз. Біліммен би болып, жұ рт білмейтін заман ө тіп, таспен би болатын заманғ а қ арсы туғ ан» – деп бағ алағ ан.
    Дү ниенің тылсым сырын надандық, танып білу талапсыздық, жалқ аулық мінездерді сынады. Ар-ұ ят, адамгершілік мә селелерін қ амтыды. Абай терең зейінді адам болғ андық тан ө зі ө мір сү рген ортасын, оның қ оғ амдық жағ дайларын терең тү сініп, ақ иқ аттық пен кө рсете білді.

ІV Талдау:

Ақ ын ө мір сү рген кездегі қ азақ қ оғ амы:
• Феодалдық – патриархалдық қ ұ рылыстың шырмауында болатын;
• Рулық қ ұ рылыс ыдырамады;
• Патшалық ә кімшіліктің ру басшыларының тартыстарын қ оздыруы;
• Қ оғ амдық ахуал шиеленсті;
• Халық тың кү йі нашарлап кетті;
• Халық тың мұ ң -мұ қ тажын жоқ тағ ан ақ ын болыс, тө бе би болып ә леуметтік мә селелерді шешті; 1868 жылы 100-бап ереже жасағ ан
• Топтық қ оғ амда ә леуметтік ә ділдіктің болмайтынын да кө ре білді;
«Кү шті жық пақ, бай жең бек ә уел бастан,
Қ олғ а тү сер, сілесі ә бден қ атып
Жаны аяулы жақ сығ а қ осамын деп,
Ә ркім бір ит сақ тап жү р ырылдатып» — деп тең дік алу ү шін қ анша арызданып ізденгенімен, байларғ а «ырылдатып ит қ осып» кү рескенімен, кедейдің қ алжырап, сілесі қ атқ аннан басқ ағ а ә лі жете алмайтынын кө рсетті.

V Шығ армашылық тапсырма:
Абай – ақ ын;
Абай – сазгер;
Абай – шешен;
Абай – ағ артушы-ойшыл;
Абайдың тарихи кө зқ арастары;
Абай – кү йші, сазгер;
Абай – аудармашы;
Абай саясаткер;
Абай тө бе би – шешен.