2. Абайдың қарасөздері.

Абайдың толық жинағ ында 1890 - 1898 жылдар аралығ ында жазылғ ан шығ армалары «қ арасө з» деп аталады. Абайдың қ арасө здері – философиялық шығ армасы. Жалпы саны - 45. Бұ ғ ан «Бірер сө з қ азақ тың тү бі қ айдан шық қ андығ ы туралы» деген тарихи мақ аласы да қ осылады.
1956 жылы Абайдың қ арасө здерін алғ аш жеке зерттеу обьектісі ретінде қ арастырып, оны ХІХ ғ асырдағ ы жазба ә дебиетте ү лкен орны бар прозалық шығ арма деп бағ алағ ан – Х. Сү йінішә лиев. Бұ дан бө лек С. Мұ қ анов, Қ. Бейсенбиев, Т. Ә лімқ ұ ловтардың зерттеу ең бектері бар. Ұ лы ақ ынның бұ л философиялық мұ раларын шет тілдеріне аударғ ан Ғ. Мұ қ анов, С. Санбаев. 1933 жылы М. Ә уезов қ арасө здердің мағ ынасына қ арай ө зінше жү йелеп орналастырғ ан.

Ү ШІНШІ СӨ З

Қ азақ тың бірінің біріне қ аскү нем болмағ ының, бірінің тілеуін бірі тілеспейтұ ғ ынының, рас сө зі аз болатұ ғ ынының, қ ызметке таласқ ыш болатұ ғ ынының, ө здерінің жалқ ау болатұ ғ ынының себебі не? Һ ә мма ғ аламғ а белгілі данышпандар ә лдеқ ашан байқ ағ ан: ә рбір жалқ ау кісі қ орқ ақ, қ айратсыз тартады; ә рбір қ айратсыз қ орқ ақ, мақ таншақ келеді; ә рбір мақ таншақ қ орқ ақ, ақ ылсыз, надан келеді; ә рбір ақ ылсыз надан, арсыз келеді; ә рбір арсыз жалқ аудан сұ рамсақ, ө зі тойымсыз, ө нерсіз, ешкімге достығ ы жоқ жандар шығ ады.

Мұ ның бә рі тө рт аяқ ты малды кө бейтеміннен басқ а ойының жоқ тығ ынан, ө зге егін, сауда, ө нер, ғ ылым – солар секілді нә рселерге салынса, бұ лай болмас еді. Ә рбір мал іздеген малым кө п болса, ө зімдікі де, балаларым да малды болса екен дейді. Ол мал кө бейсе, малшыларғ а бақ тырмақ, ө здері етке, қ ымызғ а тойып, сұ луды жайлап, жү йрікті байлап отырмақ. Қ ыстауы тарлық қ ылса, арызы жеткендік, сыйы ө ткендік, байлық қ ызметінен біреудің қ ыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. Ол қ ыстауынан айырылғ ан жә не біреуге тиіспек, я болмаса орынсыздығ ынан елден кетпек – ә р қ азақ тың ойы осы.

Осылар біріне бірі достық ойлай ала ма? Кедей кө п болса, ақ ысы кем болар еді, малдан айырылғ андар кө бейсе, қ ыстауы босар еді деп, мен ананы кедей болса екен деп, ол мені кедей болса екен деп, ә уелде ішімізбен қ ас сағ ындық. Ә рі-беріден соң сыртымызғ а шық ты, жауластық, дауластық, партияластық. Осындай қ астарғ а сө зім ө тімді болсын жә не де ептеп мал жиюғ а кү шім жетімді болсын деп, қ ызметке болыстық, билікке таластық.

Сонан соң не момынның баласы бө тен жақ қ а шығ ып, ең бек қ ылып, мал іздемейді, егін, сауданың керегі жоқ болады. Ө з басын ө зі осындай таласпенен кісі кө бейтеміз деп партия жиғ андардың бү гін біреуіне, ертең біреуіне кезекпен сатады да жү реді. Ұ рылар тыйылмайды. Ел тыныш болса, оның ұ рлығ ын ешкім сү йемес еді. Ел екі жар болғ ан соң, кім ант ішіп ақ тап, арамдығ ын жақ тап, сү йеймін десе, соғ ан жақ болып сү йеніп, бұ рынғ ыдан ұ рлығ ын ә лденеше есе асырады.

Елдегі жақ сы адамдардың бә рінің ү стінен бекер, ө тірік «шапты, талады» деген ә ртү рлі уголовный іс кө рсетіп, арыз береді. Оғ ан дознание – тергеу шығ арады. Ө тірік кө рмегенін кө рдім деуші куә лар да ә лдеқ ашан дайындап қ ойылғ ан, бағ анағ ы жақ сы адам сайлауғ а жарамасы ү шін. Ол адам басын қ ұ тқ армақ ү шін жамандарғ а жалынса, оның да адамдығ ының кеткені, егер жалынбаса, тергеулі, сотты адам болып, ешбір қ ызметке жарамай, басы қ атерге тү сіп ө ткені. Ол болыс болғ андар ө зі қ улық, арамдық пенен болыстық қ а жеткен соң, момынды қ адірлемейді, ө зіндей арам, қ уларды қ адірлейді, ө зіме дос болып, жә рдемі тиеді деп, егер қ ас болса, бір тү рлі ө зіме де залал жасауғ а қ олынан келеді деп.

Осы кү нде қ азақ ішінде «ісі білмес, кісі білер» деген мақ ал шық ты. Оның мә нісі: «ісің нің тү зулігінен жетпессің, кісің нің амалшы, айлалылығ ынан жетерсің » деген сө з. Ү ш жылғ а болыс сайланады. Ә уелгі жылы «Сені біз сайламадық па? » деп елдің бұ лданғ андығ ымен кү ні ө теді. Екінші жылы кандидатпенен аң дысып кү ні ө теді. Ү шінші жылы сайлауғ а жақ ындап қ алып, тағ ы болыс болып қ алуғ а болар ма екен деп кү ні ө теді. Енді несі қ алды? Осы қ азақ халқ ының осындай бұ зық шылық қ а тартып, жылдан жылғ а тө мендеп бара жатқ анын кө рген соң, менің ойыма келеді: Халық тың болыстық қ а сайлаймын деген кісісі пә лен қ адә рлі орысша образование алғ ан кісі болсын. Егер де орталарында ондай кісісі жоқ болса, яки бар болса да сайламаса, уезный начальник пенен военный губернатордың назначениесімен болады десе, бұ л халық қ а бек пайдалы болар еді. Оның себебі: ә уелі – қ ызметқ ұ мар қ азақ балаларына образование беруге ол да - пайдалы іс, екінші – назначениемен болғ ан болыстар халық қ а міндетті болмас еді, ұ лық тарғ а міндетті болар еді.

Уә жә не назначение қ ылғ анда тергеуі, сұ рауы барлығ ына қ арамаса, ө тірік арыз берушілер азаяр еді, бә лки жоғ алар еді. Уә жә не ә рбір болыс елде старшина басы бір би сайланғ андық, бұ л халық қ а кө п залал болғ андығ ы кө рініп, сыналып білінді. Бұ л билік деген біздің қ азақ ішінде ә рбір сайланғ ан кісінің қ олынан келмейді. Бұ ғ ан бұ рынғ ы «Қ асым ханның қ асқ а жолын, Есім ханның ескі жолын», Ә з Тә уке ханның Кү лтө бенің басындағ ы кү нде кең ес болғ анда «Жеті жарғ ысын» білмек керек. Ә м, ол ескі сө здердің қ айсысы заман ө згергендікпенен ескіріп, бұ л жаң а заманғ а келіспейтұ ғ ын болса, оның орнына татымды толық билік шығ арып, тө леу саларғ а жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ.

Бұ рынғ ы қ азақ жайын жақ сы білген адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау тө ртеу болады» деп. Оның мә нісі – тақ болмаса, жұ п билер таласып, дау кө бейте береді дегенмен айтылғ ан сө з. Ө йтіп би кө бейткенше, ә рбір болыс елден толымды-білімді ү ш-ақ кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар тү ссе, жаманшылығ ы ә шкере білінгендікпенен тү ссе, ә йтпесе тү спесе.

Ол билерге даугер адамдар қ алмай, екеуі екі кісіні билікке таң дап алып, ү стіне біреуді посредникке сайлап алып, біте берсе; егер оғ ан да ынтымақ таса алмаса, бағ анағ ы ү ш бидің біреуін алып, яки жеребемен сайлап алып жү гінсе, сонда дау ұ замай, бітім болар еді.

IV Топпен жұ мыс:
1) Отыз жетінші қ ара сө здерді оқ ып, талдайды.
2) Салыстыр.
1. Ө зге ақ ындар шығ армаларымен салыстыру.
2. Мақ ал-мә телдермен, даналық сө здермен салыстыру.

V Психологиялық сә т. Сергіту.
Кө ршілерімен дә птерлерін алмастырып, бір-бірінің жазуына бағ а береді.
Адамның жазуына қ арап кө п нә рсені білуге болады. Атап айтсақ оның мінезін, ө зін ө зі бағ алауын, эмоционалдылығ ын білдіреді. Егер жазу ү лкен болса, онда ол адамның тез тіл табысқ ыш, ортада, қ андай жер болмасын сө йлесіп кете алатындығ ын кө рсетсе, ал жазу кішкентай болса, онда адамның тұ йық мінезді екендігін кө рсетеді. Бұ рыштап жазылғ ан жазу ө зін ғ ана ойлайтын (эгоист) адамдарғ а тә н, ал тү зу жазылғ андар кең пейілді мейірімді адам екендігін кө рсетеді. Жазу қ атты батырылып жазылса сө зі ө тімді, қ олында билігі бар адам екендігін білдірсе, кү ң гірт жазылғ ан жазу ә лсіздікті білдіреді екен. Жазуы дұ рыс адамдар кө біне асық пайтын, тура мінезді адамдарды білдірсе, ал жазуы нашар адамдар кө біне асық қ ыш, логикасы дамығ ан адам екендігін кө рсетеді.

VІ Сабақ ты бекіту:

Ой толғ аныс.
Мағ ан ұ нағ ан жолдар...............
Несімен ұ нады?....................

VІІ Бағ алау: оқ ушылардың берген жауаптарына қ арай білімдерін бағ алаймын.

VІІІ Ү йге тапсырма:

1. А. Қ ұ нанбаев «Ү шінші сө з» оқ у.

2. «Қ арасө зден алғ ан ә серім» эссе жазу.

Тексерілді:

⇐ Предыдущая 24 25 26 27 282930 31 32 33 Следующая ⇒