15.Гигиеналық нормалау. Гигиеналық нормалаудың түрлері.

Адамның денсаулығ ына жә не оның ө мiрiндегi саниттарлық жағ дайына қ олайсыз ә сер ететiн қ оршағ ан ортаның факторларын гигиеналық тұ рғ ыда нормалау алдын алу шаралар жү йесiндегi негiзгi буыны болып табылады.

Табигаты ә р турлi (химиялык, физикалык, биологиялық ) факторларды регламенттеудiң гигиеналық концепциясын даярлауда отандьқ гигиена ғ ылымы алдың ғ ы қ атарда екенiне ешқ андай кү мә н жоқ. Бұ л концепцияны іс жү зiнде дү ние жү зiндегi барлық елдерi қ абылдады деп айтуғ а болады.

Гигиеналық норматив - бұ л адамның бү кіл ө мiрi бойына кү нделiктi ә сер еткенде оның денсаулығ ына жә не келешектегi ұ рпақ тарына тiкелей немесе баска орта арқ ылы қ олайсыз ә сер етпейтінi заттар мен факторлардың концентрациялары, дозалары, дең гейлерi. Ортаның объектiлерiндегi химиялық заттар ү шiн мұ ндай норматив ШРЕК (ПДК), физикалық факторлар ү шiн - ШРЕД (ПДУ) болып табылады. Сондай-ақ, химиялық заттардьң уақ ытша шамамен алынғ ан нормативтерi бар: Ә ШАҚ Д - ә серінің шамамен алынғ ан қ ауіпсіз дең гейі атмосфералык ауа жә не жұ мыс зонасындағ ы ауа ү шiн, ШАРЕД - судағ ы заттардың шамамен алынғ ан рұ қ сат етiлген дең гейі, ШАРЕК- топырактағ ы заттардың шамамен алынғ ан руқ сат етiлген концентрациясы.

Кө рсетiлген регламенттердi шамамен алынғ ан деп айтады, себебi олар қ ысқ а мерзiмдi эксперимент негiзiнде немесе есптеу ә дiсiмен болжау негiзiнде орнатылады. Бұ л нормативтер, ә детте, даярланғ ан ШРЕК жоқ кезде, сақ тық санитарлық бақ ылауды жү ргiзу кезең ің де қ олданылады. Ә детте, олардың іс жү зiндегi кү шi 2 жылдан аспайды.

Қ азiргі кезде кө птеген нормативтер ғ ылыми тұ рғ ыда негiзделген: жұ мыс зонасыньң ауасындағ ы химиялық заттар ү шiн - 1800 артық нормативтер бар; суат суларында - 1500 ден астам, атмосфера ауасында - 700 ден астам, тағ амдық азық тарда - 100-ден астам, топырақ та - 100-ге жуық нормативтер бар.

Сондай-ак, негiзгі физикалық факторлардың (шу, вибрация, электромагниттiк ө рiс т. б. ) ШРЕД-те ғ ылыми тұ рғ ыдан негiзделген. Қ оршағ ан ортадағ ы биологиялық ластандырушы заттар ү шін де нормативтер даярлануда.

2. Нормалаудың бiрiншi кезектiлiгi.

Ғ ылыми техникальқ прогрестiң жедел қ арқ ынмен дамуы, жылсайын ө ндiрiсте қ оршағ ан ортаны ластайтын ондағ ан жү з жаң а химиялық қ осылыстардьң пайда болуына ә кеп соғ уда. Бұ л заттардың биологиялық белсенділігі белгiсiз деп айтуғ а болады, ал ғ ылым қ арамағ ындағ ы зерттеу мекемелерi мұ ндай мә лiметтердi алу ү шiн жеткiлiксiз. Сондыктан да гигиена ғ ылымы практика алдында қ арыздар.

Жоғ арыда айтылғ анды ескере отырып, гигиеналық нормалауды жү ргiзу кезiнде, қ ай факторды бiрiншi кезекте нормалау керек екендiгiн анық тау қ ажет. Оны анық тауда негізге алатын критерийлер:

1. Нормалауғ а алатын фактордың кө п тарағ андығ ы жә не оның ә серiне ұ шырайтын (адамдардың ) халыктың саны. Қ оршағ ан ортада кө п тарағ ан факторлар бiрiншi кезекте нормалануы тиiс.

2. Фактордың биологиялық ә сер сипаты. Салдары ә серінен бiраз уақ ыт ө ткеннен кейiн пайда болатын (мутагендiк, канцерогендiк, эмбриотоксикалык) факторлар алдымен нормаланауы тиіс.

З. Фактордың кө зі болып табылатын ө ндiрiстiң келешектегi дамуын ескерiп, оның ә сер ету кең дiгiнің болжау. Бiрiншi кезекте нормалауғ а алынатын факторлар ө ндiрiстiң кең ейу дә режесiмен аньқ талады.

4. Фактордың коршағ ан ортада тұ рақ тылығ ы. Бiрiншi кезекте ең тұ рақ ты факторлар нормалануы қ ажет.

5. Биологиялық белсенділігінің кү рт жоғ арлауына ә кеп соғ атын, заттың қ оршаган ортада трансформациялануы. Осындай заттарғ а норматив бiрiншi кезекте орнатылуы қ ажет (мысалы, сынап металы микроорганизмдердiң ә серiмен, ұ ыттылығ ы сынаптан жоғ ары, метилсынапқ а айналады).

6. Нормалауғ а алынатын фактордың денсаулық қ а зиянды ә серiн одан ә рi кү шейтетiн басқ а факторлармен ө зара ә серлесеуі (аралас, кешенді, қ абаттасқ ан).

7. Фактор жө нiнде мә лiметтер болуы жә не гигиеналық зерттеу жургiзу ү шін мү мкіндік болуы. Бiрiншi кезек осы бө лiм бойынша қ орытындығ а байланысты берiледi.

3. Нормалау қ ағ идалары.

Орта факторларын нормалау теориясы, нормалау саласында жаң а білімдерді алғ ан сайын, ү немі жетiлдiрiлiп жә не толық тырылып отырады. Дегенмен нормалау келесi қ ағ идалар негiзiнде жү ргiзiледi:

1. Медициналық кө рсетуi жағ ынан бірінші орында болу қ ағ идасы. Бұ л қ ағ иданың негiзiнде, адамның денсаулығ ы мен оның ө мiрiндегi санитарлық жағ дайына, фактор ә серiнiң бiрiншi дә режелiк маң ыздылығ ы туралы жағ дайлар жатыр. Бұ л кез келген фактор ү шiн гигиеналық норматив орнатудың негiзгi қ ағ идасы жә не ешқ андай мү лтiксiз орындалуы қ ажет. Бұ л қ ағ ида бойынша:

1. Іс жү зiндегi концентрацияны тө мендету жө нiнде тиiмдi шаралардың жоқ тығ ы жә не қ оршағ ан ортағ а тү сетiн су немесе ауағ а ұ шатын шаң дарды, газдарды тазартатын ә дiстiң жоқ тығ ы жө нiндегi ешқ андай себептер бекітілетін норматив дең гейiне ә серiн тигiзбеуi қ ажет.

2. Гигиеналық регламент орнатқ анғ а дейiн заттар ө ндiрiске енгзiлмейдi, осығ ан байланысты ғ ылыми зерттеулер алдымен жургізiлуі қ ажет.

3. Бекітілген норматив, қ азiргi ғ ылымның ең соң ғ ы жетiстiктерiн ескерген кезде, адам ү шiн абсолюттiк қ ауiпсiздік кепiлдiгiн беруi қ ажет.

2. Ағ заның биологиялық жауаптарын дифференциялау қ ағ идасы. Ағ заның химиялық заттардың ә серiне реакциясы ү ш кө рсеткiштерге байланысты:

· заттың биологиялық белсенділігіне;

· заттың дозасына:

· ағ заның қ арсылық кү шiне

Неғ урлым заттың биологиялық белсенділігі жә не оның концентрациясы (дозасы) жоғ ары болса, сондай-ақ, ағ заның қ арсылық кү шi тө мен болса, солғ ұ рлым ағ заның биологиялық жауабы кү штiрек болады. Ағ заның биологиялық жауабын келесi тү рлерге бө ледi: ө лiм-жітім, аурушандық, аурудың физиологиялық белгiлерi, ағ задағ ы табиғ аты белгісіз ө згерістер, заттардың ағ зада жиналуы.

Бұ л кезде келесі заң дылық тарды айырып кө рсетуге болады:

1. Биологиялық жауаптың ең ү лкен кү шiне (ө лiм -жітім) ең аз жауап жиiлiгi сә йкес келедi, яғ ни ағ заның жауабы қ олайсыз ә серге ұ шырағ ан халыктың ең аз бө лiгiн қ амтиды.

2. Биологиялық жауаптың ең аз кү шiне (заттың ағ зада жиналуы) жауаптың ең ү лкен жиiлiгi сә йкес келедi, яғ ни жауап реакциясы қ олайсыз ә серге ұ шырағ ан халық тың бә рін де қ амтиды.

3. Ағ заның қ арсылық кү ші ауыспалы мө лшер болып табылады, себебi ол қ олайсыз фактор ә сер еткен кездегi генетикалық кодқ а жә не функционалдық, жағ дайына байланысты. Бiрдей жағ дайларда бiр адамның ауырып калуы мү мкiн, екiншiсi ауырмайды. Ең сезiмтал контингенттерге балалар мен қ арт адамдар жатады.

Осы айтылғ аннан гигиеналық нормалаудың маң ызды екi шарты шығ ады:

Нормативтер биологиялық жауаптың бiрiншi тө рт дең гейiн (ө лiм-жітімді, аурушандық ты, аурудың физиологиялық белгiлерiн, ағ задағ ы, табигаты белгiсiз, ө згерiстердi) болдырмауы қ ажет. Биологиялық. жауаптың бесiншi дең гейiн болдырмауғ а (заттың ағ зада жиналуын) бү гiнгi кү нi мү мкiншiлiк жоқ.
Нормативтер халық тың ең сезiмтал топтарын ескеруi қ ажет.

3. Қ оршағ ан ортаның нысандарын бө лу қ ағ идасы. Химиялық заттардың бiр тү рiнің ортаның ә р тү рлi нысандарында (жұ мыс зонасының ауасында, атмосферада. суда, топырақ та, азық тарда) адам денсаулығ ына тигiзетiн қ ауiптiлiгi бiрдей емес. Оғ ан келесi 3 себептер ық пал етедi:

1. Ә р тү рлi ортада заттың физикалық -химиялық қ асиеттерiнiң ө згеруiне байланысты биологиялық белсенділігінің бiрдей еместігі. Мысалы, қ орғ асын атмосферада 1- қ ауiптiлiк класына, суда – 2- класына жатады т. т.;

2. Адаммен байланыста болу дә режесi ә р тү рлi. Зат ауада. суда, тағ амда болуы кезiнде адамғ а тiкелей, ал топырақ та болғ ан кезде, кө бiнде, ортаның басқ а нысандары арқ ылы ә сер етедi.

3. Ә сер ету уакытының ә р тү рлілігі. Атмосферадағ ы заттар адам ағ засына ү немі ә сер етедi, ал жұ мыс зонасының ауасындағ ы - жұ мыс ауысымы бойында ғ ана ә сер етедi.

Сондық тан, бiр заттың гигиеналық нормативтерi қ оршағ ан ортаның ә рбiр нысаны ү шiн: атмосфералық ауада, суда, топырақ та. жұ мыс зонасының ауасында, тағ амдық азық тарда – жеке-жеке орнатылады.

4. Барлық қ олайсыз ә серлерiн ескеру қ ағ идасы. Қ андай да бiр орта нысанында (ау. су, топырақ ) затқ а орнатылатын норматив адам ағ засына тигiзетiн ә серiн ескерiп қ оймай, ортаның ө зiне де тигізетін ә серiн ескеруi қ ажет. Қ олайсыз ә сер дә режесiне байланысты химиялық заттардың зияндылық тарын ә р турлi кө рсеткiштерге бө ледi:

· Органолептикалық - бө где иiс, дә м пайда болуымен, тусi мен рең інің ө згеруi мен байқ алатын орта нысандары сапасының ө згеруi. Мысалы, ауа мен судың иiсi ө згеруi. химиялық заттармен ластануы кезiндегi судың дә мiнiң, тү стiлiгiнiң ө згеруi т. б.

· Жалпы санитарлық - ө здiгiнен тазару ү рдістеріне ә сер ететiн. сапрофит микроағ залардың санының, тү р қ ұ рамының, белсенділігінің ө згеруi (мысалы, суаттардың ө здiгiнен тазару ү рдістері).

· Санитарлық -тұ рмыстық - жергiлiктi климаттын, ауаның мө лдiрлiгiнiң, ө сiмдiктердiң, тұ рмыс жағ дайының ө згеруi. Мысалы, ауаның ластануы заттың кө рінуі дә режесінің, УК сә улеленуінің тө мендеуіне, киiмнің ластануына ә кеп соғ ады т. т.

· Рефлекторлық – кө здiң, жоғ арғ ы тыныс жолдарының шырышты кабық тарын тiтiркендiретiн ә серi.

· Санитарлық -токсикологиялық - адам ағ засына жалпы улылық ә серi.

· Суғ а миграциялану - заттың (топырақ тан) су ортасына миграцияланады.

· Ауағ а миграгциялану – заттың ауағ а миграциялануы

· Транслокациялық - топырақ ластанғ ан кездегi заттың ө сiмдiктерде жиналуы.

· Спецификалық - заттың созылмалы уытты ә сер беретiн дең гейiнен тө мен дозаларындағ ы аллергендiк, жыныс бездеріне жә не эмбрионғ а уытты ә сері

· Ә серінен бiраз уаыт ө ткеннен кейiн, пайда болатын ә сер салдары - мутагендiк жә не канцерогендiк ә серi.

Қ оршағ ан ортаньң ә р тү рлi нысандары ү шiн зияндылық кө рсеткiштерiнiң қ ұ рамы ә р турлi болады. Судағ ы заттарды нормалау ү шін келесі зияндылық кө рсеткіштерін анық тайды: органолептикалық, жалпы санитарлық, санитарлық -токсикологиялық, спецификалық, ә серінен бiраз уақ ыт ө ткеннен кейiн пайда болатын ә сер салдарын, атмосфералық ауада: органолептикалық, рефлекторлық, санитарлық -токсикологиялық, санитарлық -турмыстьқ. спецификалық жә не ә серінен бiраз уақ ыт ө ткеннен кейiн пайда болатын ә сер салдарын; топырақ та: органолептикалық. жалпы санитарлық, санитарлық -токсикологиялық, суғ а миграциялану. ауағ а миграциялану, транслокациялық кө рсеткiштерді.

Зияндылық кө рсеткiштерiнiң дең гейi эксперименталдық жолмен анық талады. Бұ л жағ дайда нормалау негiзiне «жiң iшке жері» немесе зияндылық тың лимиттейтін белгісі деген қ ағ ида қ ойылғ ан.

Зияндылық тың ә рбiр кө рсеткiші ү шiн, заттың минималды ә сер ететiн концентрациясы анық талады да солардың iшiнен ең аз концентрациясы таң далып алынады. Осы алынғ ан концентрациясы берiлген зат нормаланатын зияндылық тың лимиттеушi кө рсеткiшiн анық тайды.

5. Табалдырық тық қ ағ идасы. Қ азiргi кезде бұ л сұ рақ тың, гигиеналық нормалауда принципиалды мә нi бар, табалдырық ты жә не табалдырық сыз деп аталатын, екi концепциясы бар.

Табалдырық сыз концепцияны жақ таушылардың айтуынша, ластаушы заттың кез келген мө лшерi (концентрациясы) ағ зада патологиялық ө згерiс туындатуғ а қ абілеттi. Қ оршағ ан ортаның ластануы нольге тең болғ ан жағ дайда ғ ана, патологияның пайда болу қ ауіп-қ атері де нольге тең болады деп есептейдi. Ә рине, мұ ндай жағ дайды жасау мү мкiн емес, осығ ан байланысты табалдырық сыз концепция адамның қ ауiпсiз ө мiр суретiн ортасының болатын мү мкiншiлiгiн жоқ қ а шығ арады. Демек, гигиеналық нормативтердi орнатудың да қ ажеті жоқ деп есептейді.

ВОЗ сарапшыларыньң қ орытындысы бойынша, кез келген химиялық заттар, белгiлi бiр ә сер ету жағ дайында улы болуы мү мкiн деген пiкiрге сү ейенiп. Отандық гигиенистер химиялық заттардың табалдырық тық ә серiнiң бар екенiн мойындайды.

Демек, ә рбiр химиялық заттар ү шін, адамга қ ауiпсiз болатын ә сер ету жағ дайының болуы мү мкiн. Бұ л жағ дай канцерогендерге қ атысты емес, дегенменде, олар ү шiнде, рак ауруының пайда болуын адамның орташа ө мiрсү ретiн жасынан ә рi қ арай ұ зартуғ а болатын жағ дайлар бар.

Табалдырық ты қ ағ идасы, нормалаудағ ы ең бiр ө зектi мә селе, себебi ол тек гигиеналық регламенттердi - санитарльқ бақ ылаудың қ ұ қ ұ қ тық негiзiн, орнатуғ а мү мкiндiк берiп коймайды, сонымен қ атар халық қ а тү сетiн химиялық заттардың максималды рұ қ сат етiлетiн жү ктемесін есптеуге де мү мкiндiк бередi.

6. «Доза-уакыт-эффект» қ ағ идасы. Химиялық заттардың ә сер етуi кезiнде организмнiң биологиялық жауабы оның концентрациясына (дозасына) жә не ә сер ететiн уақ ытына тура пропорционалды. Габер формуласы бойынша, затты ағ зағ а енгiзгендегi ә серi концентрациясы мен ә сер ету уакытының кө бейтiндiсiне тең:

Э = К В

Бiрақ бұ л классикалық формуланы қ олдану шектелуi, себебi ағ заның биологияльқ жауабы кө п факторларғ а байланысты. Мысалы, жоғ ары концентрациясын қ олданғ андағ ы жедел ә серiнде ә сер тиiмдiлiгi ө те тез тiркеледi жә не ол концентрациясына байланысты. Мұ ндай эксперименттi бейнелеу ү шін «концентрация-тиiмдiлiк» қ исығ ын пайдаланады.

Созылмалы ә серi кезiнде, ә детте, аз концентрациясында, оның эффектісі заттың ағ задағ ы кумуляция ү рдісімен байланысты, жә не тек концентрациясы мен ғ ана емес, ә сер ету уақ ытымен де байланысты. Осыны ескерiп, созылмалы ә сер салдары «концентрация – уақ ыт» қ исығ ымен бейнеленедi. Бұ л математикалық байланыстылық нормалау ү шін қ ажетті жедел жә не созылмалы ә серлерінің табалдырығ ы, қ ауіптілік кластары, қ ор коэффициенті, т. б. сияқ ты бірқ атар параметрлерін анық тауғ а мү мкіндік береді.

Химиялық заттардың тө рт қ ауптілік класын ажыратады:

аса қ ауіпті;
қ ауіпті;
орташа қ ауіпті;
аз қ ауіпті;

7. Лабораториялық эксперимент қ ағ идасы. Барлық кө рсеткiштер бойынша заттың табалдырық тық ә серiн анық тау, қ атаң стандарттағ ан жә не салыстыруғ а болатын жағ дайда зертханаларда жү ргiзiледi. Эксперимент ә дiсi бiрiң ғ айланғ ан болуы қ ажет, осындай жағ дай ә ртү рлi зертханалардан алынғ ан мә лiметтердi бiр-бiрімен салыстыруғ а болады.

Барлық табиғ и ү рдістерді есепке алу ү шiн, адам ағ засына ә сер етуiнде басты роль атқ аратын жә не зерттелетiн заттың белсенді ә сер етуіне ық пал ететiн факторларды зертхана жағ дайында модельдейді. Мысалы, кө мпір ө ндiрiснiде пневматикалық балғ амен жұ мыс iстеу кезiнде кө мiр шаң ы + шу + вибрация + микроклимат ескерiледi.

8. ШРЕК-тің салыстырмалы тү рде болуы қ ағ идасы. Ә рбiр бекітілген гигиеналық регламент (норматив) тұ рақ ты мө лшер емес. Оның дең гейі эксперимент жү ргізу кезіндегі ғ ылыми білімінің дә режесімен жә не методикалық ә дістермен анық талады. Сезімталдығ ы жоғ ары талдау ә дістерін енгізу барысында жә не жаң а ғ ылыми деректердің жиналуы барысында зиянды ә сердің табалдырығ ы жә не нормативтің ө зі де қ айта қ аралуы мү мкін. Мұ ндай қ айта қ арау жиі қ атандату жағ ына жү ргізіледі. Бұ ғ ан қ орғ асынның судағ ы, аудағ ы, биосубстраттардағ ы нормативтері, сондай-ақ, ДДТ пестицидінің нормативі айқ ын мысал бола алады. Кейбір жағ дайларда ШРЕК қ айта қ арау олардың рұ қ сат етілген концентрациясын жоғ арлату жағ ына да жү ргізілу мү мкін, бірақ бұ ндай жағ дайлар едә уір аз.

9. Гигиеналық нормалауды сатылы тү рле жү ргiзу қ ағ идасы. Бұ л қ ағ ида норматив дайындауғ а кететiн уақ ытты қ ысқ арту мақ сатын кө здейдi, сө йтiп зерттелетiн заттардың кө п санын қ амтуғ а мү мкiндiк бередi. Бiз жоғ арыда гигиена ғ ылымы практика алдында кө п қ арыздары бар деп айтқ анбыз жә не бұ л қ арыздары жыл сайын ө сiп келедi.

Жануарларғ а гигиеналық эксперимент жү ргiзудiң толық схемасы ұ зақ мерзiмге созылады (ә сер салдары бiраз уақ ыт ө ткеннен кейiн бiлiнетiн мү мкiншiлiгiн ескергенде - 2 жылғ а дейiн). Бiрақ, практикалық мақ сат ү шiн затты толық схема бойынша зерттеудi барлық уақ ытта бірдей талап етпейді, яғ ни созылмалы эксперимент барлық уақ ытта бірдей қ ажет емес. Сондық тан отандық гигиенистер ШРЕК бекітудің сатылы схемасын ұ сынды. Алдымен жедел жә не жеделдеу эксперимент негізінде затты зерттеудің қ ысқ артылғ ан сұ лбасы қ абылданады. Бұ л заттың қ ауіптілік класын анық тауғ а мү мкіндік береді. Егер, зат 4-немесе 3- класына жататын болса, осымен эксперимент аяқ талады. Созылмалы эксперимент зат тек 1-немесе 2-класына жататын болса ғ ана жү ргізіледі. Сатылы тү рде нормалау ө зін толыық ақ тады жә не ү лкен экономикалық маң ызы бар.

4. Жануарларғ а жү ргізілетін эксперимент. Химиялық заттардың табалдырық тық ә серін анық тау жө ніндегі эксперименттер зертханалық жануарларғ а – тышқ андарғ а, егеу қ ұ йрық тарғ а, тең із шошқ асына, қ ояндарғ а, мысық тарғ а, иттерге ( ен алдымен - тышқ андарғ а, егеу қ ұ йрық тарғ а ) қ ойылады. Эксперименттер жедел, жеделдеу, созылмалы болуы мү мкін. Заттың биологиялық белсенділігі туралы ең толық ақ паратты созылмалы эксперимент береді.

Жедел эксперимент DL₅₀ (CL₅₀), жеделдеу жә не созылмалы эксперимент ү шін дозалар анық тау, уланудың клиникалық белгілерін зерттеу, заттың ағ зада жиналатын қ абілетін, химиялық тазалығ ын анық тау, ШРЕК-ті есептеу жолымен анық тау мақ сатында жү ргізіледі.

Жеделдеу эксперимент ең сезiмтал тесттердi анық тау жә не созылмалы эксперимент ү шін дозалар таң дап алу, есептеу жолымен ШРЕК бекіту, заттың ағ зада жиналатын қ абілетін анық тау мақ сатында жү ргізіледі.

Созылмалы эксперимент, заттың табылдырық тық концентрациясын анық тау ү шін жү ргізіледі.

Заттың биологиялық белсендігі жө нiндегi ең толық информацияны созылмалы эксперимент бередi.

Жануарларғ а жү ргiзiлетiн эксперименттер химиялық заттың адамғ а тигiзетiн уытты ә серiн болжауғ а мү мкiндiк бередi. Алайда, мұ ндай болжаудың дә лдiгi бiрқ атар шарттарғ а байланыстьг:

1. Жануарлар зерттелетiн заттың не фактордың ә серiне сезімтал болуы қ ажет.

2. Жануарларғ а затты енгiзетiн жолы, табиғ и жағ дайда осы заттың адам ағ засына тү сетiн жолына сә йкес (адекватты) болуы қ ажет. Мысалы, атмосфералық ауаны ластайтын зат нормаланатын болса, эксперимент жү ргiзiлетiн жануарлардың ағ засына зат ингаляциялық жолмен енгiзілуі тиіс. Егер азық тарды ластайтын заттар зерттелетiн болса, асқ орыту жолдары арқ ылы енгізу керек т. т.

3. Нақ ты қ орытынды шығ ару ү шiн жануралардьң саны жеткiлiктi болуы қ ажет.

4. Заттың физикалық кү йi мен химиялық тү рi адамғ а ә сер ететiн тү рi мен кү йiне сә йкес болуы қ ажет.

Осы айтылгандарғ а қ арамастан жануарлардың алынғ ан мә лiметтердi адамғ а қ олдану (экстраполяция) елеулi мө лшерде салыстырмалы. Бұ л ә ртү рлi тiрi жандылардың сезiмталдығ ының, зат алмасуының, заттардың ағ задан шығ у жолдарының ә ртү рлiлiгiмен байланысты.

Оны қ олданудағ ы елеулi кедергiлердiң бiрi адам мен эксперименттiк жануарлардың ө мiр сү ру узақ тығ ының бiрдей еместiгi, тiптi созылмалы эксперимент қ ойғ анның ө зiнде де. Мысалы, егеу қ ұ йрық тың орташа ө мiр сү ру уақ ыты (2, 5 жыл) адамның 15-17 жасындағ ы ө мiрiне сә йкес келедi. Осы айтылғ андардың бә рiн эксперименттен алынғ ан мә лiметтердi интерпретациялағ ан (ой тұ жырымын жасалғ ан кезде) кезде ескеру қ ажет.

Кейбiр жағ дайларда нормалау жө нiндегi эксперимент ө з еркiмен келiскен адамдарғ а жү ргiзiледi. Мұ ндай тә жирибилер келесi талаптарғ а сай болуы қ ажет: .

1. Адам ө з еркiмен келiспесе, эксперимент жү ргiзуге болмайды.

2. Эксперимент тек алдымен жануарларғ а жү ргізілген зерттеулерден жә не басқ а зерттеулерден кейiн ғ ана адамғ а жү ргiзiлуi мү мкiн.

3. Эксперимент адам денсаулығ ы ү шiн мү лде қ ауіпсiз болуы қ ажет.

4. Экспериментке тек денi сау адамдар ғ ана қ атыса алады.

Кө бiнде волонтер-адамдарғ а гигиеналық эксперименттi атмосфераны ластайтын заттардың иiс табалдырығ ын анық тау ү шiн немесе кейбiр физикалық факторларды нормалау кезiнде жү ргiзедi. Бiрақ мұ ндай эксперименттiң ө зi де фактордың ә серi жө нiндегi ақ паратты адамғ а тигiзетiн ә серiн тiкелей байқ ау кезiнде алатын жағ дайда ғ ана койылады.

5. Жеделдетiлген нормалау.

Ә деттегi гигиеналық нормативтердi орнату ә дiстерi ұ зақ, қ ыйын, кө п материалдың шығ ынды қ ажет етедi. Оның ү стiне санитарлық регламент бекітуді қ ажет ететiн химиялық заттардың саны қ азiргi кездегi бар зертханалардың мү мкiншiлiктерiнен ә лде-кайда кө п. Кө рсетiлген проблеманы шешудiн бiр жолы - жылдамдатылғ ан нормалау ә дiсiн дайындау. Бұ л ү шiн екi талап сақ талуы қ ажет.

1. Зерттеу бағ дарламасын ғ ылыми негiзде қ ысқ арту.

2. Нормалау мө лшерiн анық тау сенiмдiлiгiн сақ тау. Негiзiнен мұ ндай экспресс-ә дiстер есептеу ә дiсi болып табылады жә не есептеудi келесi кө рсеткiштер бойынша жү ргiзедi:

· токсикометрия параметрлерi (LD50, LС50) бойынша;

· басқ а ортадағ ы нормативтер(ПДК) бойынша;

· заттың физикалық -химиялық қ асиеттерi бойынша, (молекулярлық массасы, қ айнау температурасы т. б. );

· жасуша культурасына уыттығ ы бойынша;

· гидробионттарғ а уыттылығ ы бойынша;

· басқ а елдерде дайындалғ ан нормативтер бойынша;

· химиялық қ ұ рылымы бойынша жү ргiзiледi.

Экспресс-экспериментке негiзделген жә не басқ а орта объектiлеiрi ү шiн бекітілген ШРЕК негiзiнде есептеу ең сенiмдi болып табылады. Басқ а елдердiң ШРЕК - терiн пайдалануғ а, тек нормативтердi негiздеу ә дiстерi мен қ ағ идалары біздің елдегіге толық сә йкес келгенде ғ ана рұ қ сат етiледi.

16. ЕПМ палаталық бө лімшесін жоспарлау вариантын атаң ыз:

Жауабы: екі дә лізді

Ғ имараттардың, блоктың, секциялардың қ ұ рылымы, қ ұ рамы, орналасуы жә не жоспарлануы денсаулық сақ тау мекемелерінің профилі мен ә леуетін ескере отырып, медициналық кешен немесе медициналық қ ызмет кө рсету аймағ ында жеке функционалдық бө ліктерді орталық тандыру қ ажеттілігі анық талады.

Екі дә лізді секцияларда, палаталар екі дә ліздің сырт жағ ында орналасады, ал дә ліздердің ортасында қ осалқ ы бө лмелер мен санитарлық жү йе орналасады. Периметрлік қ ұ рылыста, палаталар бү кіл секцияның периметрі бойынша орналасады, бө лменің ішкі блогынан палаталарғ а параллелді дә ліздер арқ ылы бө лінеді. Екі дә лізді жә не периметрлік қ ұ рылыстың артық шылығ ы, палата секциялары тұ тасқ ан, дә ліздерінің ұ зындығ ы қ ысқ а жә не қ ұ рылысы арзан. Бірақ, кемшіліктері де бар. Мысалы, табиғ и жарық палаталар мен кейбір қ осымша бө лмелерде болады, бірақ, барлық палаталарда да қ олайлы инсоляциялық жә не ауа-жылу тә ртібін қ амтамасыз ете алмайды, ө йткені терезелерінің бағ ытталуы ә р тү рлі. Дә ліздердің ортасында орналасқ ан бө лмелерде, бұ лар ә детте, санитарлық жү йелер, қ осалқ ы кабинеттер, оларда тек жасанды жарық болады. Мұ ндай жү йелерде бө лмелерді ө тпелі желдету қ иындайды, бұ л ауа ортасының сапасын тө мендетеді жә не аурухана ішілік инфекцияның таралу мү мкіншілігін жоғ арлатады.

Диагностикалық кабинеттердің жертө ле жә не жертө ле қ абаттарында, тұ рмыстық техникағ а арналғ ан қ оймалар, персонал ү шін кондитерлік ү й-жайлар, демалыс бө лмелері, кір жуатын бө лмелер, пациенттерге арналғ ан қ оймалар, кір жуатын кір жинау, жабдық тарды дезинфекциялау жә не пациенттерді кү тіп-баптау, желдеткіш камералары, жылыту қ ондырғ ылары, қ оқ ыс тө сеніштері, лифттер мен кө тергіштердің қ озғ алтқ ыш бө лмелері. Бұ л ғ имараттардың жертө лелерінде цехтерді, улы, кү шті, тұ танғ ыш сұ йық тық қ оймаларын, сондай-ақ кең селерді орналастыру.

Ғ имараттардың жоғ арғ ы қ абаттарындағ ы операциялық жә не реанимациялық бө лімдердің, бө лімшелердің орналасқ ан жері олардың ү стінен техникалық қ абат болғ ан жағ дайда рұ қ сат етіледі.

Радиологиялық, радиологиялық жә не басқ а мамандандырылғ ан департаменттер мен шкафтарды орналастыру жә не жоспарлау қ азіргі санитарлық ережелердің, гигиеналық нормативтердің жә не мемлекеттік стандарттардың арнайы талаптарына сә йкес жасалады.

⇐ Предыдущая 9 10 11 12 131415 16 17 18 Следующая ⇒