11.Дене тәрбиелеу топтары.

Дене шынық тыру тә рбиесіне жә не шынығ уғ а бақ ылауды балалар мекемелерінің дә рігері мен медбикесі жү ргізеді. Медициналық тексерулердің нә тижелері бойынша, оқ у жылының басында, дә рігер оқ ушыларды дене шынық тыру тә рбиесінің ү ш тобына бө леді: негізгі, дайындық жә не арнайы. Негізгі топқ а денсаулық жағ дайында ауытқ улары жоқ жә не аздағ ан морфофункционалдық ауытқ улары бар, бірақ дене шынық тыру дайындығ ы жеткілікті балалар жатады (1- жә не ішінара 2- денсаулық топтарының балалары). Олар шектеусіз, оқ у бағ дарламасына сә йкес шұ ғ ылданады, жарыстарғ а қ атысады, бақ ылау нормативтерін тапсырады, спорт секцияларына, туристік сапарларғ а, экскурсияларғ а қ атынасады. Дайындық тобына денсаулық жағ дайында аздағ ан ақ аулары бар балалар (дене дамуының артта қ алуымен, компенсация сатысындағ ы жү рек ақ аулары бар, реконвалесценттер жә не т. б. ), сондай-ақ, денсаулық жағ дайында ауытқ улары жоқ, бірақ дене шынық тыру дайындығ ы жеткіліксіз (2-, ішінара 1- денсаулық топтарының балалары) балалар жатады. Бұ л топтағ ы балаларғ а сабақ негізгі топпен бірге жү ргізіледі, бірақ бұ лшық етке тү сетін жү ктемелер шектеледі, кү ш жұ мсауды қ ажет ететін жаттығ улар біртіндеп мең геріледі, жаттығ улардың қ айталануы азаяды, қ атты жү гіруге тыйым салынады. Спорттық ойын-сауық тар, экскурсиялар, сапарлар рұ қ сат етіледі. Шынық тыруды су мен ауа температурасын тө мендетпей жү ргізеді.

Ү шінші, арнайы топқ а, денсаулық жағ дайында уақ ытша немесе тұ рақ ты ауытқ улары бар, бірақ оқ у ү рдісіне жіберілетін балалар жатады (3-, ішінара 4- денсаулық тобының балалары). Мұ ндай балаларғ а дене шынық тыру тә рбиесін сақ тық пен, арнайы бағ дарлама бойынша, баланың жағ дайын ескеріп, ү немі бақ ылау ү стінде жү ргізеді. Сумен шынық тыру жү ргізілмейді, серуендеуге, орташа қ имылды ойындарғ а, жеке ө зі дене шынық тыру жаттығ уларымен айналысуына рұ қ сат етіледі. Емдік дене шынық тыру жү ргізіледі. Бұ л топқ а қ озу аралық кезең дегі ревматизммен ауратын, субкомпенсация сатысындағ ы жү рек ақ аулары бар, дене дамуы едә уір артта қ алғ ан, жоғ ары дең гейде алыстан кө рмеушілік, полиомиелитпен аурғ аннан кейінгі қ алғ ан қ ұ былыстары, омыртқ аның деформациялары бар балалар жатады.

Жедел аурулармен аурғ ан, созылмалы аурулары қ озғ ан жә не операция жасалғ ан балалар уақ ытша сабақ тан босатылады.

Дене шынық тыру тә рбиесі тобын мә ң гі-бақ ига орнатпайды. Денсаулық жағ дайының динамикасына жә не дене шынық тыру дайындығ ына байланысты балаларды кү штірек немесе ә лсізірек топқ а ауыстырып отырады.

Ең бекке тә рбиелеу мен ү йретудің мақ саты балаларда ең бек сү йгіштіктік қ алыптастыру, оларды жалпы ең бекке дағ дыландыру жә не епті ету, белгілі бір мамандық тү рін мең геруі ғ ана емес, сонымен қ атар, ең бектің ағ зағ а қ олайлы ә сер етуінің арқ асында балалар мен жасө спірімдерді сауық тыруды да кө здейді. Дене ең бегімен айналысу зат алмасу ү рдістерін ынталандырады, қ имыл ү йлесімділігін жақ сартады, бұ лшық ет кү ші мен тө зімділікті арттырады, ағ заның барлық жү йелерінің функционалдық жағ дайының жақ саруына ық палын тигізеді жә не гиподинамия дамуының алдын алады..

Ең бекке тә рбиелеу мен ү йрету, мектепке дейінгі жастың ө зінде-ақ басталып жә не мектепте оқ удың барлық жылдарында жалғ асатын, кө п сатылы сипатта болады. Ол келесі қ ағ идаларғ а негізделуі тиіс:

· Ең бек ә рекетінің сипаты, кө лемі жә не ұ йымдастырылуы балалардың жасына, жынысына байланысты мү мкіншіліктеріне жә не денсаулық жағ дайына сә йкес болуы керек;

· Ең бек жү ктемелері, ағ заны жаттық тыратын ә сер беріп, біртіндеп ұ лғ аюы жә не кү рделенуі керек;

· Ең бектің қ ауіпсіз жағ дайлары қ амтамасыз етілуі тиіс.

Бастауыш мектептің оқ ушылары ең бек сабағ ында ә р тү рлі материалдарды пайдаланып, қ олмен жұ мыс істеудің қ арапайым дағ дыларын мең гереді, ө сімдіктерді отырғ ызу жә не оларды баптап кү туді ү йренеді, қ арапайым ойыншық тарды жә не басқ а ұ сақ -тү йектерді жасайды, оқ у-кө рнекті қ ұ ралдарын жө ндеумен жә не т. б. айналысады. Бұ л жастағ ы балалардың дене ең бегіне мү мкіншіліктері ә лі аз болғ андық тан, ө ң деуге негізінен жең іл берілетін материалдар - қ ағ аз, мата, пластилин, картонмен жұ мыстар жасалынуы керек. Осы кезде орындалатын кесу, жабыстыру, желімдеу, тігу жә не басқ а іс-ә рекеттер нә зік қ имыл ү йлесімділігін дамытуғ а жә не білезіктің ұ сақ бұ лшық еттерін қ имылдатуғ а мү мкіндік береді. Мектеп маң ындағ ы жер телімдерде жұ мыс істеу ең бекке баулудың қ ажетті қ ұ рамдас бө лігі болып табылады, себебі ең бек ә рекеті ағ зағ а пайдалы ә сер кө рсететін, ашық ауада болуымен біріктіріледі.

Негізгі мектептің 5-9 сынып оқ ушыларын ең бекке ү йрету, бастауыш мектепке қ арағ анда, кү рделірек, кү нделікті ө мірде қ ажетті, білім мен іскерлікті мең геруге бағ ытталғ ан. Мысалы, бұ л жаста металл, ағ аш, маталарды ө ң деу технологиясын жә не жұ мыс операцияларын, электротехниканың қ арапайым мә селелерін шешуге, тігін тігуді, тамақ пісіруді, тұ рмыстық техникамен жұ мыс істеуді ү йренеді. Ауыл мектептерінде ең бекке баулуда оқ ушыларды ауыл шаруашылығ ы жұ мыстарына тарту да қ олданылады.

Жалпы білім беру мекемесінің мамандық қ а дайындайтын профиліне байланысты жоғ ары сыныптарда (10-11 сыныптар) белгілі мамандық тарғ а ү йрету жү ргізіледі. Сабақ тар мектепаралық оқ у-ө ндірістік комбинаттарда, оқ у-ө ндірістік шеберханаларда, мектеп зауыттарында, базалық кә сіпорындардың жұ мыс орындарында жү ргізіледі.

Жалпы білім беретін мекемелердегі ең бекке ү йретудің негізгі тү рі ең бек сабағ ы болып табылады. Сонымен қ атар, жалпы білім беретін мектептің барлық сатыларындағ ы ең бекке баулу кө лемі мен сипаты оқ ушының жасына байланысты болатын, қ оғ амғ а пайдалы ө німді ең бек те кіреді.

Ең бек сабағ ын ұ йымдастыру оқ ушылардың ең бек дағ дыларын тиімді мең геруге ғ ана емес, сонымен бірге уақ ытынан ерте пайда болатын қ ажудың алдын алуғ а, басқ а пә ндер бойынша келесі сабақ тарда жұ мыс қ абілеттілігін арттыруғ а жә не де ең бектің ағ зағ а сауық тыратын ә серін қ амтамасыз етуге де бағ ытталады. Осы мақ сатта, бә рінен де бұ рын, мектептегі сабақ кестесінде ең бекке ү йрету сабақ тарының орны дұ рыс белгіленуі керек. Ең дұ рысы болып табылатыны, ең бек сабағ ын, қ ажудың айқ ын белгілері ә лі пайда болмағ ан кезде, 3-4 сабақ тарда жү ргізу. Бұ л кезде ой ең бегі жү ктемесінің дене ең бегі жү ктемесіне ауысуы ағ заның функционалдық жағ дайына қ олайлы ә сер кө рсетеді жә не оқ ушылардың іс-ә рекет белсенділігін ынталандырады. Егер ең бек сабағ ы оқ у кү нінің соң ында жү ргізілсе, оның ынталандырғ ыш ә сері кү рт тө мендейді, себебі бұ л уақ ытқ а қ арай алдың ғ ы сабақ тардан ө те айқ ын қ ажу пайда болады.

Ең бекке ү йретуді ұ йымдастыруда сабақ тың ұ зақ тығ ын жә не оның жеке қ ұ рамдас бө ліктерін нормалаудың, сонымен қ атар сабақ тың қ ұ рылымын дұ рыс ұ йымдастырудың маң ызы зор. Ең бек сабағ ына 1-7 сыныптарда – аптасына 2 сағ ат, 8-9 сыныптарда – 3 сағ ат, 10-11 сыныптарда – 4 сағ ат бө лінеді. Қ оғ амдық пайдалы ең бекке бө лінетін уақ ыт 2-4 сыныптарда – аптасына 1сағ атты, 5-7 сыныптарда аптасына - 2 сағ атты, 8-9 сыныптарда - 3 сағ атты, 10-11 сыныптарда - 4 сағ атты қ ұ райды.

Сабақ қ ұ рылымында уақ ыттың негізгі бө лігі оқ ушылардың практикалық тапсырмаларды орындауына берілуі тиіс. Сабақ тың тығ ыздығ ы (барлық ең бек тү рлерін орындауғ а жұ мсалатын уақ ыт) 60%-дан аз жә не 85% -дан артық болмауы керек. Егер сабақ тығ ыздығ ы аз болса, жұ мысты орындауғ а қ ажетті кө ң іл бө лу мен зейін қ ою бұ зылады жә не жұ мыс дұ рыс ұ йымдастырылмағ ан тү рде орындалады, бұ л ө ндірістік динамикалық стереотипінің қ алыптасуына жә не ең бек дағ дыларының нығ аюына кедергі келтіреді. Сабақ тың ү лкен тығ ыздығ ы қ ажудың тез дамуына ә келеді, себебі, ү лкендермен салыстырғ анда, оқ ушылардың бұ лшық еттерінің тө зімділігі жеткіліксіз, ал дене ең бегіне жұ мсалатын энергия шығ ыны жоғ ары болады.

Балалар ү шін дене ең бегін орындау кезінде ең қ ажытатыны - дененің мә жбү р қ алпында болуы жә не ең бектің бірсарындылығ ы. Ең бек сабағ ында орындалатын жұ мыстардың барлық тү рлері ә р тү рлі дә режедегі статикалық кү ш салумен сипатталады. Мысалы, темірден қ ұ рал-сайман жасау жұ мыстары, ағ ашпен жұ мыс істеуге қ арағ анда, едә уір кө п статикалық кү ш салумен ерекешеленеді. Осығ ан ұ қ сас, пішу мен тігу, статикалық бұ лшық еттің зорығ атынына байланысты, аспаздық жұ мысқ а қ арағ анда, кө п қ ажытады. Сондық тан, кез келген ең бек тү рлерінің ү здіксіз орындалатын уақ ытын міндетті тү рде нормалау қ ажет болып табылады. Бала неғ ұ рлым жас болса, соғ ұ рлым ол уақ ыт аз болу керек. Ү здіксіз жұ мыс ұ зақ тығ ы 1 сыныптағ ы оқ ушыларда 5 минуттан артпауы керек, 2-3 сыныптарда - 5-7 минут. 4-5 сыныптарда - 10 минут, 6 сыныпта - 12 минут, 7 сыныпта - 16 минут. Сонымен қ атар, сабақ барысында статикалық жұ мыстарды динамикалық жұ мыстармен ауыстыру немесе оларды кезектестіру қ ажет. Ең бектің бірсарындылығ ын болдырмау ү шін орындалатын жұ мыстар саны 3-тен аз болмауы керек. Ұ лдар мен қ ыздардың функционалдық мү мкіншіліктерінің бірдей еместігі де ескерілуі қ ажет. Қ ыздардың дене ең бегінің мү мкіншіліктері, ұ лдарғ а қ арағ анда, 15-20% тө мен, сондық тан оларды ауырлығ ы азырақ, «қ ыздар істейтін» ең бек тү ріне ү йрету қ арастырылуы керек. Ә рбір ең бек тү рін орындағ аннан кейін аздағ ан ү зілістер ұ йымдастырылуы қ ажет. Қ осарланғ ан сабақ тарда дене шынық тыру минуттарын жү ргізу, ал сонымен бірге, бірінші сабақ тан кейін ү зіліс берілуі тиіс. Денсаулық жағ дайларында ауытқ улары бар балаларды ең бекке ү йрету дифференциялданғ ан болуы қ ажет.

Ең бекке ү йрету ү шін жоғ арғ ы сыныптарда, ең бек сабағ ы мен қ оғ амдық –пайдалы ең бекке бө лінген сағ аттарын қ осып, аптаның бір кү нін бө леді. Осы уақ ыттың 2 сағ аты теориялық дайындық қ а жә не 4 сағ аты тә жірибелік жұ мыстарғ а беріледі. Жұ мысқ а жіберу алдында қ ауіпсіздік техникасы жө нінде нұ сқ ау жү ргізілуі керек. 14 жастағ ы оқ ушылардың жұ мыс істеу нормасы ү лкен адамдардың сағ аттық нормасының 40%, 15-16 жастағ ыларда - 60%, 17 жастағ ыларда - 80% аспауы керек.

Ең бекке ү йрету жө ніндегі сабақ тарды ұ йымдастыруда ү йлесімді жә не қ ауіпсіз ең бек жағ дайларын қ амтамасыз етудің маң ызы зор, себебі қ арқ ындылығ ы тіпті аз болса да, қ олайсыз ө ндірістік факторлармен, олардың байланыста болу мү мкіншіліктері жоқ қ а шығ арылмайды. Мысалы, оқ у шеберханаларында темірден қ ұ рал-сайман жасау (слесарлық жұ мыстар) мен металл жону (токарьлық жұ мыс) жұ мыстарын орындау кезінде оқ ушылар шаң ның, майлардың, дә некерлеу аэрозолдерінің жә не шудың қ олайсыз ә серлеріне ұ шырауы мү мкін. Сонымен бірге, ағ зағ а шамадан артық жү йке-психикалық жә не дене ең бегінің жү ктемелері тү суі, жекелеген мү шелер мен жү йелердің жә не анализаторлардың шамадан артық зорлануы да мү мкін. Жоғ арғ ы сынып оқ ушылары кә сіпорындардың жұ мыс орындарында мамандық тарды мең геруі кезінде, олардың ағ засына нақ ты кә сібі-ө ндірістік ортаның факторлары да ә сер етуі мү мкін.

Оқ у-ө ндіріс шеберханаларында ө ндірістік факторлардың теріс ә серлерінің алдын алу ү шін, ауаны жалпы алмастыратын жә не жергілікті сормалы тиімді желдету, жарық тандыру ұ йымдастырылуы, сондай-ақ шудың дең гейін тө мендету шаралары жү ргізілуі тиіс. Қ олданылатын қ ұ рал-саймандар оқ ушының морфофункционалдық мү мкіншіліктеріне сә йкес келуі қ ажет. Қ ұ рал–жабдық тардың орналасуы жарақ ат алуды тө мендетуге жә не жұ мыс орындауғ а қ олайлы жағ дай қ амтамасыз ету керек. Металл ө ң дейтін верстактар терезелерге перпендикуляр орналастырылады, себебі бұ л жұ мыстар олардың оң жағ ынан да, сол жағ ынан да жарық тү су кезінде жү ргізіледі. Керісінше, ағ аш ө ң дейтін шебер ү стелдері (верстак) мен тігін машиналарын терезелерге перпендикуляр немесе 45º бұ рышпен жә не жарық ты тек сол жақ тан тү сетін етіп, орналастырады, себебі жарық оң жағ ынан тү скен кезде, жұ мыс орны кө лең келенеді. Ағ аш ө ң дейтін ү стелдерді, ә детте, ә рбірқ атарына 6-7 ү стелден қ ойып, 3 қ атар, ал темір ө ң дейтін ү стелдерді, бө лменің ені бойынша, ә р қ атарына 4 ү стелден қ ойып, 4 қ атар етіп орналастырады. Бір-біріне қ арама-қ арсы қ ойылғ ан верстактардың арасында, металл сынық тарымен жарақ аттанудан қ орғ айтын, металдан жасалғ ан тор тартылып қ ойылуы керек. Қ атарлар арасындағ ы ара қ ашық тық 1 м кем болмауы керек. Ә рбір жұ мыс орны кронштейнде орнатылғ ан отырғ ышпен жә не аяқ астына қ оятын затпен қ амтамасыз етілуі тиіс.

Қ ажудың алдын алу ү шін оқ ушының жұ мыс істеу кезінде дұ рыс дене қ алпы қ амтамасыз етілуі қ ерек. Ол қ ұ рал-жабдық тар ө лшемдерінің дене бө ліктерінің ө лшемдеріне сә йкес келуіне байланысты.

Ең бекке ү йретуге, жоғ арыда кө рсетілгендей, қ оғ амғ а-пайдалы ең бекпен айналысу жатады. Бұ л жұ мыстар мектепте болу кезінде де жә не мектептен тыс уақ ытта да, сондай-ақ жазғ ы демалыс кезінде де жү ргізілуі мү мкін. Олар мазмұ ны бойынша ә р тү рлі, бірақ балалардың жастарына байланысты орындауғ а шамасы келетіндей болуы керек. Бастауыш мектепте оқ ушыларды сынып бө лмесін, ө зінің жұ мыс орнын жинауғ а, дә н, жеміс-жидек теруге, кө шеттерді ө сіруге, ү й ө сімдіктерін кү туге, ү й жұ мысына кө мек беруге қ атыстырады. Қ оғ амдық -пайдалы ең бек орта сыныптарда оқ у шеберханаларында тапсырыстарды орындау жұ мысы, кабинеттерді жинау, астық жинауғ а қ атынасу, оқ у жабдық тарын жө ндеу, жануарларғ а жем-шө п беру, сиыр сауу, мектеп маң ын тазалық та ұ стау, металл сынық тарын жинау тү рінде жү ргізілуі мү мкін.

Жоғ ары сынып оқ ушылары қ оғ амдық тамақ тандыру, байланыс, сауда кә сіпорындарындағ ы, ө ндіріс кә сіпорындарының жұ мыс орындарындағ ы, ауыл шаруашылығ ындағ ы жә не т. б. жұ мыстармен айналысуына болады. Сонымен қ атар, оқ ушыларды жасына сә йкес емес, жү ктемесі шамадан артық жұ мыстарғ а, ө мірлеріне қ ауіп тө ндіретін жұ мыстарғ а (терезе жуу, шатырдағ ы қ арды тазалау, электр тоғ ымен, улы заттармен жұ мыс істеу), сондай-ақ жұ қ палы жә не паразиттік аурулардың дамуына ә келу мү мкіншілігі бар жұ мыстарғ а (санитарлық жү йелерді жинау, қ алдық тарды жинау мен шығ ару жә не т. б. ) тартуғ а болмайды.

⇐ Предыдущая 5 6 7 8 91011 12 13 14 Следующая ⇒