20. Гигиена туралы түсінік, гигиенаның мақсаты мен міндеттері

Аурудың алдын алу жө ніндегі негізгі ғ ылым - гигиена болып табылады. Гигиена, іске асырылғ анда адамның қ олайлы ө мір сү ру жағ дайын, денсаулығ ының нығ аюын жә не ауруларының алдын алуды қ амтамасыз ететін, гигиеналық нормативтерді, санитарлық ережелер мен шараларды негіздеу мақ сатында, қ оршағ ан ортаның адам ағ засы мен қ оғ ам денсаулығ ына ә сер ету заң дылық тарын зерттейді

Гигиена, ө зінің атын «hygieinos» – «денсаулық ә келуші» деген грек сө зінен алады. Ежелгі грек мифологиясына сә йкес, дә рігерлік іспен айналысатын қ ұ дайы Асклепийдің (Эскулапа) Гигиея деген қ ызы болғ ан, ол аурудың пайда болуының алдын алып, адамдарғ а денсаулық сыйлағ ан. Ежелгі гректер Гигиеяны аса дә ріптеп, денсаулық қ ұ дайы деп санағ ан. Осы денсаулық қ ұ дайының атымен аурудың алдын алу жө ніндегі медицина ғ ылымы «гигиена» деп аталғ ан.

Гигиенаның мақ саты - адамның денсаулығ ын сақ тау жә не нығ айту, аурудың алдын алу. Англиядағ ы эксперименттік гигиенаның негізін қ алаушы Эдвард Паркс гигиенаның мақ сатына ө те кең мағ ыналы жә не айқ ын анық тама берген: «Ғ ылым ретінде гигиена ү лкен жә не игілікті мақ сат кө здейді – адам ағ засының ө сіп-дамуын - ә бден жетілген, ө мір сү руін - кү шті, қ артаюын - ә бден баяу жү ретін ету, ө лімін ең ұ зақ қ а созу» деген.

Гигиена адамды қ оршағ ан ортасын - тіршілік ортасы мен ө ндірістік іс-ә рекет ортасын - қ орғ ауғ а жә не сауық тыруғ а бағ ытталғ ан, ғ ылыми тұ рғ ыдан негізделген гигиеналық нормативтерді, санитарлық ережелерді, алдын алу жө ніндегі шараларды дайындау жә не оларды іс жү зіне асыру арқ ылы ө з мақ сатының жү зеге асуына қ ол жеткізеді. Ол ү шін, гигиена ғ ылымы келесі міндеттерді шешеді:

1. Адамның денсаулығ ына ә сер етеін қ оршағ ан ортаның табиғ и жә не антропогенді факторларын зерттейді.

2. Бұ л факторлардың адамның немесе популяцияның денсаулығ ына ә сер ету заң дылық тарын зерттейді.

3. Адам денсаулығ ына қ олайлы ә сер ететін қ оршағ ан орта факторларын максималды пайдалану жә не қ олайсыз ә сер ететіндерін жою немесе қ ауіпсіз дең гейге дейін шектеу жө нінде гигиеналық нормативтерді, ережелерді жә не шараларды ғ ылыми тұ рғ ыдан негіздейді жә не дайындайды.

4. Дайындалғ ан ұ сыныстарды, ережелерді жә не нормативтерді денсаулық сақ тау практикасына жә не халық шаруашылығ ына енгізеді, олардың тиімділігін бағ алайды жә не жетілдіреді.

5. Жақ ын жә не қ ашық болашақ тағ ы санитарлық жағ дайғ а болжау жү ргізеді.

Қ оршағ ан орта факторларын зерттеу деп, олардың табиғ атын, жаратылысын, қ асиеттерін, ә сер ету дең гейлерін, қ оршағ ан ортадағ ы қ ұ былыстарын жә не басқ аларын сипаттауды тү сінеді. Мысалы, жаң адан синтезделген химиялық қ осылысты ө ндіріске енгізу ұ сынылады. Бұ л кезде гигиена маманының міндеті - заттың химиялық қ ұ рылысы мен қ ұ рылымын, оның физико-химиялық қ асиеттерін, реакцияласу қ абілетін, тез ыдырау қ абілетін, қ оршағ ан ортада кө шу жолдарын, олардың кө зі болатын технологиялық тізбектегі звеноларын анық тау, ө ндірісте қ олданылып жү рген аналогтарының болуы, олардың қ асиеттері мен нормативтері туралы ақ параттар іздестіру, т. б. болып табылады. Сө йтіп, адамғ а ә сер етуі сипатын шамалауғ а мү мкіншілік беретін қ осылыстың толық сандық жә не сапалық сипаттамасы беріледі.

Заттың ө зі туралы барлық қ ажетті мә ліметтерді алғ аннан кейін, оның адам ағ засына жә не қ оршағ ан ортағ а ә сері зерттеледі. Заттың адам ағ засына тү су жолдары, зат алмасуында айналымғ а тү суі, ағ зада жә не жеке мү шелерде жиналу мү мкіншілігі, улылық жә не қ ауіптілік дә режесі, улылық ә серінің механизмі жә не басқ алар анық талады, ол ү шін, ә детте, жануарларғ а гигиеналық эксперимент қ ойылады. Алынғ ан мә ліметтер, берілген заттың қ ауіпсіз ә сері дең гейін (гигиеналық нормативін) дайындау ү шін ғ ылыми негіз ретінде қ олданылады. Мұ нымен қ атар, жү зеге асырылғ анда берілген зат пен қ оршағ ан орта ластануының алдын алуғ а немесе ластану дең гейін тө мендетуге мү мкіндік беретін шаралар жазылғ ан ұ сыныстар, ережелер, нұ сқ аулар, т. б. дайындалады.

Факторларды гигиеналық нормалау, алдын алу шаралары негізделетін негізгі буыны (звеносы) болып табылады. Гигиеналық нормалау деп, адамғ а бү кіл ө мірі бойына немесе бү кіл ең бек іс-ә рекеті бойына кү нделікті ә сер еткен кезде, денсаулығ ына жә не оның ұ рпағ ының денсаулығ ына тікелей немесе басқ а орта арқ ылы ә сер етпейтін, табиғ аты ә р тү рлі факторлардың концентрацияларын, дозаларын жә не дең гейлерін анық тауды тү сінеді. Гигиеналық нормативтер ретінде химиялық факторлар ү шін ШРЕК (шектік рұ қ сат етілген концентрация) жә не Ә ШАҚ Д (ә серінің шамамен алынғ ан қ ауіпсіз дең гейі), физикалық факторлар ү шін - ШРЕД (шектік рұ қ сат етілген дең гей), биологиялық факторлар ү шін ШРЕК қ олданылады.

Келесі міндеті - дайындалғ ан нормативтерді, ұ сыныстарды, ережелерді іс жү зіне (практикағ а) енгізу жә не олардың тиімділігін бағ алау. Тиімділігі, технологиялық ү рдісінде біз келтірген мысалдағ ы жаң адан синтезделген затты қ олданатын нысанды санитарлық тексеру, жұ мыс зонасының ауасындағ ы жә не басқ а да ортадағ ы ол заттың концентрациясын анық тау, жұ мысшылардың денсаулығ ын жә не жұ мысқ а қ абілеттілігін зерттеу арқ ылы бағ аланады. Медициналық -ә леуметтік тиімділігі аурушаң дық тың азаюымен, жұ мысқ а қ абілетінің жоғ арылауымен кө рсетіледі. Сондай-ақ, экономикалық тиімділігі де анық талады, яғ ни дайындалғ ан нормативтер мен шараларды іс жү зіне енгізу нә тижесінде, жұ мысқ а жарамсыздық қ ағ азы бойынша тө лем ақ ының тө мендеуі, ең бек ө німділігінің артуы есебінен, т. б. алынғ ан кіріс анық талады. Егер нысанның санитарлық жағ дайында теріс динамика байқ алса, кә сіби ауру-сырқ ау кө бейгені белгілі болса, жұ мысшылардың жұ мыс қ абілеті тө мен болса, дайындалғ ан нормативтер мен шаралар тү зетулерді қ ажет етеді.

Жә не ең соң ғ ы, математикалық модельдер кө мегімен іске асырылатын жақ ын жә не қ ашық болашақ тағ ы санитарлық жағ дайды болжау, қ ажетті алдын алу шараларын ө з уақ ытында жоспарлауғ а жә не жү ргізуге мұ мкіндік береді.

Гигиенаның зерттейтін тақ ырыбы (нысаны), іс жү зінде дені сау адамдар, олардың жеке басының, ұ жымының, қ оғ амның денсаулық тары, сондай-ақ белгілі бір ә леуметтік жағ дайларда адам ағ засына ә сер ететін қ оршағ ан ортаның физикалық, химиялық, биологиялық жә не психогендік (ақ параттық ) факторлары.

Қ оршағ ан ортаның физикалық, химиялық жә не биологиялық факторлары табиғ и жә не антропогенді (ә леуметтік) болуы мү мкін. Мысалы, табиғ и химиялық факторларғ а атмосфералық ауаның, судың, топырақ тың, тағ амның жә не басқ алардың табиғ и химиялық қ ұ рамына кіретін заттар жатады, ал антропогенді факторларғ а, ортаның осы нысандарына адамның ә р тү рлі іс-ә рекеттері нә тижесінде тү сетін химиялық ластаушы заттар жатады. Табиғ и жә не антропогенді химиялық факторлар адам денсаулығ ына ә сер етеді. Адам ү шін кө птеген табиғ и қ ұ рам бө ліктерінің ө мірлік маң ызы бар, олардың жеткіліксіздігі немесе артық болуы, аурудың дамуына ә кеп соғ уы мү мкін. Антропогенді химиялық факторлар, заң ды тү рде улы болып табылады жә не адамның денсаулығ ына теріс ә сер етеді.

Кү н сә улесі, ауаның температурасы, ылғ алдылығ ы, қ озғ алысы, атмосфералық қ ысым, геомагниттік ө рістер жә не басқ алар табиғ и физикалық факторлар болып табылады. Бұ л факторлар адамның тіршілігі ү шін қ ажетті, бірақ олардың экстремальды дең гейлері терең ө згерістер, аурулар тудыруы, тіпті ағ заның ө ліміне ә кеп соғ уы мү мкін. Антропогенді физикалық факторлар – діріл, шу, лазерлік сә улелену, иондағ ыш сә улелену, т. б., бұ лар кө бінде адам ағ засына зиянды ә сер етеді.

Биологиялық факторларғ а, ә р тү рлі тірі ағ залар (бактериялар, вирустар, қ арапайымдылар, микроскопиялық саң ырауқ ұ лақ тар, гельминттер, жеуге жарамды жә не жарамсыз саң ырауқ ұ лақ тар, ө сімдіктер, т. б. ), сондай-ақ олардың тіршілік ө німдері (токсиндер, вакциналар, антибиотиктер, т. б. ) жатады. Олардың ағ зағ а ә сері бір мағ ыналы емес. Мысалы, шартты тү рде патогенді жә не патогенді микробтар ә р тү рлі жұ қ палы жә не паразиттік аурулар дамытуы, улы ө сімдіктер мен саң ырауқ ұ лақ тар уланулар тудыруы мү мкін. Сонымен бірге, ашытқ ан сү т ө німдерінің қ ұ рамындағ ы сү т қ ышқ ылдық бактериялар, адамның денсаулығ ына қ олайлы ә сер ететін пробиотиктер (симбионттар) болып табылады.

Психогенді факторлардың табиғ аты таза ә леуметтік болып келеді. Оларғ а жататындары - адамғ а екінші сигналдық жү йе арқ ылы ә сер ететін факторлар: сө з, сө йлеу, дыбыстар, музыка, тү рлі тү стер, хат, баспа ө німдері, ұ жымдағ ы арақ атынастар, т. б. жатады. Бұ л факторлар ә р тү рлі кө ң іл-кү й тудырып, психикалық жағ дайын ө згертіп, адамғ а оң немесе теріс ә сер етеді.

Адам биоә леуметтік жаратылыс болып табылады, сондық тан оның денсаулығ ы ә леуметтік ортамен байланысты жағ дай, яғ ни кө бінесе ә леуметтік факторлармен: жұ мыс жағ дайымен, тұ рғ ын ү й жағ дайымен, материалдық жағ дайымен, тамақ тануымен, биологиялық -генетикалық ерекшеліктерімен, жынысымен, салауатты емес ө мір салтымен (темекі шегу, арақ паздық, нашақ орлық ), т. б. анық талады. Бұ л ә леуметтік жағ дайдың адам денсаулығ ына ә сері, ә леуметтік ортаның химиялық, физикалық, биологиялық жә не психогендік факторлары арқ ылы беріледі. Мысалы, темекі шегу, химиялық фактор ретіндегі темекінің ағ зағ а ә сері салдарынан, онымен байланысты аурудың дамуына ә кеп соғ ады, т. с. с.

Шынайы ө мірінде адам, бір мезгілде кө птеген факторлардың ә серіне ұ шырайды, олардың қ абаттасқ ан ә серлерінің сипаты ә р тү рлі болуы мү мкін: қ олайлы, бейтарап немесе зиянды жә не қ ауіпті.

⇐ Предыдущая 12 13 14 15 161718 19 20 21 Следующая ⇒