20.Мұхиттардың белсенді континеттік жағалаулары қандай ерекшеліктерімен сипатталады, олардың белсенді болу себебі қандай?

20. Мұ хиттардың белсенді континеттік жағ алаулары қ андай ерекшеліктерімен сипатталады, олардың белсенді болу себебі қ андай?

Белсенді континенттік жағ лауларды кейде «Тынық мұ хиттық типті жағ алау» деп те атайды, себебі мұ ндай жағ лаулар негізінен осы Тынық мұ хит жағ алауларына тә н. Мұ ндай жағ алаулар салғ ырт континенттік жағ алаулармен салыстырғ анда мейілінше кү рделі қ ұ рылысымен ерекшеленеді, бұ лардың даму барысы да ө те кү рделі процестермен сипатталады. Бұ л жағ алаулардың ауқ ымында бірнеше тектоникалық қ ұ рылымдар бойлас бағ ытта созыла отырып, кө лденең бағ ытта бір-бірін алмастырып отырады.

Белсенді континенттік жағ лаулар екі типке жіктеледі, олар «Шығ ыстынық мұ хиттық жағ алау типі» жә не «Батыстынық мұ хиттық жағ алау типі» деп аталады (соң ғ ысын кө бінесе «Аралдоғ алық жағ алау типі» деп те атайды).

ТТТТТТТТТТТТТ

4. Тектоносфера дегеніміз не? Бұ л тү сініктің анық тамасын берің із? Тектоносфера – ә р тү рлі тектоникалық жә не магмалық процестердің кең інен етек алуы салдарынан ө зін қ ұ райтын заттардың қ ұ рамы мен физикалық қ асиеттерінің кө лбеу (горизонталь) жә не тік бағ ыттардағ ы ә ркелкілігімен сипатталатын, жер қ ыртысы мен жоғ арғ ы мантия қ абаттарын тұ тас қ амтитын планетамыздың жоғ арғ ы қ атты қ абаты. Жердің жоғ арғ ы мантиясы «литосфералық мантия» жә не «астеносфера» деп аталатын қ абаттарды біріктіретін болғ андық тан, тектоносфера тү сінігін планетамыздың қ атты заттардан тұ ратын ең жоғ арғ ы ү ш қ абатының жиынтығ ын қ ұ райтын қ имасы деп тү сінуге болады, олар – жер қ ыртысы, литосфералық мантия жә не астеносфера (жоғ арыдан тө мен қ арай). Бұ л қ абаттар қ имасының жалпы қ алың дығ ы шамамен 350-400 км аралығ ында, яғ ни Жердің тектоносфера қ абаты осындай терең діктерде жер мантиясының «ауысу белдемі» деп аталатын екінші қ абатымен тө селеді.

9. Тектоникалық қ озғ алыстардың басты-басты типтерің атаң ыз жә не қ ысқ аша сипаттаң ыз:

«Тектоникалық қ озғ алыстар» дегеніміз литосфераның, оның ішінде жер қ ыртысының қ имасындағ ы геологиялық денелердің қ ұ рылымын ө згертетін, Жердің астеносфера жә не литосфера дең гейлерінен бастау алатын механикалық қ озғ алыстар жиынтығ ы. Ол Жер планетасының ә р тү рлі дең гейлерінде болып жататын физикалық -химиялық процестермен байланысты туындайтын болса керек. Тектоникалық қ озғ алыстарды туындатушы кернеулер (кү штер) ретінде негізінен жер қ ойнауынан бө лінетін жылу энергиясы аталады; планетағ а тә н гравитациялық энергия да ө з ү лесін қ осуы мү мкін; Кү н мен Айдың Жерге тигізер ә серін, ө зге де ғ арыштық энергия кө здерін де естен шығ аруғ а болмайды.

Тектоникалық қ озғ алыстар бірнеше типтерге (тү рлерге) бө лінеді, олардың негізгілерін қ ысқ аша ғ ана сипаттап ө телік.

1. Эпейорогендік тектоникалық қ озғ алыстар – ө те жай жә не ұ зақ уақ ыттар бойына етек ала отырып, ірі-ірі аймақ тардың жоғ ары кө терілуін немесе тө мен жылжуын (тік бағ ытталғ ан) қ амтамасыз ететін, бірақ сол аймақ тардың ішкі қ ұ рылымын ө згертпейтін қ озғ алыстар. Мұ ндай қ озғ алыстар нә тижесінде тұ тас континенттер, мұ хиттық жә не континенттік ү стірттер қ алыптасады деп есептеледі. Орогендік, яки қ атпарлы тектоникалық қ озғ алыстармен салыстырғ анда Э. т. қ. ө зі қ амтығ ан аймақ тың ішкі қ ұ рылысын ө згертпейді, яғ ни мұ ндай қ озғ алыстар нә тижесінде аймақ тың қ имасын қ ұ райтын таужыныс қ абаттары қ атпарланбайды жә не жыртылмайды. Э. т. қ. -дың синонимі – тербелмелі қ озғ алыстар.

2. Орогендік тектоникалық қ озғ алыстар – тау жү йелерін қ алыптастыратын тектоникалық қ озғ алыстар. Бұ л қ озғ алыстардың ө здеріне тә н сипаттары олардың қ ысқ а мерзімділігі (геологиялық уақ ыт тұ рғ ысынан алғ анда), бір сә ттілігі, ө те жоғ ары қ арқ ындылығ ы жә не оргендік белдеулер мен жү йелер (таулар) ауқ ымында ғ ана кө рініс беруі. Эпейоргендік, яки термбелмелй тектоникалық қ озғ алыстармен салыстырғ анда О. т. қ. ө здері қ амтығ ан аймақ қ имасын қ ұ рылымдық ө згерістерге ұ шыратады, яғ ни қ иманы қ ұ райтын таужыныс қ абаттары қ арқ ынды тү рде қ атпарланады жә не ә р тү рлі дә режедегі жыртылыстармен бө лшектенеді. Қ атпарлар мен жыртылыстарды қ алыптастыруда тік бағ ытталғ ан кернеулер де, кө лбеу (горизонталь) бағ ытталғ ан кернеулер де атсалысатын болса керек. О. т. қ. терминінің синонимі – қ атпарлы қ озғ алыстар.

3. Континенттер дрейфі – тұ тас контненттердің (материктердің ) немесе олардың ірі-ірі бө ліктерінің кө лбеу (горизонталь) бағ ытта алыс-алыс қ ашық тық тарғ а жылжып кетуіін қ амтамасыз ететін жалпыпланеталық тектоникалық қ озғ алыстар. К. д. -нің қ озғ аушы кү ші астеносфера қ имасындағ ы конвекциялық ағ ымдар деп есептеледі.

4. Спрединг – Ә лемдік мұ хит алабының Орталық -мұ хиттық жоталар деп аталатын аймақ тарында жаң адан қ алыптасқ ан мұ хиттық литосфераның континент жағ алауларына қ арай кө лбеу (горизонталь) бағ ытта ұ дайы жылжып отыруымен сипатталатын тектоникалық қ озғ алыс тү рі. С. процесін кейде «мұ хит тү бінің базальттармен жаппай кө мкерілуі» деп те атайды. Бұ л қ озғ алыстардың да негізгі қ озғ аушы кү ші астеносфера қ имасындағ ы конвекциялық ағ ымдар деп есептелінеді.

5. Субдукция – спрединг процесі нә тижесінде континент жағ алауларына жылжып жеткен мұ хиттық литосфераның қ арсы қ озғ алғ ан немесе тыныш тұ рғ ан континенттік литосфераның астына қ арай сұ ғ ынуын қ амтамасыз ететін тектоникалық қ озғ алыс тү рі. С. нә тижесінде, яғ ни мұ хиттық литосфераның континенттік литосферамен ө зара ә рекеттесуі (бірінің астына бірінің сұ ғ ынуы) нә тижесінде «Беньофф–Заварицкий–Вадати белдемі» деп аталатын арнаулы белдем қ алыптасады.

17. Тақ талар тектоникасы тұ жырымдамасы сә йкес жер қ ыртысы қ ұ рылымдары дамуының басты басты сатылырын атаң ыз:

ЛТТ тұ жырымдамасына сә йкес, тектоникалық қ ұ рылымдардың геологиялық даму процесі, шартты тү рде алғ анда, бес сатығ а жіктеле отырып, тө мендегі ретпен ө теді.

1) Рифтогендік саты. Тектоникалық тұ рғ ыдан мейілінше салғ ырт қ озғ алыстармен сипатталатын континенттік литосфера ауқ ымындағ ы бұ рынғ ы платформа тектоникалық белсенділікті иелене бастайды. Бұ л белсенділік платформаның нақ тылы ө ң ірінде созылу кернеулері туындатқ ан жыртылыс қ ұ рылымының , яғ ни континенттік рифтілердің қ алыптасуын қ амтамасыз етеді. Рифтілер аймағ ы мейілінше белсенді тектоникалық жә не магмалық ә рекеттермен сипатталатын болады, мұ ның нә тижесінде сол аймақ та алуан тү рлі эффузиялық магмалық таужыныстар мен шө гінді таужыныстардан тұ ратын арнаулы геологиялық формациялар жиынтығ ы тү зілетін болады. Мұ ндай формациялар жиынтығ ын «рифтогендік формациялар» деп атайды.

2) Мұ хиттық саты. Жыртылыс қ ұ рылымы болып табылатын континенттік рифтінің қ арама-қ арсы жақ таулары бір-бірінен бірте-бірте қ ашық тауы, яғ ни континенттер дрейфіне ұ шырауы нә тижесінде континенттік литосфера толығ ымен «жыртылады», сө йтіп континенттік рифт енді мұ хиттық рифтімен алмасатын болады. Мұ хиттық рифт аймағ ында астеносфера заттарының балқ ымаларының есебінен жаң а мұ хиттық литосфера қ алыптасатын болады. Жаң адан қ алыптасқ ан мұ хиттық литосфера мұ хиттық рифтінің қ арама-қ арсы жақ тауларына қ арай спрединг процесінің нә тижесінде жылжи береді, осылайша мұ хиттың тү бі де дрейфке ұ шырауы нә тижесінде қ арама-қ арсы бағ ытта жылжып бара жатқ ан континенттік жағ алауларғ а бағ ыттас бағ ытта жылжып отыратын болады. Осылайша «бірте-бірте ашылып келе жатқ ан» мұ хиттардың жағ алаулары «салғ ырт континенттік жағ алаулар

тұ рғ ыдан расынан да мейілінше салғ ырт болып келеді (мысалы, Атлант мұ хитының жағ алаулары). Мұ ның салдарынан мұ хит алабы бірте-бірте кең и береді, спрединг процесі осы мұ хит тү бін мұ хиттық литосфераның беткі қ абаты болып табылатын базальттармен жаппай кө мкереді. Кейінірек базальттардың бетін терең сулық шө гінділер кө мкеретін болады. Мұ хит тү біндегі аталғ ан таужыныс қ абаттары ешбір деформацияғ а ұ шырамайды, яғ ни мұ хиттық терең сулық шө гінділерден тұ ратын мұ хит тү біндегі геологиялық формация «офиолитті литосфераның қ имасы кә дімгі қ ат-қ абатталғ ан пирог сияқ ты кө лбеу бағ ытта кө сіле тө селеді. Қ имасының астың ғ ы ө ң ірі ультрабазит-базит интрузияларынан, беткі бө лігі базальттар мен формация» деп аталады.

3) Аралдоғ алық саты. Континенттік жағ алауларының бірте-бірте бір-бірінен қ ашық тауы нә тижесінде бірте-бірте кең и берген мұ хит алабы енді «қ айтадан жабыла бастайды», яғ ни мұ хиттың континенттік жағ алаулары енді бір-біріне қ арама-қ арсы бағ ытта жылжитын болады. Мұ ның нә тижесінде беткі дең гейі континенттің беткі дең гейінен біршама тө мен орналасқ ан мұ хиттық литосфера ендігі жерде ө з бағ ытына қ арама-қ арсы қ озғ алғ ан немесе «тыныш тұ рғ ан» континенттік литосфераның астына қ арай сұ ғ ынуғ а мә жбү р болады. Осылайша субдукция процесі жү зеге асады. Бірінің астыны екіншісі сұ ғ ынып кетуі нә тижесінде туындағ ан ғ аламат тектоникалық кернеулер мен жоғ ары температуралар нә тижесінде «жабылып келе жатқ ан мұ хит» жағ алауларында «терең сулы науалар», «аралды доғ алар», «шеткі тең іздер» деп аталатын арнаулы тектоникалық қ ұ рылымдар қ алыптасады. Бұ л қ ұ рылымдар жиынтығ ы «Беньофф-Заварицкий-Вадати белдемі» деп аталатын арнаулы белдем қ ұ райтын болады. Мұ хиттардың мұ ндай жағ алауларын «белсенді континенттік жағ алаулар» деп атайды (мысалы, Тынық мұ хит жағ алаулары). Белсенді континенттік жағ алауларғ а тиесілі жоғ арыда аталғ ан тектоникалық қ ұ рылымдар ауқ ымында алуан тү рлі геологиялық формациялар қ алыптасады, бұ лардың кө рнекті ө кілдері ретінде аралдоғ алық формациялар жиынтығ ын (Аралды доғ аларда) жә не флишті формацияны (Шеткі тең іздерде) атауғ а болады.

4) Коллизиялық сатысы. Бір-біріне қ арама-қ арсы қ озғ алғ ан континенттік жағ алаулар бір-бірімен соқ тығ ысады, яғ ни бұ рынғ ы мұ хит алабы толығ ымен «жабылады». Мұ ның нә тижесінде бұ рын жыртылғ ан континенттік литосфера енді қ айтадан қ июласады, яғ ни континент ө з тұ тастығ ын қ айтадан иеленеді. Енді бұ л аймақ та қ ұ рлық тық жағ дай қ алыптасады, яғ ни мұ хит алабы енді кә дімгі қ ұ рлық қ а айналады. Бұ ғ ан шейін қ алыптасқ ан бү кіл геологиялық формациялар жиынтығ ы континенттік жағ алаулар арасында сығ ымдалуы нә тижесінде қ арқ ынды деформацияларғ а ұ шырайды, яғ ни қ арқ ынды қ атпарланады, жыртылады. Осының салдарынан кешегі мұ хиттың жабылу аймағ ында биік-биік тау жоталары қ алыптасатын болады. Бұ л аймақ ғ аламат тектоникалық белсенділікпен сипатталады. Бү йірлік сығ ымдау кернеулері ө здерінің шарық тау шегіне жетеді, осылайша таужыныс қ абаттарының қ атпарлану жә не жыртылу қ арқ ыны да кү шейе тү седі. Тауаралық ойыстарда «моласса формациялары» деп аталатын арнаулы геологиялық формациялар қ алыптасады.

5) Платформалық саты. Тектоникалық белсенділік мү лдем саябырсиды, тіпті мү лдем тоқ тайды. Қ алыптасқ ан таулар денудацияғ а ұ шырайды, сө йтіп бірт-бірте аласара береді. Енді бұ рынғ ы таулардың орнында жазық, яки ұ сақ шоқ ылы жербедер қ алыптасады. Таулардың денудацияғ а ұ шырауы сол аймақ тың массасының азаюымен орайлас ө теді, бұ л жайт осы аймақ тың изостазиялық тепе-тең діктің сақ талу заң дылығ ына сә йкес жоғ ары кө терілуін қ амтамасыз етеді. Мұ ның нә тижесінде «таулардың тамырлары» жер бетіне шығ ып қ алатын болады. Аймақ енді тектоникалық жә не магмалық салғ ырттық пен сипатталатын, ө з ауқ ымында тек қ ана эпейорогендік, яки тербелмелі тектоникалық қ озғ алыстар кө рініс беруі мү мкін платформағ а айналады.

⇐ Предыдущая 11 12 13 14 15 16 171819 20 Следующая ⇒