19. Мұхиттардың салғырт континеттік жағалауларының басты басты геологиялык және геоморфологиялық ерек.сипаттау.

Салғ ырт континенттік жағ лауларды кейде «Атлант типті жағ алау» деп те атайды, себебі мұ ндай жағ лаулар сол Атлант мұ хитының жағ алауларына тү гелге жуық, ал Ү нді жә не Солтү стік Мұ зды мұ хит жағ алауларына жарым-жартылай тә н. Мұ ндай жағ алаулар мезозой эрасының бас шенінде Пангея суперматеригінің «быт-шыт боп жарылып», осылайша дараланғ ан континенттердің жан-жақ қ а кө лбеу (горизонталь) бағ ытта жылжып кетуі, сө йтіп бір-бірінен қ ашық тағ ан кө нтиненттердің арасында мұ хиттық қ ұ рылымның қ алыптасуы нә тижесінде пайда болғ ан. Екінші сө збен айтқ анда, мұ ндай жағ алаулар кө не материктің кө не кезең дердегі «жыртылу орны».

Салғ ырт жағ алауларда ү ш тү рлі геоморфологиялық элемент дараланады, олар «қ айраң » (шельф), «континенттік баурай» (континентальный склон) жә не «континенттік етек» (континентальное подножье) деп аталады. Мұ ндай атаулар континенттердің ішкі ө ң ірінде орналасқ ан тең із жағ алауларына да тә н екендігі белгілі, яғ ни мұ хиттың салғ ырт континенттік жағ алаулары ө здерінің геоморфологиялық ерекшеліктері тұ рғ ысынан алғ анда ішкі тең із жағ алауларынан ұ қ сас болып келеді.

Қ айраң континенттің жағ алаулық жазығ ының су астында қ алғ ан жалғ асы болып табылады. Ол жағ алау сызығ ынан мұ хиттың ішкі ө ң іріне қ арай бірте-бірте ең істене беретін бетбедермен сипатталады, алайда қ айраң ауқ ымында мұ хит тү бінің ең істену бұ рышы бірнеше градустан аспайды. қ айраң ның ң ені мұ хит алаптарының ә р тү рлі аймақ тарында тү рліше кө рсеткіштермен сипатталады, бұ л кө рсеткіш ондағ ан км-мен шектелуі де, жү здеген км-ге жетуі де мү мкін. Қ айраң ның бетбедері негізінен аккумуляциялық жазық тү рінде кө рініс береді, сирегірек абразиялық жазық тар да ұ шырасады. Қ айраң ауқ ымындағ ы судың терең дігі орта есеппен 100 м-ден аспайды, кейде 350 м-ге дейін жетуі мү мкін. Беткі жазық тығ ы жағ алау сызығ ынан мұ хиттың ішкі ө ң іріне қ арай ең істене беретін болғ андық тан қ айраң ө ң ірінің ең терең тұ стары оның континенттік баураймен жапсарласу аймақ тарына сә йкес келетіндігі тү сінікті.

Континенттік баурай біршама енсіз жолақ тү рінде кө рініс береді. Ол атырау мен континенттік етектің аралығ ына орналасқ ан. Континенттік баурайдың ені ә детте 200 км-ден аспайды. Оның беткі жазық тығ ының мұ хиттың ішкі ө ң іріне қ арай ең істену бұ рышы атырау ауқ ымындағ ы ең істік кө рсеткішімен салыстырғ анда қ ұ ламалау болып келеді, алайда бұ л кө рсеткіш те оншалық ты жоғ ары емес – орта есеппен 4° шамасында болып келеді. Кейде континенттік баурай бетінің ең істену кө рсеткіші тіпті 35-40°-қ а шейін жетуі мү мкін. Континенттік баурай ауқ ымында мұ хит суының терең дік кө рсеткіші 100-200 м-ден 1500-3500 м-ге дейін жетуі мү мкін. Континенттік баурай ө ң ірінің бетбедері де біршама тегіс жазық тық қ ұ райды, алайда бұ л белдемнің атыраумен жә не континенттік етекпен жапсарласу сызығ ын белгілейтін ө ң ірлерде «кү рт қ ұ лайтын» кертпештер жиі ұ шырасады. Мұ ндай кертпештер ә сіресе континенттік баурай мен атыраудың жапсарласу ө ң іріне мейілінше тә н. Баурайдың беті алуан тү рлі шө гінділермен кө мкерілген, бұ л шө гінділер арасында сынық ты (терригендік) таужыныстар да, карбонаттар да ұ шырасады.

Континенттік етек салғ ырт континенттік жағ алаулардың ең енді бө лігі – оның ені жү здеген км-мен ө лшенуі мү мкін. Ү нді мұ хитындағ ы континенттік етек белдемінің ені тіпті мың дағ ан км-ге жетеді. Бұ л белдем де мұ хиттың ішкі ө ң іріне қ арай (абисальдық жазық қ а қ арай) бірте-бірте ең істенеді, тек соң ғ ы қ ұ рылыммен жапсарласу аймағ ында ғ ана горизонталь жазық қ а айналады. Континенттік етектің абиссальдық жазық пен жапсарласу аймағ ындағ ы мұ хит суының терең дігі 5 км-ге жетуі мү мкін. Континенттік етек қ имасының беткі бө лігі шө гінді таужыныстардың біршама қ алың қ абатымен кө мкеріліп жатыр. Бұ л қ абаттың қ алың дығ ы ә детте мың дағ ан м-мен ө лшенеді. Мә селен, Атлант мұ хитының Солтү стік Америка континентімен жапсарласу ө ң іріндегі континенттік етек бетін кө мкеретін шө гінді таужыныс қ атқ абатының қ алың дығ ы 15 км-ге жетеді. Аталғ ан таужыныстар қ ұ рамында континенттік морылу ө німдерінен қ ұ ралғ ан сынық ты (терригендік) шө гінді таужыныстар да, мұ хит суынан тұ нбағ а тү скен шө гінділер де ұ шырасады. Кейде континенттік етек бетін кө мкеретін таужыныстар бір-бірімен шептесіп кеткен ысырынды конустар қ ұ райды, мұ ндай конустар континенттің қ ұ рлық тарынан бастау алғ ан, атыроау мен континенттік баурай белдемдерін «тілгілей отырып», континенттік етек ауқ ымына «келіп жеткен» суасты ө зендерінің аң ғ арлары болып табылады.

Салғ ырт континенттік жағ алаулардың жоғ арыда сипатталғ ан жағ алаулық белдемдері ауқ ымында жү ргізілген терең сулық бұ рғ ылау жә не сейсмологиялық кескіндеу жұ мыстары бұ л белдемдер қ имасы біршама жақ сы жетілген континенттік қ ыртыспен сипатталатындығ ын анық тағ ан. Алайда мұ ндағ ы аталғ ан қ ыртыс қ имасының қ алың дығ ы 25-30 км-ден аспайды жә не ол алуан тү рлі терең жарылымдармен, сол сияқ тынегізді қ ұ рамды сығ ылмалармен (дайкалармен) «тілгіленген». Терең жарылымдардың кең інен етек алуы салғ ырт континенттік жағ алау белдемдерінің мұ хит шө гінділері кө мкеріп жатқ ан іргетасында сан тү рлі горстлар мен грабендер қ алыптасуына жағ дай жасағ ан. Кө не грабендердің қ имасыконтинент жағ дайында тү зілген негізінен сынық ты шө гінді таужыныстардан тұ рады, аракідік толеитті базальт жамылғ ылары да ұ шырасады. Бұ л келтірілген деректер болашақ салғ ырт континенттік жағ алаулар тұ тас континенттік литосфераның алғ аш «жыртыла бастау» сә тінде, яғ ни болашақ тектоникалық қ ұ рылымдар дамуының рифтогендік сатысы жағ дайында қ алыптаса бастағ андығ ын дә лелдейді.

Қ азіргі таң да салғ ырт континенттік жағ алаулар тектоникалық жә не магмалық салғ ырттық пен сипатталады, яғ ни бұ л аймақ та қ арқ ынды тектоникалық қ озғ алыстар да, магматизм белгілері де ұ шыраспайды.

Салғ ырт континенттік жағ алаулардың қ алыптасуы осыдан шамамен 200 млн. жылдай бұ рын басталғ андығ ы дә лелденіп отыр.

⇐ Предыдущая 11 12 13 14 15 161718 19 20 Следующая ⇒