26.Қатпарлықтың ақырғы фазасының уақыты тұрғысынан тектоникалық аудандастыру жүргізудің мәні мен мағынасы неде?. 13. Қатпарлық және қатпар тw

Қ Қ Қ Қ Қ Қ Қ Қ Қ Қ Қ Қ

26. Қ атпарлық тың ақ ырғ ы фазасының уақ ыты тұ рғ ысынан тектоникалық аудандастыру жү ргізудің мә ні мен мағ ынасы неде?

Тектоникалық аудандастыру дегеніміз жер қ ыртысының, яки литосфераның нақ тылы ө ң ірлерін геологиялық -геофизикалық тұ рғ ыдан жан-жақ ты зерттеу нә тижесінде ө здерінің тарихи-геологиялық даму сипаты мен морфологиялық ерекшеліктері жағ ынан бір-бірінен анық ерекшеленетін жекелеген аймақ тар мен тектоникалық қ ұ рылымдарды оқ шаулау шаралары. Тектоникалық аудандастыру қ орытындылары ә детте ә р тү рлі масштабтағ ы тектоникалық, қ ұ рылымдық, геодинамикалық карталар тү рінде кескінделеді. Тектоникалық аудандастырудың негізі ретінде қ андай-қ андай принциптер алынуы тиіс деген мә селеге айырық ша кө ң іл аударылады. Қ атпарлы қ ұ рылымдар кескінделген тектоникалық карталарды қ ұ растыруғ а негіз болатын тектоникалық аудандастыру шараларын жү зеге асыру ү шін «қ атпарланудың ақ ырғ ы фазасының уақ ыты» деген тү сінікті пайдалану принципі ХІХ ғ асырдың аяқ шенінен бастап қ олданыла бастағ ан болатын. Бұ л принциптің негізін салушы М. Бертран деген ғ алым, ол ө зінің 1887 жылғ ы ең бегінде жер қ ыртысына тиесілі қ атпарлы қ ұ рылымдарды сол қ ұ рылымдарды қ ұ райтын таужыныстардың ең соң ғ ы қ атпарлану уақ ыты тұ рғ ысынан аудандастыру (кө ршілес қ ұ рылымдардан оқ шаулау) қ ажеттігін алғ аш рет ұ сынды. М. Бертран Жер планетасының геологиялық даму тарихында негізгі (ең соң ғ ы) қ атпарлану процесі белгілі бір кезең дерде ғ ана кө рініс берген деген тұ жырымғ а келе отырып, осындай қ атпарланудың тө рт дә уірін атап кө рсетті жә не оларды «гурон (докембрий) қ атпарлығ ы», «каледон қ атпарлығ ы», «герцин қ атпарлығ ы» жә не «ә лпі қ атпарлығ ы» деп атады. Қ атпарланудың ақ ырғ ы фазасының кө рініс беру уақ ыты дегеніміз тектоникалық, магмалық жә не метаморфтық белсенділіктермен сипатталатын қ озғ алмалы тектоникалық қ ұ рылымның (бұ рынғ ы тү сінік бойынша «геосинклиндік аймақ тың ») ө зінің тектоникалық белсенділігін мү лдем тоқ татып, сол аймақ тың «платформалық даму сатысына» ауысу уақ ытына сә йкес келеді деп есептеледі.

13. Қ атпарлық жә не қ атпар тү рлері туралы айтып берің із, Таужыныс, қ атқ абаттарында қ атпарлар қ алыптасуының негізгі механизмі қ андай?

Қ атпарлық – негізінен тектоникалық қ озғ алыстар (ара-тұ ра экзогендік процестер) ә серінен туындайтын, таужыныс қ атқ абаттарында тү рлі масштабты жә не алуан тү рлі пішінді қ атпарлардың (иілімдер жү йесінің ) қ алыптасуын қ амтамасыз ететін, жер қ ыртысында кең інен етек алғ ан деформация тү рі. Қ атпарлық – майыспалы деформация (пластическая деформация) ө кілі болып табылады, яғ ни мұ ндай деформация нә тижесінде таужыныс қ абаттары ө здерінің тұ тастығ ын сақ тайды, тек қ ана пішіндік ө згерістерге ұ шырайды. Қ атпарлардың басты-басты екі тү рі болатындығ ы белгілі, олар – антиклиндер мен синклиндер. Кез келген қ атпарлық кө птеген антиклиндер мен синклиндердің жиынтығ ынан тұ рады.

Қ атпарлар жү йесінің қ алыптасу механизмі белгілі бір бағ ытта туындағ ан қ арқ ынды қ ысымның (стрестің, немесе бү йірлік қ ысымның ) ә серімен, осының нә тижесінде таужыныстардың сығ ымдала иліп-жанышталуымен тү сіндіріледі. Осылайша сығ ымдалу нә тижесінде туындағ ан қ атпарлардың пішіні мен мө лшері бір топ сырт жағ дайларғ а байланысты алуан тү рлі болып келеді. Аталғ ан жағ дайлардың бастылары – қ атпарлық қ а ұ шырағ ан таужыныстардың риологиялық жағ дайы («ағ уғ а» бейімділігі), қ атпапрлану аймағ ының кинематикалық жә не динамикалық жағ дайы, сол аумақ та туындағ ан кернеулер сипаты жә не сырт ортаның ерекшеліктері.

Жоғ арыда аталғ ан аталғ ан жағ дайлардың ішіндегі ең бастысы – таужыныстың реологиялық жағ дайы, яғ ни оның «босаң суғ а», яки «ағ уғ а» («иілуге») бейімділігі. Жер бетіне шығ ып жатқ ан қ атты да берік таужыныс қ абаттарының ө з тұ тастығ ын сақ тай отырып «иілу» процесін кө з алдына елестету қ иын, себебі олар жоғ ары дә режелі сығ ымдау кернеулері жағ дайында «бір рет иілгенше, мың рет жыртылғ ан (сынғ ан) болар еді». Олай болса, қ атпарлық процесі негізінен жер қ ойнауларында, яғ ни жер қ ыртысы қ имасының терең діктері дең гейінде ө тетін процесс. Аталғ ан терең діктер дең гейіндегі таужыныс қ абаттарының жыртылуғ а емес, иілуге бейім болу себебі – сол дең гейлердегі температура мен қ ысымның жоғ ары болуынан, осының салдарынан таужыныстардың «босаң суынан» деп тү сіну қ ажет. Мұ ндай қ атпарлар тобын ә детте «терең дік қ атпарлары» деп атайды. Терең дік қ атпарлары (глубинные складки)дегеніміз бү йірлік қ ысым (стресс) жағ дайында, жоғ ары температуралар мен қ ысымдардың ә серінен «ағ уғ а» бейімделген таужыныс қ абаттарында ұ шырасатын қ атпарлар тү рі. Мұ ндай қ атпарлық тү рлері кө не платформалардың жә не фанерозойлық қ атпарлы белдеулердің кристалдық іргетасын қ ұ райтын жаралымдарда ұ шырасады. Бү йірлік қ ысым жағ дайында туындайтын, алайда жер қ ойнауының терең діктерінде емес, беткі қ абатында кө рініс беретін тағ ы бір қ атпарлар тобын даралауғ а болады, оларды шартты тү рде «жамылғ ы қ атпарлығ ы» деп атайды. Жамылғ ы қ атпарлығ ы (покровная складчатость) – аймақ тық қ ысым қ атпарлығ ы, мұ ндай қ атпарлық кө лбеу (горизонталь) бағ ытталғ ан стресс ә серінен қ ат-қ абатталғ ан таужыныс жиынтығ ының созылымдық иілуге ұ шырауы нә тижесінде қ алыптасады. Мұ ндай қ атпарлық ә детте кристалдық іргетас жаралымдарының беткі бө лігіне жә не сол жаралымдарды кө мкеріп жататын шө гінді тыс қ атқ абаттарына тә н. Қ атпарлық тың ү шінші тобы «экзогендік қ атпарлық » деп аталады. Экзогендік қ атпарлық (экзогенная складчатость) – ә р тү рлі экзогендік кү штер (кернеулер) ә серінен жер бетіне жақ ын орналасқ ан шө інді таужыныс қ атқ абаттарына тиесілі қ атпарлар тобы.

Терең дік қ атпарлары , ө з кезегінде, ү ш тү рге бө лінеді, олар «созылымдық иілу қ атпарлары» (складки продольного изгиба), «кө лденең иілу қ атпарлары» (складки поперечного изгиба) жә не «ағ ымдану қ атпарлары» (складки течения) деп аталады.

Созылымдық иілу қ атпарлары таужыныстардың қ ат-қ абатталу жазық тығ ының бойымен ө рбіген стресс нә тижесінде қ алыптасады. Қ абаттардың иілуі нә тижесінде оларды қ ұ райтын заттардың қ озғ алысы сығ ымдалу бағ ытына перпиндикуляр бағ ытта ө рбиді, мұ ның нә тижесінде қ атпар ө зінің ө стік жазық тығ ы бойымен «ө сетін болады». Сондық тан да мұ ндай қ атпарлардың қ алыптасуы сығ ымдалу аймағ ы ауданының айтарлық тай кішіреюімен орайласады, яғ ни таужыныс қ атқ абаттарының сығ ымдалуғ а дейін алып жатқ ан ауданы таужыныс қ атқ абаттарының «жиырыла жинақ талуы барысында» ө з ауқ ымын айтарлық тай кішірейтеді.

Кө лденең иілу қ атпарлары қ алыптасуы барысында таужыныс қ атқ абаттарының сығ ымдалуы олардың қ ат-қ абатталу жазық тығ ына перпиндикуляр бағ ытта ө теді. Бұ л қ атпар тү рлері ө здерінің иілу дә режесі тұ рғ ысынан алғ анда созылымдық иілу қ атпарларына қ арағ анда ә лдеқ айда қ арапайым болып келеді.

Ағ ымдану қ атпарлығ ы тұ тқ ырлығ ы ө те тө мен таужыныстарда кең інен тарағ ан жә не біршама жиі ұ шырасатын қ атпарлық тү рі. Температура мен қ ысымның тө мен мө лшерлері жағ дайында мұ ндай қ атпарлақ тұ здар, гипс, саздар, кө мірлер сияқ ты ә уелден-ақ тұ тқ ырлығ ы тө мен, яки «ақ қ ыш таужыныстарда» кө рініс береді. Ал температураның ө те жоғ ары дә режелі болуы талай-талай берік таужыныстардың тұ тқ ырлығ ын азайтады, сондық тан жер қ ойнауындағ ы жү здеген градус температуралар жағ дайында кә дімгі мә рмар, кварциттер, аплиттер, гнейстер, амфиболиттер т. с. с. таужыныстар да ағ ымдану қ атпарлығ ына ұ шырайды. Мұ ндай процестер барысындп таужынысты қ ұ райтын минералдардың қ айтадан кристалдануы жә не жаң а минералдардың туындауы жү зеге асады. Ағ ымдану қ атпарлығ ы ө здерінің пішіндері жағ ынан ө те кү рледі қ атпарлар тү зеді, бір ғ ана қ атпар қ анаттары мен қ ұ лыптарындағ ы қ абаттардың делдиіп қ алың дауы немесе, керісінше, жің ішкеріп жұ қ ару мысалдары жиі ұ шырасады. Мұ ның нә тижесінде қ атпар қ имасындағ ы оның сырт кө рінісі «іркіс-тіркіс» сипатты иеленеді. Мұ ндай қ атпарлардың ө стік жазық тығ ы қ абаттың алғ ашқ ы жағ дайымен салыстырғ анда ә р тү рлі бағ ыттарда созылады, алайда оның негізгі созылу бағ ыты заттардың «ағ у бағ ытына» сә йкес келеді.

Жамылғ ы қ атпарлығ ы кө бінесе кристалдық іргетасты кө мкеріп жататын шө гінді тыс қ атқ абаттарында ұ шырасатындығ ы жоғ арыда айтылды. Ө здерінің кү рделілік дә режесі тұ рғ ысынан мұ ндай қ атпарлық ө кілдері терең дік қ атпарларымен салыстырғ анда қ арапайымдау болып келеді. Алайда жамылғ ы қ атпарлығ ына тиесілі қ атпар ө кілдері арасындағ ы ең кү рделілерінің жә не маң ыздыларының бірі – аймақ тық сығ ымдалу қ атпарлары. Мұ ндай қ атпарлық қ ат-қ абатталғ ан таужыныстардың кө лбеу (горизонталь) бағ ытталғ ан стресс салдарынан созылымдық иілуге ұ шырауы нә тижесінде туындайды. Бұ л қ атпарлық тү рін кейде «альпинотиптік қ атпарлық » деп те атайды. Мұ ндай қ атпарлар жү йесі созылмалы сипатты иеленген, ө стік жазық тығ ы ү немі бір бағ ытта сағ аланады, қ атпар қ анаттары созылу бағ ытына перпиндикуляр бағ ытта «қ исаяды». Қ атпарлардың ү немі бір бағ ытта «қ исаюын» «вергенттілік» деп атайды, вергенттілік кө лбеу (горизонталь) стрестің кө рініс беру бағ ытына қ арсы бағ ытталады. Жамылғ ы қ атпарлығ ының тек қ ана шө гінді тыс қ атқ абаттарына тиесілі жә не біршама қ арпайым қ ұ рылыспен сипатталатын ө зге ө кілдері ретінде кептелу қ атпарларын (складки облекания) (шө гінді тыс астындағ ы кристалдық іргетас блоктарының тербелмелі, яки жоғ ары-тө менбағ ытталғ ан қ озғ алыстарынан туындайды) жә не диапирлік қ атпарларды (тұ з кү мбездері мен саз диапирлері қ алыптьасуымен байланысты туындайды) атауғ а болады.

Экзогендік қ атпарлық ө кілдері мыналар: суасты-сырғ ыма қ атпарлары (подводно-оползневые складки); шө гінділік кептелу қ атпарлары (складки осадочного облекания); тығ ыздалу қ атпарлары (складки уплотнонения); ісіну қ атпарлары (складки разбухания); отыру қ атпарлары (складки оседания); тырсию қ атпарлары (складки выпирания). Бұ лардың бә рі де шө гінді тыстың жер бетіне жақ ын орналасқ ан қ абаттарында алуан тү рлі қ арпайым экзогендік процестер нә тижесінде қ алыптасады.

ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ

⇐ Предыдущая 9 10 11 12 131415 16 17 18 Следующая ⇒