18.Мұхиттардағы Орталық мұхиттық жоталарды сипаттаңыз

Мұ хиттардың геологиялық жә не геоморфологиялық ерекшеліктері. Мұ хиттық рифт аймағ ы – литосфералық тақ талардың дивергенттік шекаралары ретінде. Мұ хиттардың геологиялық кө нелігі жә не олардың жаралу тегі.

Мазмұ ны: Ә лемдік мұ хиттар алабы ө здерінің геологиялық жә не геоморфологиялық ерекшеліктері тұ рғ ысынан ү лкен екі бө лікке жіктеледі, олар – Орталық -мұ хиттық жоталар жә не аймақ тық кө терілімдермен жә не жоталармен кү рделілене тү скен абиссальдық жазық тар. Соң ғ ыларын кейде «мұ хиттық ү мтірт», немесе «мұ хит тө сеніші» деп те атайды. Мұ хит тү птерінде тағ ы да екі тү рлі тектоникалық қ ұ рылым кең інен етек алғ ан, бірақ олар ауқ ымды қ ұ рылымдар емес, жыртылыс қ ұ рылымдары. Бұ ларды мұ хиттық рифт жә не трансформдық жарылымдар деп атайды.

Орталық -мұ хиттық жоталар (ОМЖ) – жалпыпланеталық қ ұ рылым. Кейінірек «Орталық Атлант жотасы» деген атауды иеленген, ұ зынынан-ұ зақ созыла сағ аланатын осындай жоталар Атлант мұ хиты алабында бар екендігі ХХ ғ асырдың 30-шы жылдарында белгілі болғ ан болатын. Мұ ндай жоталар тек Атлант мұ хитында ғ ана емес, барлық мұ хиттар тү бінде де болатындығ ын ХХ ғ асырдың 50-ші жылдары М. Юинг жә не Б. Хейзен деген ғ алымдар дә лелдеді. Бұ л жоталарды континенттер ө ң іріндегі кә дімгі таулы белдеулермен салыстыруғ а болады, себебі олар бү кіл мұ хиттар алабының нақ орта тұ сын қ уалай созыла отырып, жалпы ұ зындығ ы 64 мың км-ге жететін жалпыплпнеталық қ ұ рылым қ ұ райды. Су астындағ ы мұ ндай таулар континенттердегі тау жү йелерімен салыстырғ анда аласалау болып келеді, олардың мұ хит тө сенішінен есептегендегі орташа салыстырмалы биіктігі 1000-3000 м аралығ ында ө згереді. ОМЖ-ның ені жү здеген км-ден 2000-4000 км-ге дейінгі аралық та ө згереді. Соң ғ ы кө рсеткіштер (мың дағ ан км) негізінен Тынық мұ хит алабындағ ы жоталарғ а тә н, бұ л мұ хит тү біндегі жоталар енді болып келеді, олар «Шығ ыс Тынық мұ хиттық кө терілімдер» деген атауғ а ие.

ОМЖ-лардың «орталық » деп аталу себебі олардың кө п жағ дайда расынан да мұ хит алабының нақ орта тұ сын «тілгілей» созылатындығ ында. Бұ л ә сіресе Атлант мұ хитындағ ы жоталарғ а тә н қ асиет, яғ ни бұ л мұ хиттағ ы жоталар мұ хитты жиектейтін континенттердің жағ алауларынан бірдей қ ашық тық та сағ аланады (жағ алауларғ а параллель бағ ытта созылады). Бұ л жоталар жү йесі «Орталық Атлант жотасы» деп аталады. Атлант мұ хиты алабын «тілгілейтін» ОМЖ-ның солтү стіктегі жалғ асы Солтү стік Мұ зды мұ хит албында «Геккель жотасы» деген атауды иеленген жоталар жү йесіне жалғ асады. Орталық Атлант жотасы оң тү стік жартышарда Ү нді мұ хитына тиесілі жоталарғ а ұ ласады. Ү нді мұ хиты алабындағ ы жоталар жү йесінің екі тармағ ы бар, олардың біріншісі «Араб-Ү ндістан жотасы», ал екіншісі «Оң тү стік-Шығ ыс Ү ндіммұ хит жотасы» деп аталады. Араб-Ү ндістан жотасы Африка мен Арабстанды бір-бірінен даралай отырып, Аден бұ ғ азы арқ ылы Қ ызыл тең із алабына барып сұ ғ ынады. Ү нді мұ хитындағ ы жоталар жү йесінің Оң тү стік-Шығ ыс Ү ндімұ хит тармағ ы аталғ ан мұ хит аумағ ының шығ ыс жақ бө лігінде «Астралия-Антарктика жотасына» ұ лсады, ал бұ л жота, ө з кезегінде Шығ ыс Тынық мұ хиттық кө терілімдерге барып жалғ асады.

Шығ ыс Тынық мұ хиттық кө терілімдер мұ хит алабының орта тұ сына орналаспағ ан, яғ ни бұ л жоталар жү йесі мұ хиттың шығ ыс жағ алауларына (Америка континенттеріне) жақ ынырақ орналасқ ан. Ол аз десең із, аталғ ан жоталар жү йесі ө зінің солтү стік бө лігінде Калифорний бұ ғ азы аймағ ында Солтү стік Америка континентінің «астына қ арай сұ ғ ынып кетеді».

ОМЖ-ның кө лденең қ имасында ү ш тү рлі белдем оқ шауланады, олар: а) ОМЖ-ның нақ орта тұ сын қ уалай созылатын ө стік белдем; бұ л белдем мұ хиттық рифтге сә йкес келе отырып, терең -терең шатқ алдармен сипатталады; ә ) айдарлы белдем рифтінің екі жақ қ апталдарында орналасады, бұ л белем жербедердің мейілінше ойдымдылығ ымен сипатталады; б) жота баурайларының белдемі айдарлы белдемнен басталып абиссальдық жазық тарғ а дейінгі аралық ты алып жататын біршама енді белдем; бұ л белдемнің бедері абиссальдық жазық қ а жақ ындағ ан сайын бірте-бірте аласара береді.

ОМЖ-ның ө стік белдемі, немесе мұ хиттық рифт аймағ ы ОМЖ-ның созылу бағ ытын қ уалай орналасқ ан, ол жылу ағ ымының ө те жоғ ары кө рсеткіштерімен, магматизмнің кең інен етек алуымен жә не саязфокусты жерсілкіністермен (гипоцентр терең дігі 30 км-ден аспайды) ерекшеленеді: Бұ л аймақ та базальт лавалары ұ дайы мұ хит тү біне тө гіліп жатады, бұ л лавалар астеносфера заттарының қ ысымның кү рт азайып кетуі жағ дайында балқ уы салдарынан туындайтын балқ ымалар қ имасының беткі бө лігін қ ұ райды. Екінші сө збен айтқ анда, нақ осы мұ хиттық рифт аймағ ында астеносфера заттары есебінен жаң а мұ хиттық литосфера қ алыптасады, бұ л литосфераның тө менгі ¾ бө лігі ультрабазиттерден, беткі ¼ бө лігі габбро-базальттардан тұ руы тиістілігін Рингвуд деген ғ алымның арнаулы зерттеулері болжамдағ ан. Рифт аймағ ында геологиялық ә дебиетте «қ ара шылымшылар» жә не «ақ шыл шылымшылар» деген атауды иеленген (черные и белые курильщики) ө те ұ сақ тозаң ды сульфаттардың бұ лттары дә йім аспандап жатады. Мұ ндай бұ лттар ыстық лаваның мұ хит суымен ә рекеттесуі нә тижесінде туындайтын гидротермалармен байланысты туындайды. Аталғ ан гидротермалар алуан тү рлі металдардың сульфидтерін, сульфаттарын жә не оксидтерін тү зеді, бұ лардың шоғ ырларын ө неркә сіптік тұ рғ ыдан игеру мү мкіндігі туғ ан жағ дайда, олар пайдалы тү рбө лшектерге (компоненттерге) ө те бай кенорын рө лін атқ арғ ан болар еді. Ө стік белдем ауқ ымында шө гінділер болып жарымайды, яғ ни бұ л ө ң ірдің базальттары шө гінділермен кө мкеріліп ү лгермеген. Мұ хиттық рифт литосфералық тақ талардың дивергенттік шекарасы рө лін атқ арады, яғ ни рифт аймағ ы жаң а мұ хиттық литосфераның жаң адан қ алыптасу аймағ ы ғ ана емес, осылайша қ алыптасқ ан литосфералардың бір-бірінен ажырау шекарасы болып табылады. Сондық тан да бұ л аймақ қ а созылу кернеулері тә н, сондық тан бұ л шекара жыртылу деформацияларымен ерекшеленеді.

⇐ Предыдущая 11 12 13 14 151617 18 19 20 Следующая ⇒