Цицерон (б.з.д. I ғ.)

Цицерон Марк Тулий б. з. д 103 ж. 3 қ аң тарда Арпиумдағ ы Лациум каласында дү ниеге келген кө не римдік саясаткер, философ жә не керемет оратор-шешен. Цицерон ө те ауқ атты атбегінің отбасында туғ ан. Інісі Квинтпен бірте жан-жақ ты білім алады. Алдымен Рим каласында білімін шың дап, Элия Стиллоннан шешендікке оқ ып, кейіннен азаматтық қ ұ қ ық данышпаны Муций Сцевола Авгурдан заң білімін, сонымен катар кө ркем сө з ө нері тә жірибесі білімін алады. Муций, Сцевола, Понтифекс есімді данышпандардың шә кірті болады. Цицеронды философия ә лемімен таныстырушылар филондық Ларисса мен Диодот еді. Цицеронның жастық шағ ы сол замандағ ы байланысшылардың кө терілісі мен мемлекет ішілік саяси қ ақ тығ ыс заманына тура келіп қ алғ ан. Ө зінің б. з. д. 81 мен 79 жж. арасы мен 79-77 жж. аралығ ындағ ы бірінші рет халық алдындағ ы сө з сө йлеуі мен данышпандық жетістіктерінен соң Цицерон Треция мен Кіші Азияғ а саяхаттауғ а кетеді.

Ө зінің алғ ашқ ы Афинадағ ы жылдарында Цицерон аскалондық Антихохпен жә не римдік эпикурлер Зенон мен Федралармен одан соң Апамейлік Пасидониамеи танысуы арқ ылы Родос қ аласына жолдама алғ ан еді. Родоста Молонның мектептеті риторика мен сө йлеу стилін ү йренеді. Осы алғ ан білімі Цицеронның ө зінің жеке сө йлеу стилінің қ алыптасуына ү лкен ә серін тигізеді. Римге оралысымен-ақ ол ө зінің 75 жылдары бастағ ан саясат басқ ару жолында кажет атақ -даң қ қ а қ ол жеткізу мақ сатында ө зініц данышпандық ілімін дамытады. 69 жылы ол эдил, ал 66 жылы претор, ал 63 жылы консул атағ ын алғ ан болатын. Дә л сол 63 жылы Цицерон Катилиннің жарлығ ын жария етеді де, отан ө зі қ арсылық білдіреді. Жаң а саяси ғ ұ рып бойынша, 60-шы жылғ ы І-ші Триумватордың жарлығ ымен жә не 59-шы жылы Цезарьдің консулдығ ының шешімімен Цицеронның билігі шектеледі.

Каталиннің заң сыз тү рдегі ө лім жазасына кесу жарлығ ына сә йкес Цицерон жер аударылып басқ а қ алағ а кетуге мә жбү р болады. Алайда, кейіннен ол Римге қ айта оралып ө зінің тә ркіленген жеке мү лігін қ айтару жолында кө п кү ш-жігерін жұ мсайды. Сонымен бірге басқ а да сот істеріне қ атысады. Тек 50-51-ші жж. Кіші Азиядағ ы Каликия провинциясында ғ ана саясаткер дә режесін алады. Олө ө зінің жұ мысын ө те адал тү рде атқ арумен қ атар, парфтарғ а қ арсы соғ ыста жең іске жетеді. Цезарь мен Помпей арасындағ ы азамат соғ ысында Цицерон Помпейдің жақ таушысы болады. Ол Помпейді республикалық идеалдың жактаушысы ден есептейді жә не соның артынан Грецияғ а жол тартады. 48-ші ж. Помпейдің Фарсалиден жең ілісінен кейін 47 ж. Италияғ а оралады жә не ө зіне кең шілік танытқ ан Цезарьмен достық қ атынастарын қ айта орнатады.

Цицерон кө птеген отбасылық қ иындық тарды басынан ө ткереді. 46-шы жылы ө зінің бірінші жары Геремциймен ажырасып, кейін ү йленген жас Публиямен некесі де сә тсіз болады. 45-ші жылы бірінші некесінен туган қ ызы Туллия қ айтыс болады. Бұ дан кейін ол тағ ы ө зінің философиясымен, ә деби жұ мыстарымен айналысып, жалғ ыздық та кү н кешеді. Алайда, ол елде болып жатқ ан саяси жағ дайларғ а бей-жай қ арай алмайды. 44-ші жылы Цезарьдің қ азасынан соң Цицерон ө зін мемлекет жауы деп санайтын Марк Антониоғ а шабуыл жасайды. 43-ші жылы екінші Триумватордың бұ йрығ ы бойынша, Антонио, Октавия мен Лепидтің арасындағ ы бә секелестікте Антонио жең іске жетеді де, ө зінің дұ шпаны Цицеронды ө лім жазасына бұ йырады. Цицерон 43-ші жылы 7 желтоқ санда, ө зінің Формиядағ ы вилласына жақ ын маң да ө лтіріледі. Цицеронның соң ында қ алғ ан негізгі ә деби мұ расы - оның шешендік сө здері мен риторикалық шығ армалары, философиялық трактаттары мен хаттары болып табылады. Цицеронның шешендік сө здерінің хронологиясы оның отыз жылдық шығ армашылық ө мірін қ амтиды. Оның сө здері ө зінің эрудициясымен, ұ тқ ырлығ ымен, дә л тауып айтылатын ә зілдерімен ерекшеленеді. Цицеронның ойшылдық ізденіс жемістерінен 58 сө зі толығ ымен жә не 20 шақ ты фрагменттері сақ талғ ан. Бұ л сө здердің ішкі қ уаты мен қ асиеттерін есептемей-ақ, жалмылама тү рде алғ анда соттық жә не саяси деп екіге бө луге болады. Бірінші топ бойынша ең белгілісі бұ л Квинкцияны корғ ауғ а арналғ ан сө зі. Бү л 70-71 жж. мемлекетте ұ лы зорлық тар жү ргізген Верра мен Сицилияның ісіне қ арсы айтылғ ан, кейін сө зі баспа бетінде жарық қ а шық қ ан.

Сонымен Цицеронның жеткен барлық шығ армалары екі кітапқ а ғ ана арқ ау болады. Онда кейбір шешендік ойлардың мұ рты бұ зылмай сакталғ ан жә не ақ ынмың Гермагордың грек риторикалық қ ұ ралдары мен анонимді шығ армаларымен танысқ андығ ы атап кө рсетіледі. Оның кітаптарында шешендік ө нер тақ ырыбына жазылғ ап ең ү здік шығ армалары топтастырылып, бұ рыннан келе жатқ ан даулы мә селе, кө ркем сө з шеберлігінің ерекше қ асиеттері жайлы диалогтар келтірілген, яғ ни онда философия немесе ораторлық қ асиет бір-бірімен қ абыса ма деген сұ рақ қ а жауап беріледі. Цицерон осы екі кө зқ арасты біріктіре отырып, нағ ыз оратордың бойында іргелі философиялық білім болуы тиіс деген ой айтады.

Цицеронның жетісгігі, оның грек философиясын Римге таныстыруында ғ ана емес, сонымен бірге ө з ең бектерінде грек философиясын Римнің дә стү рлі болмысымен қ атар коя білуінде еді. Цицеронның корреспонденцияларының ішінде кө лемі тө рт том болатын мың ғ а тарта жазбасы белгілі. Сонымен бірге Цицеронның он алты кітаптан тұ ратын таныстарына жазғ ан хаттарының қ ұ рамына ө зі білмейтін адамдармен жазысқ ан хаттары да кіреді. Осындай жазбалар ішінен Цицеронның Катонғ а, Марк Лепидке, Азиния Полионоғ а жазғ ан хаттарын кездестіреміз. Жинақ тағ ы хаттардың айтарлық тай бө лігі оның досы Помпонио Аттикке арналғ ан. Бұ л барынша ашық ә рі шынайы тү рде жазылғ ан жә не жазушының айналасын тануғ а кө мектесетін хат болып табылады. Шағ ын ғ ана 3 томнан тұ ратын інісі Квинтке арналғ ан жинақ та, Цицеронның інісінің хатына жауап ретінде жазғ ан жазбасы алғ ашқ ы провинция басқ аруы жайлы толық мә ліметтерге қ ұ рылғ ан трактат болатын.

Цицеронның жазбаларын тө рт мың жылдық ты қ амтитын Римнің қ ұ лдырау заманындағ ы қ ұ нды мә ліметтерді, адамгершілік қ асиеттер жә не Цицеронның кең пейіл жү регінің лү пілін айқ ын аң ғ арамыз. Цицеронның поэтикалық шығ армашылығ ынан тек қ ысқ а ү зінділер сақ талғ ан. Ал бірнеше ірі фрагменттері Аратея Араттың «Феномен» деп аталатын грек тіліндегі ең бегін аудару барысында жазылғ ан поэмасында сақ талғ ан. Цицеронның прозалық шығ армаларынан оның шеберлік шың ына кө терілгенін жә не ол бұ л салада латын стилисттерінің арасыннан жеке дара озып шық қ ан. Римде Цицерон ө мір сү рген кезең «Цицерон ғ асырының ә дебиет тарихы» деп аталады. Цицеронның шығ армашылығ ы мен ө зіндік қ олтаң басы Еуропа мә дениетін жасаушылар ү шін ү лкен ү лгі болып саналады.

Цезарь (б. з. д. I ғ. )

Гай Юлий Цезарь - ежелгі Римнің саяси қ айраткері, қ олбасшы- жазушысы. Ол - патрицийлік Юлийлер ә улетінің ө кілі. Бұ л Юлийлер ә улиеті ө здерін Венера қ ұ дайының ұ рпақ тары деп есептеген. Цезарь Сулла билеуші кезінде Римді тастап кетуге мә жбү р болады. Тек б. з. д. 78-ші жылы ғ ана Сулла кайтыс болғ аннан кейін қ айта оралып, саяси кү реске араласады. Б. з. д. 73-ші жылы ә скери трибун болып сайланып, халық трибундарының кұ қ ық тарын калпына келтіру, Сулла кезінде қ уғ ын-сү ргінге ұ шырағ ан марийшілерді ақ тау жолындағ ы кү реске белсене қ атысады. Б. з. д. 68-ші жыды квестор, 65-ші жылы эдил болып сайланады. Ол кө п шығ ынды қ ажет ететін ойын-сауық тар, театр қ ойылымдары, гладиаторлық шайқ астар, қ оғ амдық тү скі астар ұ йымдастыру арқ ылы Рим азаматтарының арасында ү лкен беделге ие болады. Б. з. б. 62-ші жылы претор, одан кейінгі екі жыл бойы Қ иырдағ ы Испания провинциясының наместнигі болғ ан кезінде мү лтіксіз ә кімшілдік жә не ә скери талантын танытады. Ө зінің саяси жағ дайын нығ айту жә не консул сайлауында жең іп шығ уын қ амтамасыз ету ү шін неғ ұ рлым ық палды саяси қ айраткерлер Помпей мен М. Краспен одақ қ ұ рады. Ол одақ бірінші Триумвит деп аталды. Б. з. д. 59-шы жылы консул болып сайланғ ан ол бірқ атар ә леуметтік мә селелерді шешу жә не мемлекеттік қ ұ рылысты нығ айту ү шін кейбір заң дарды қ абылдайды. Консулдық қ ызметтің мерзімі біткеннен кейін легион жинап. Цизальпин, кейіннен Нарбонн Галлиясы провинциясын басқ арады. Б. з. д. 58-51-ші жылдары галл жорық тарының барысында Белгикадан Аквитанияғ а дейінгі аралық тағ ы Альпінің арғ ы жағ ындағ ы Галлия тү гел дерлік жаулап алынады. Цезарь ә скерінің саны 10 легионғ а дейін жетеді. Соғ ыста жү ргеніне қ арамастан Цезарь Римдегі саяси кү реске де шебер араласа біледі. Б. з. д. 53-ші жылы Красс қ айтыс болып. триумвират ыдырайды да жеке-дара билікке ұ мтылғ ан Цезарь мен Помпей арасындағ ы қ арым-қ атынас шиеленісіп кетеді. Екі жақ тың тартысы бірте-бірте дә стү рлі сенаттық республикалық басқ аруды жақ таушылар мен монархиялық тә ртіпті аң саушылар арасындағ ы кү реске ұ ласады. Помпей сенаттық республикалық басқ аруды жақ таушыларды, Цезарь олардың қ арсыластарын басқ арады. Помпей мен оның жақ таушылары Илерда, Фарсал, Тапс жә не Мунданы талқ ан қ ылып жең ген Цезарь Рим мемлекетінің басшысына айналады. Б. з. д. 44-ші жылы ол елде цензура орнатады жә не оның бү кіл жарлық тарын сенат пен халық жиналысы алдын ала мақ ұ лдап отырады. Ө з қ олына бү кіл билікті алғ ан Цезарь іс жү зінде басқ арудың римдік республикалық формаларын сақ тағ ан монархқ а айналады. Цезардың қ ұ рметіне қ ойылғ ан ескерткіште «Жартылай қ ұ дай» деп жазылады жә не ол қ ойылғ ан кү н қ оғ амдық мереке болып жарияланады. Цезардың жеке-дара билікті кү шейтуге ұ мтылуы республикалық пиғ ылдағ ы ақ сү йектер ө кілдерінің ғ ана емес, оның бұ рынғ ы жақ тастарының да қ атты наразылығ ына ұ шырайды. Нә тижесінде оғ ан Г. Кассий мен М. Ю. Брутт бастағ ан 80-нен аса адам қ атысқ ан топ қ астандық ұ йымдастырып, сенат мә жілісі кезінде ө лтіреді.

Цезарь ел басқ ара жү ріп жазушылыкпен де айналысқ ан. Оның екі шығ армасы - «Галл соғ ысы жө ніндегі жазбалары» мен «Азамат соғ ысы жө ніндегі жазбалары» бізге жетті. Бұ л шығ армалардағ ы ойғ а қ ұ рылғ ан тұ тас композиция қ арапайым, тү сінікті баяндау, кейіпкерлердің нақ тылығ ы, жекелеген адамдар мен халық тарды сипаттау, кө ркем шұ райлы тіл оның жай ғ ана ә уесқ ой еместігін кө рсетеді.

Шығ армалардың оқ иғ асына тоқ талар болсақ, олар ө мірде шын болғ ан оқ иғ аларғ а ұ қ сайды, себебі Цезарь оқ ырманның кө зін жеткізу ү шін арасында ө зі басынан ө ткізген жайлар туралы жазып отырады. «Галл соғ ысы жө ніндегі жазбалары» шығ армасы алдың ғ ысынан бұ рын жазылғ анғ а ұ қ сайды.

Осы «Галл соғ ысы жө ніндегі жазбалары» шығ армасы ең бірінші Галлияны суреттеуден басталады, ондағ ы халық тар бө лінісі туралы жазады. Арасында олардың діндері «друидтер» туралы жазып кетеді. Ішінара галлдық тардың салт-дә стү рлері туралы да жазылады. Мысалы, еркек ү йленгенде ә йелінің жасауымен келген ақ шағ а сондай кө лемдегі акшаны ө з мү лкінен қ осады да, оны отбасылық ортақ капиталғ а айналдырады не кү йеуі ә йелі мен балаларының ө мірлік қ ұ қ ығ ына жауапты болып табылады. Содан кейін ғ ана соғ ыстың басталуы туралы баяндалады. Жазбаның соң ында галлдық тар ү шін бұ л соғ ыс еш нә тиже бермегендіктен, олар Цезарғ а мойынсұ нып, қ аруларын тастайды.

Цезардың бізге жетпеген сө здері мен хаттарының жинақ тары, екі памфлеті, бірнеше ө лең мен жазылғ ан ең бектері, грамматика жө ніндегі трактаты болғ аны белгілі. XIX ғ асырғ а дейін Еуропаның ә скерилері Цезардың ә скери ө нерін оқ ып ү йренді. Наполеон Цезардың ең бектерін ә рбір офицер білуге тиісті деп есептеген. Цезардың стратегиясына негізгі соқ қ ы бағ ытын дұ рыс анық тай білу, қ арсыластардың алауыздығ ын пайдаланып, оларды жеке-жеке талқ андау, батыл стратегиялық айла-тә сілді жү зеге асыру, жаяу ә скер мен флоттың бірлескен қ имылын ұ йымдастыру тә н.

Лукреций (б. з. д. I ғ асыр)

Тит Лукреций Кар шамамен б. з. д. І-ші ғ асыр, яғ ни 98-55 жылдар аралығ ында ө мір сү рген. Лукрецийдің ө мірі жайлы кө п мә ліметтер жоқ. Ол - ежелгі Рим ақ ыны, материалист-философ. Лукреций - Эпикурдың ізбасары, шә кірті, оның іліміне бас ұ рып, уағ ыздаушы. Ұ стазының материалистік кө зқ арасын «Заттардың табиғ аты туралы» деген философиялық поэмасында баяндап, дамытып отырғ ан. Поэмада негізінен ә лем дү ниесі жә не оның қ ұ рылысы туралы біртұ тас материалистік кө зқ арасы баяндалады. Лукреций ө мір суретінің бә рінің негізінде материя жататындығ ын жә не олардың объективтік заң дылық бойынша дамитындығ ын кө рсетеді. Заттың мә ң гілігі туралы заң да барлық заттар ілімнің негізі деп саналады.

Лукреций материяның атомдық қ ұ рылымы туралы ежелгі материалистердің ойларын жақ тады. Оның ілімі бойынша, жоқ тан нә рсе пайда болмайды, барлық заттар ө те ұ сақ материалдық бастамадан пайда болып, ө сіп-ө ркендейді. Лук-рецийцің пікірінше, ә лем дү ниесі ә р тү рлі жеке денелердің бір-біріне тіркесіп, жалғ асуы арқ ылы ғ ана пайда болады. Материялық дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың барлығ ы да соның ішінде ө згереді.

Лукрецийдің дү ниеге материалистік кө зқ арасы кө птеген прогресшіл ғ алымдарғ а игі ә серін тигізді. Ол қ айта ө рлеу дә уірінде, Франциялық революциялық буржуазия дә уіріне ә йгілі болғ ан. Ә сіресе XVIII ғ асырда Француз материалистері, қ ай-қ айсы болмасын оның поэмаларын діндерге қ арсы пайдаланып, одан дә лелдер келтіріп отырғ ан. Тіпті романтик Ф. Шлегель Лукрецийдің материализмін талқ ылай отырып мынадай пікір айтады, «Ол римдікгер арасынан рухтану жә не асқ ақ тық, қ арыштау жағ ынан бірінші орын алады, кейде ә нші сияқ ты жә не табиғ ат суретшісі».

Лукреций тек философ қ ана емес, сонымен қ атар акын. Ол дидактикалық -философиялык «Эпидокла» жә не «Парменида» поэмасын жалғ астыра отырып, ғ ақ лиялық тү р таң дап, нақ ты образ жә не антология арқ ылы философиялық ережені шебер ашып береді, онда «Эннияның ояну дә уірінің уә кілі» дә стү рін жаң ғ ыртады. Оның поэмасының тілі дидактикалық гексаметрмен жазылғ ан (гексаметр ежелгі грек ө лең дерінің алтысатылы тү рі; орыста поэзия дә стү рінде бұ л тү р кездеседібар), поэмада неологизмдер жә не архаизмдер мол.

Эпикурдың ғ ылыми ілімі Лукрецийді ө те қ ызық гырды. Ол Эпикурдың материалистік насихаттаушысы жә не орасан зор ғ ылыми қ ұ ндылық ты бейнелейтін поэмасының арқ асында антикалық материалистік философиялық басты жағ дайларды да айта білген, ол осы уақ ытқ а дейін сақ талуда.

Шығ арма ө те ү лкен шабытпен жазылғ ан. Ол ө зін жаң а дү ниені алғ ашқ ы тапыстырушы ретінде сезінеді. Ол Эпикурдың бойынан жоғ ары дә режедегі даналық ты кө реді. Лукрецийдің айтуынша, Эпиикур философиясы оқ ығ ан адамдарғ а арналғ ан абстракты жү йе емес, ә рбір қ арапайым адамның бақ ыты ү шін бағ ытталғ ан ү гіт-насихат. Ол адамдарды ө лім қ орқ ынышынан тартара жазасына сенуден, қ атаң ғ ұ рыпқ а негізделген діни сенімдерден аулақ болуғ а, одан қ ұ тқ аруғ а ү гіттейді. Лукреций адамдардың саналы болуын, ғ асырлар бойы адам санасын билеген жалғ ан жайттардан арылуды қ алайды. Адам дү ниедегі ө зі басқ аратын заң дарды тү сінген кезде ол басқ аша кө зқ араста болады делінген.

Поэма алты кітаптан тұ рады. Бірінші кітанта атомдық теория баяндалады. Акын ғ аламда атом мен бос кең істіктен басқ а ештең е жоқ екенін бекітеді.

Екінші кітабында атомның мә ң гілік қ озғ алысынан бізді қ оршағ ан ә лем пайда болады. Ең ү лкен ғ аламда жер тек кішкентай шаң сияқ ты делінген.

Ү шінші кітабында адам жаны мен рухы жайында баяндалады. Ақ ын жанды материалды ұ сақ атомдардан тұ рады жә не ол денемен бірге ө леді деп дә лелдейді.

Тө ртінші кітабында сезімдер туралы айтылады. Лукреций сезімдерді нақ ты заттардың материалдық кө рінісі ретінде қ арайды. Қ ысқ асы кө рінетін, сезілетін заттардың материалдық кө рінісі сезім мү шелеріне еніп, ә р тү рлі тү сініктер қ алыптастырады делінген.

Бесінші кітабы мә дениет жә не жер тарихына арналғ ан. Оның айтуынша, мемлекет қ оғ амдық дамудың сатысында пайда болғ ан, ал тіл адамдардың қ арым-қ атынасқ а деген қ ажеттілігінен туғ анын айтады.

Алтыншы кітабында жаратылыстану ғ ылымының негізінде табиғ аттағ ы жер сілкініс, боран, қ уаң шылық, кө шкін, найзағ ай, кү н тұ тылуы сияқ ты дү лей кү штерді зерттегендері туралы айтылғ ан.

Поэма толық аяқ галмай қ алғ ан, Лукреций қ орытындысын жазып ү лгермеген. Оның дү ниеге деген материалистік кө зқ арасын осы поэмадан кө руге болар еді. Ол ө зінің материалистік дү ниедегі заттарды жете тү сінді. Лукреций шығ армасында ойын ашық, айкын жеткізу ү шін лайық ты сө здер мен нақ ты мысалдар келтіру ү шін кө п ең бектенеді.

Материалистік теория, антикалық, поэзия адам ө мірінде болып жатқ ан нақ ты процестердің кө рінісін ашады. Ә р тү рлі заттардың пішіні мен тү сі, қ ар басқ ан таулардың суреті нақ ты кө рініс табады жә не тең іздің шексіздігі, оның дыбысы, бұ лттардың ә рқ илы бейнесі осының бә рі Лукреций поэмасы қ ұ ндылығ ымен, маң ыздылығ ымен танылады.

Антикалық материализм қ ұ дай барын жоқ қ а шығ арғ ан жоқ, бірақ олар атомдардан тұ рады делінген. Бұ л дегеніміз материалистік кө зқ араспен, яғ ни Лукрецийдің кө зқ арасымен қ ұ дай кұ діретсіз жә не ол мә ң гілік емес. Сонымен қ атар, бұ л философтардың айтуынша, қ ұ дай керемет тыныштық та жә не ол адам ө міріне еш араласпағ ан. Эпикур мен Лукреций осындай пікір айта келіп, поэмасында адамдар қ ұ дайдың кө мегінсіз бейбіт ө мірі ү шін кү ресе білген деген. Олар ө здері баспана салды, жанұ я қ ұ рды жә не сө йлеу мен мә дениетті ү йренді, ө здері от жасады делінген. Бірақ осылардың барлығ ы қ ұ дайдың кө мегінсіз жә не оларғ а еш жаза болмайды, ө лген соң Тартараның қ орқ ынышты тозағ ына бармайды, қ ұ дайғ а сиыну артық делінген.

Катулл (б. з. д. I ғ. )

Б. з. д. екінші ғ асырдың соң ынан бастап, яғ ни біздің заманымыздың алғ ашқ ы ғ асырына дейінгі уақ ытта поэзия ө зінің жетекші ролін жоғ алтты. Оның себебі, бірінші ғ асырдың 50-ші жылдарында жаң а бағ ыттың ө ркендеуі, яғ ни оның жақ таушыларының ә дебиеттегі біріктірілген ү йірмеге кіруі. Осы жаң а топтың ең кө рнекті қ атысушылары: ақ ын жә не сауат ашушы - Валерий Катон, одан соң мектептің идеялық басшысы, ақ ын ә рі шешендер Кальв, Цинна, Катулл.

Неотериктер жаң а бағ ыт ақ ындарының шығ армашылығ ын мә ң гілікке қ алады деп ө здерінің сенімділігін жиі білдіріп отырды. Бірақ бұ л тағ дыр тек бір ғ ана жақ таушысына бұ йырды. Ол осы ғ асыр ә дебиетшілерінің санауынша ө з кезең нің ең талантты ө кілі - Гай Валерий Катулл.

Гай Валерий Катулл б. з. д. 1 ғ асырдың 80-ші жылдарында Верон қ аласында дү ниеге келген. Сол кезде Верон қ аласы Италия қ ұ рамына кірмеген соң «цизальпиялық Галии» деп аталатын.

Катулдың ә кесі римдіктермен қ арым-қ атынасы болғ ан дә улетті адам болғ андық тан оның ұ лы белгілі римдік қ оғ амғ а кіруге мү мкіндік алады. Жас ақ ынның саясатқ а басында талғ амының тө мен болғ анын кө зқ арасынан кө рінеді. Ол ө з уақ ытын кө біне ә деби ү йірмелердің жас ө кілдерімен бірге ө ткізеді.

Катулдың ә йелге деген махаббатының ауыр уайымы оның маң ызды оқ иғ аларының арасынан ерекше орын алады. Оның ө лең дерінде «Лесбия» деген жалғ ан атпен кө рініс тапқ ан бү ркеншік аттың астарында Клодия деген бикештің образы жасырынғ ан.

Катулл ө мірдегі ұ станымы ү лкен шығ ынды талап еткен соң, ол 1 ғ. 50-ші ж. претор Меммия қ оғ амына қ осылып, ө зінің материалдық хал-жағ дайын кө теру ү шін Виаринияғ а қ оныс аударады. Сол жол-сапар уақ ытында Катулл Трояда қ айтыс болғ ан ағ асының қ абіріне барып шығ ады. Катулл Римге келген соң неотериктер ү йірмесінде бірнеше ақ ын ө зінің ө лең дерімен Цезарғ а жә не оның қ олдаушыларына қ арсы шығ ады. Ал Цезарь ә рқ ашан дарынды адамдарды ө з жағ ына тарта білген еді. Сондық тан бұ л оқ иғ а Катулл мен Цезардің арасындағ ы достық пен аяқ талады. Осы оқ иғ адан кейін б. з. д. 1 ғ. 54-ші жылдарына қ арай Катулл қ айтыс болады.

Катулдың ә деби мұ расы ү шке бө лінеді. Біріншісі кө лемді ғ ылыми стилдегі шығ армалары. Екіншісі қ ысқ а ө лең -сатиралары, олар ө з кезегінде эпиграммалар, «полиметралар» деген екі бө лімге бө лінеді. Катулдың бізге дейін жеткен ө лең жинағ ында басында «полиметралар», аяғ ында «эпиграммалар», ал ортасында кө лемді ө лең дері орналасады. Автор кө біне ө зінің бар назарын ғ ылыми шығ армашылығ ына бө лген.

Лирикадағ ы антикалық дә стү рге байланысты Катулл полимстраларын ә рдайым біреулерге арнайтын. Мысалы: достарына, жауларына, сү йіктісіне, жансыз затқ а жә не ө зіне деген сияқ ты. Элегиялық ө лшемдегі қ ысқ а ө лең дер, эпиграммалар жә не қ ысқ а элегиялар, сабырлы сарынғ а негізделінеді.

Катулдың негізгі қ алам тербеген тақ ырыптарының бірі махаббаттық лирикасы. Оның махаббат тақ ырыбында жазылғ ан ө лең дері бә рінен бұ рын Лесбияғ а арнлғ ан.

Ал екінші негізгі лирикалық тақ ырыбы - белгілі бір адамдарғ а қ арсы аяусыз ә жуа. Ол ә жуа ө лең дерін «ямбалар» деп атайтын. Ол ө з кейіпкерлерінің бойындағ ы ұ рлық, салақ тық, физмкалық кемістіктер т. б. кемшіліктерін тілге тиек ететін.

Б. з. д. 1-2 ғ ғ. ө зінде Катулдың ө лең дері тамаша жетістіктерге ие болды. Катулдың туғ ан қ аласы Веронда сол кездегі ө лең дер жинағ ының бір данасы сақ талғ ан. Ол дана 14 ғ. басында кө птеген ескі заттардың арасынан табылғ ан. Еуропаның ең ірі деген лирик ақ ындары Катулдың шығ армашылығ ына бас иіп, ү лкен қ ұ рметпен қ арайды. Оның ө лең дерін А. С. Пушкин сү йсіне оқ ып, ә рі аударғ ан. Ал А. Блок Катулдың «Аттисса» деген шығ армасына ө зінің жалынды тілегін арнағ ан.

⇐ Предыдущая 33 34 35 36 373839 40 41 42 Следующая ⇒