Екінші софистика. Жанрлар мен өкілдері

Б. з. д. Y ғ. Афинада орын алғ ан ағ артушы-философтар ілімін софистика атаса, ал онымен айналысқ андарды, яғ ни кә сіби мұ ғ алімдерді софистер атағ ан. Софист термині грек тілінен «данагө й» мағ ынасын береді, сонымен қ атар сол кездегі шешендік ө нерге ү йрететін ақ ылы мұ ғ алімдерді айтқ ан. Ө кінішке орай, олардың бірде-бір ең бектері бізге жетпеген.

Ал екінші софистиканың бесігі сол кезең де ө зінің соң ғ ы экономикалық ө рлеуін бастан кешіріп жатқ ан Кіші Азия мемлекеттері болды. Осы жерден басталатын софистік ілім таратушылар саяхаты империяның тү кпір-тү кпіріне жеткен. Софистерге шешен ретінде оны тың дайтын жаң а орта, яғ ни халық қ ажет, ал философ ретінде ілімді тың даушылардың санының кө п болуы керек болды. Олардың саяхаттары мен ораторлық сө здері ө те жақ сы дә режеде қ абылданып, шешеннің мә ртебесі ө сіп, оларды қ арсы алғ ан тың даушылардың қ олшапалақ таулары кә дімгі вакханалиге (жү генсіздік) дейін жеткен. Шешен адамдық идеалдың іске асырушысы болды, сол себептен софист даң қ ы артып, рим тұ рғ ындары оғ ан жол беретін. Халық қ иын да маң ызды жағ дайларда оларды тапқ ыш ретінде қ абылдады. Элий Аристидтың сө зі бойынша, қ ұ дайдың ө зі оғ ан тү сіне кіріп, оның Платон мен Демосфенге тең екенін айтқ ан екен. Міне, осыдан бұ рын болмағ ан кө ре алмаушылық пен бә секелестік пайда болады, мысалы софист - философ Фаворин мен софист - ритор Полемен арасы дә лел.

Сө з сө йлеу тү рі бұ рынғ ысынша қ ызыл сө здің ү ш жанрында бола білді: Дион жиналыстық сө здерімен Прус билеушілерінің алдында сө йлесе, Апулей соттық сө зімен - қ ара магияның тұ тқ ындауынан ө зін қ орғ ау ү шін ө нер кө рсеткен. Бірақ басты жанр салтанатты қ ызыл сө з болып қ ала берді, оғ ан қ алаларғ а, ашылғ ан ескерткіштерге, жергілікті батыр ерліктеріне арналғ ан мақ таулар жатады. Ерекше парадоксты мақ таулар ие болды, ол ә лдебір жә ндіктер – шыбын, маса, тү тінге жә не т. б. айтылғ андар еді.

Кейін жаң адан екі бө лімнен тұ ратын концерттік бағ дарламалы шешендік сө з сө йлеулер пайда бола бастады: melete (жаттығ у) жә не dialexis (ә ң гімелеу). Бұ л софистік шешендіктің екі элементі – риторика мен философияғ а сай болғ ан. «Мелете» риторикалық мектептердің контроверсия, свазория, бейнелеу, салыстыру жә не т. б. репертуарларынан халық алдында сө з сө йлеудің белгісін білдірді. «Диалексис» философиялық - танымал тақ ырыпты нақ ты дә лел бойынша ә ң гіме етуді білдірді. Сө з сө йлеушінің таң дауы жеке қ абілетіне байланысты ә рі ө з қ алауы бойынша - не риторикалық, не философиялық болғ ан.

Риторикалық мектептерге декламацияның тақ ырыптары афин тарихынан таң далынып, арнайы стильді талап ететін. Осындай тақ ырыптарғ а маманданғ ан ораторлардың кө бі бірнеше ұ рпақ тарғ а созылғ ан. Олардың арасындағ ы ең танымалы софист Полемон (шамамен 88-145) болды. Осы кісіден Марафон шайқ асындағ ы екі батырдың ә келері - афиндіктердің арасында кімнің баласы кү шті екені туралы бә стестік декламациясы қ алғ ан. Полемонның шә кірті Герод Аттик (101-178) бай жанұ ядан шық қ ан, ө з ортасының білімдісі ә рі беделдісі саналғ ан. Ол македондық тарғ а қ арсы кү ресуде фессалдық тарғ а кө мек кө рсету ү шін спартандық тарды уағ ыздағ ан сө з осы кісіден қ алғ ан.

Геродтың шә кірті Элий Аристид (117- шамамен 190), артынан 55 сө з қ алдырғ ан софист болды. Олардың ішінде – «Панафиней сө зі» Исократпен айтысы, «Тө рттікті қ орғ ау сө зі» Платонмен бә секесі, «Лентинге арнау» Демосфен қ арсы сө зі, сонымен қ атар Кизик, Смирна, Родос, Элевсин, Рим қ алаларына арнағ ан сө здері, Зевс, Афины, Посейдон, Дионис жә не т. б. прозаларғ а жазғ ан ә нұ рандары сақ талғ ан. Византиялық мазмұ ндағ ы Ямвлихтың «Вавилон повесі» жә не Антоний Диогеннің «Фуланың сол жағ ындағ ы сенгісіз жағ дайлар» атты романдары осындай болды.

Лукиан (шамаман 125-180 жж. ) шеткейдегі сириялық Самосат деген қ аладан. Мектеп қ абырғ асынан грек тілін ү йреніп, ө зінің шешендік ө нерімен Греция, Италия, тіпті Галлияны да аралап ө ткен. Алайда 40 жасына жақ ындағ анда риторикадан кө ң ілі қ алып, Афиныда тұ рып қ алады. Онда ол философиямен айналысып, сатиралық диалогтар мен памфлеттер шығ арғ ан. Алайда философия да кө ң ілінен шық пай, ө зінің памфлеттерінде екеуіне де ә зіл-оспағ ын аямағ ан. Кейін императорлық қ ызметке ауысып, шенеунік болғ анда египетте қ айтыс болады. Оның атымен 80-ге жуық шағ ын шығ армалар сақ талғ анмен, кейбіреуі оныкі емес болуы мү мкін. Соның ішінде ертеректегі шешендік дә стү р тү ріндегі декламацияларғ а («Тиранды ө лтіруші», «Мұ рагерліктен айырылғ ан», «Шыбынғ а арнау» жә не т. б), сұ хбаттық жә не хабарлаушы элементі еселенген декламациялар («Токсарид», «Анахарсис», «Тү с кө ру» т. б), ә зілді мазмұ нды шағ ын диалогтар («Қ ұ дайлар сө йлесуі», «Прометей» «Гетералар сө йлесуі» жә не т. б), ең ауқ ымдысы философиялық жә не сартиралық мазмұ нды сұ хбаттар («менип сұ хббаттары» циклі), философия жә не оғ ан қ арсы сұ хбат циклі («Ө мірді сату», «Балық шы», «Қ ашқ ын қ ұ лдар» жә не т. б) жә не соң ғ ы жылдар декламациялары («Дионис», «Геракл», «Сатурналии» жә не т. б.

Осы туындылардың ішінде атақ қ а ү лкен ие болғ ан Лукианның ә зілдік жә не сатирикалық сұ хбаттары (шағ ыны да, кө лемдісі де) болып табылады. Мектептік риториканың ү стемдігі кезінде бұ л жанрды қ алыптастыру новаторлық есебінде болды. Жаң ашылдар Лукианды «шешендік ө нердің Прометейі» атағ ан. Шындығ ында сұ хбат жанры риторикалық мектептерде қ алыптастырылғ ан жоқ, ө йткені риторлық кө птеген декламацияларда сұ хбат шынайы кө рінген жоқ. Лукианның бұ л сұ баттары тек кітап тү рінде тарады. Ө йткені ол классикалық философиялық сұ хбатты жең іл ә рі жанды қ ылып, II ғ. кезең інің жұ ртына тү сінікті етуді мақ сат қ ылғ ан. Осы орайда ол екі ү лгі ұ сынады..

1-сі Менип мә нерінде атақ ты философиялық диатрибасы, Лукиан оның сатиралық стилін қ абылдап, одан кө птеген тақ ырып пен мотивтерін алса да, формасы мен стилін т. б. ө згертті.

2-сі классикалық комедиядағ ы Алексид мен Менандр ү лгісіндегі шығ армалар. Лукиан олардан кө ң іл кө теретін ә зілін ө зіне сің іріп, мотивтерін алып пайдаланғ анмен, іс-ә рекетті қ ысқ артып, қ арапайым қ ылып, ө лең дік эпизодтың қ ысқ а прозалық конспектісіндей қ ылғ ан, міне, осынысымен жаң а жанрды енгізушіге айналғ ан. Лукиан шығ армаларында Мениптің диатрибасы-ның ық палы ү лкен диалогтарда кө рінсе, комедиялық ық пал кіші диалогтарда кө рінген.

Лукианның шығ армашылығ ының ерекшелігі – оның рационализмі мен скептцизмінде. Қ оғ амды мистика мен ырымшылдық қ амтығ ан кезең де, ол еш нә рсеге араласпай, керісінше кү лкіге («Ө тірікті ұ натушы», «Александр») айналдырғ ан. Ол ешбір философиялық мектеп ө кілі саналмағ ан жә не ешқ андай діни сенімге бой ұ рмағ ан.

«Мақ саты пен себептерін іздеме, даналардың сө зіне қ ұ лақ аспай, оларды жай сө здер деп қ арастыр, бір-ақ нә рсені ғ ана кө зде, ө зің е ә ркез ың ғ айлы болсын, ал қ алғ анының бә рін кү лкімен ө ткіз, ештең еге толық тә уелденбе ».

Лукианның идеялық ұ станымы оның кө ркемдік ә лемімен тығ ыз байланысты. Оның скептикалық нигилизмі – оның ә лемге деген ирониялық қ атынасының негізі болып табылады, сонысымен Лукиан антикалық комизімнің ғ ұ лама шеберіне айналғ ан. Лукиан – екінші софистиканың сырт жағ ы, яғ ни комизм. Лукиан шығ армашылығ ындағ ы сатираның кейінгі уақ ыттарда ық палы кү шті болады, мысалы XY-XYI ғ ғ. оғ ан Византия ә дебиетінде ұ қ сағ ысы келгендер кө п болғ ан, сол секілді Батыс Еуропада Эразм, Гуттен, Рабле мен Свифт шығ армашылық тарына айтарлық тай ү лгі болғ ан.

Екінші софистика тек стилді қ алыптастырумен шектелмеген, ол жаң а ә деби қ ұ ндылық тары жасауда (роман, гректік терминде «махаббат туралы повесть») да бастама болады.

Екінші софистика кезең інде роман жалпығ а ортақ кө ң іл кө теретін оқ уынан, дә стү рлі «жоғ арғ ы ә дебиетке» жақ ындай тү седі. Сондық тан II-III ғ ғ. папирустық жазбалар ү зінділері емес, толық қ анды грек романдары (бесеуі) жеткен: Харитонның 8 кітаптан тұ ратын «Херей мен Каллироя» атты романы, 5 кітаптан тұ ратын Ксенофонт Эфестің «Гоброком жә не Антия» романы, 8 кітаптан тұ ратын Ахил Татийдің «Левкиппа жә не Клитофонт» романы, 4 кітаптан тұ ратын Лонгтың «Дафнис пен Хлоя» романы, 10 кітаптан тұ ратын Гелидордың «Феаген жә не Хариклия» романы. Сонымен қ атар латын тілінде «Апполон Тирскийдің тарихы» романы, Ямвлихтің «Вавилондық повесть» жә не Антоний Диогеннің «Фуланың арғ ы бетіндегі қ ызық тар» романдарының византиялық тілінде қ ысқ а нұ сқ асы сақ талғ ан.

Қ ысқ асы екінші софистиканың III-IY ғ ғ. романдарын екі топқ а бө леді: ерте кезең дегі Харитон, Ксенофонт жә не «Аполлония Тирскийдің тарихы» романдарын қ амтыса, кейінгісі - Ямвлих, Ахилл Татий жә не Гелиодор романдары қ амтиды. Бұ лардың арасында ү ш айырмашылық байқ алады. Біріншіден, шығ арманың қ иындығ ы артса: Харитон мен Ксенофонтқ а тә н эпизодтардың қ арапайымдылығ ы, қ осымша жолдармен кү рделіне тү седі (Ямвлих), бірінші жақ тың ә ң гімесі (Ахилл Татий) эффекті хронологиялық қ ойылымдармен (Гелиодор) кү рделенеді. Екіншіден, патетикалық қ осымшалар кө бейеді: Ямвлих романында Вавилон патшасы батырды дарғ а аспақ шы болғ анда (бақ ытты кейіпкер ө луді армандайды), сонан соң оны босатып, сириялық ханғ а шабуылғ а жібереді. Ү шіншіден, діни-мистикалық мотивтер кө бейеді; Гелиодор романы кү н қ ұ дайына деген сенім мен табынушылық орын алғ ан, б. з. III ғ. империяда Оғ ан табыну кең таралғ ан. Жалпы алғ анда, ерте кездегі романдар қ арапайым халық қ а арналғ ан да, кейінгі кезең дегі романдар - риторикалық білімді, сезім мен стильдің қ ұ діреттілігін бағ алайтын адамдарғ а арналғ ан.

Ортақ бір сюжеттегі шығ армалардың ішіндегі ғ асырлар бойы жоғ ары орынғ а ие болып келген – Лонгтың «Дафнис жә не Хлоя» романы. Оның басқ а романдардан айырмашылығ ы - ү шеу. Біріншісі, онда саяхат деген мү лдем болмайды: шартты тү рде бейнеленген, оқ иғ а Грецияда, идиллиялы Лесбос бұ ғ азында ө рбиді. Екіншіден, онда басты кейіпкерлер - басқ а романдардағ ы сияқ ты танымал жастар емес, екі қ ұ л: қ ойшы бала мен қ ойшы қ ыз туралы. Сол себептен ә ң гіме олардың тағ дырын бейнелей келе, ә леуметтік – сентиментальды сипатқ а ие болады. Ү шіншіден, маң ыздысы осы, романның тізбегі жаң аша жасалғ ан - кейіпкерлердің ажыратылуы: дә стү р бойынша романдарда кейіпкерлердің ажырасуларына сыртқ ы жағ дайлар себеп болса, Лонгта – ішкі жағ дайлар: олардың қ арапайымдылығ ы, жастығ ы т. с. с. жағ дайлар себепші болады. Авантюрлық роман психологиялық романғ а ұ ласады, оқ ырмандар назары тә жірибесіз қ ойшылардың махаббат сезімдеріне аударылады. Ал ү йреншікті қ арақ шылар, ұ рлап қ ашу мен тұ тқ ын алу тек ө ткінші эпизодтар ретінде қ осылады. Психологизм мен эротика – оның негізгі ерекшелігі, сол себептен бұ л шығ арма Жаң а кезең ә дебиетінде ү лкен жетістікке жетті.

Барлығ ына дерлік гректік романдарына ортақ: экзотикалық жерлер ә лемімен таныстыру, драмалық оқ иғ алар мен идеал сезімдерді кө рсету, достық ты, қ арапайым адамдар ө міріне қ арама-қ айшы келетін ө мірді бейнелейтін нә рселер. Осы кезден латын тілінде сақ талғ ан Мадаврдан шық қ ан Апулеяның (шамамен 125-180) «Метаморфоздар» («Алтын есек») романы қ алғ андарынан ерекшеленеді. Шығ арма авторына келсек, ол Африка тұ рғ ыны, ө з кезең інің ең танымал риторларының бірі, ө зінің шешендік ө нерін латын жә не грек тілдерінде оқ ығ ан, ә деби жанрлардың кө пшілігн пайдалана білген делінеді. Оның шешендік декламациялары мен философиялық жұ мыстарының жинақ тары сақ талғ ан, алайда оғ ан атақ пен даң қ жоғ арыдағ ы романымен келген.

Апулея романы бізге дейін жеткен ежелгі грек романдарына қ арағ анда басқ а жанрда жазылғ ан. «Метаморфоздар» сюжеті сиқ ырлық пен есекке айналғ ан адамның, бір қ ожадан екіншісіне, одан ү шінсіне, ең соң ында қ айтадан адам кейпіне келуіндегі басынан кешкендерімен берілген (Бұ л сюжет 2 ғ. Аристидтің «Милет оқ иғ аларына келеді»). Бұ л роман қ ысқ артылғ ан жә не толық версиялы (11 кітаптан тұ рады) болып екі нұ сқ ада жеткен.

Апулейдің бұ л романы кейінгі жаң а еуропалық айлакерлік романдар ү лгісіне айналғ ан-ды.

Қ ысқ асы, екінші софистика жанрлары мен стиліне тә н сипат, ол поэзияның прозағ а айналуы. Сондық тан шешендік ө нер дамығ ан уақ ытта, поэзия ү шінші орынғ а шегінген. Бұ л кезде проза поэтикағ а, керісінше поэзия проза тілне ауысқ ан.

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Рим империясының қ ұ рылу алғ ышарттары

2. Римдегі жазба ә дебиетінің қ алыптасуын сипаттаң ыз

3. Ежелгі Римдегі Грек поэзиясының латын тіліне аудару тә жірибесі

4. Б. з. д. ІІ ғ. жаң а кезең ге ө ту кезің дегі Рим мә дениетінің жай-кү йі?

5. Рим драматургиясына тү сіндірме берің із

6. Ежелгі Римдегі шешендік ө нер мен оның ө кілдері

⇐ Предыдущая 31 32 33 34 353637 38 39 40 Следующая ⇒