Сенека (б.з.д. I ғ.)

Луций Анней Сенека - мемлекет қ айраткері ә рі ә йгілі Рим жазушыларының бірі болғ ан. Ол Империя дә уірінің танымал философы еді. Сенека Испанияның Кордуба (қ азіргі Кордова) қ аласында белгілі риторигі. Ү лкен Сенекидің отбасында (б. з. д. дейін бірнеше жыл бұ рын) дү ниеге келген. Ү ш баланың ортаншысы болғ ан. Ол Испанияда туғ анмен Римде ер жетеді. Ә кесінің риторик болуы баласының да болашағ ына ә сер етеді. Сенека Римде риторикалық білім алып, оны философиялық дә ріс алумен кең ейтеді. Сотион, Аттал, Фабиан Папирий Сенеканың философиялық ұ стаздары болады. Платон мен Эпикурғ а қ ызығ ушылығ ы басым бола тұ рса да, ол ө мірінің соң ына дейін стоицизмге бейімділігін жоғ алтпай сақ тайды.

30 жылдары Сенека адвокаттық іспен айналысып, квестор лауазымын алғ ан соң сенатқ а сайланады. Оның соттағ ы ораторлығ ы император Калигулдың ызасын туғ ызады. Ө йткені ол ө згенің даң қ ын кө ре алмаушы еді. Ол Сенеканы ө лтіруге ә мір береді. Ауру Сенеканың онсыз да жуырда ө летінін естігеннен кейін ғ ана райынан қ айтады. Император Клавдий тұ сында Сенека Мессалин императорының ә йелінің айласымен елсіз арал Корсикке айдалады. Ол 8 жыл қ уғ ында жү ріп ә дебиет жә не философиямеи айналысады. Клавдийдің екіиші ә йелі Агриппина Сенеканы елге оралтып, алғ ашқ ы некеден туғ ан баласы болашақ император Неронның тә рбиелеушісі етіп тағ айындайды. Неронды тә рбиелей жү ріп Сенека зор байлық пен ү лкеи қ ұ рметке бө ленеді.

Нерон тақ қ а отырғ аннан кейін жұ мыс басқ арушы Афраний Буррмен бірге Сенека бес жыл кө лемінде мемлекет басқ арады. Бұ л уақ ыт «бакытты Неронның бесжылдығ ы» деп аталады. Елші атағ ын алып билік жү ргізген Сенека зор байлық қ орын жинап алады. Бұ л оның ө зіне қ арсы оппозиция пайда болуына себепші болады. Сенека Неронның анасын ө лтіру, ө гей інісін улау секілді қ ылмыстарын жасырып кө рсетпеуге мә жбү р болады. 62-ші жылы саясатқ а араласуын қ оймағ ан соң сарайдан қ уылады. 65-ші жылы императорғ а қ арсы астыртын ә рекеті ә шкереленіп, ө мірін ө з-ө зіне қ ол жұ мсаумен аяқ тайды.

Сенеканың ө лімі туралы тарихшы Тацит нақ ты дерек қ алдырғ ан. Оның ә деби мұ ралары философиялық сенаттағ ы шығ армалар мен поэтикалық туындылардан тұ рады.

Бірінші топқ а Тибериде зардап шеккен тарихшы Кремуций Кордтың қ ызы Марциге жұ баныш жолдау хаты, Гельвийдің анасы мен беделді де ерікті Клавдий Полибиге айдаудан жолдау хат. Екінші топтың мазмұ нында этика мә селелері («Ашу-ыза туралы», «Ө мірдің қ ысқ алығ ы туралы», «Қ айырымдылық туралы», «Бақ ытты ө мір туралы», «Жанның жайлылығ ы туралы», «Данагө йдің шыдамдылығ ы туралы» т. б. ), «Табиғ и-ғ ылыми сұ рақ тар» мен «Луцилиге моральдык хаттар» жинағ ы.

Поэтикалық туындыларында ө лтірілген император Клавдийге арналғ ан «Асқ абақ қ а айналу» сатирасы, эпиграммалар жә не «Есерленген Геркулес», «Трояндар», «Финикияндар», «Медея», «Федра», «Эдип», «Агамемнон», «Филет», «Этедегі Геркулес», «Октавия» деген 10 трагедиясы жатады.

«Шарапат туралы», «Адамгершілік туралы» трактаттарында ол «білімпаз монарх» идеалын суреттейді, сонымен бірге қ алың топты жақ тырмайды, қ ұ лиеленуші жоғ арғ ы таптың кө ң іл-кү йін бейнелейді.

Сенеканың барлық шығ армалары (философиялық ) дидактикалық, тә рбиелік мә ні бар туындылар. Сенеканың философиялық шығ армаларының ерекшелігін бейнелі тілмен ө рілген антитезалар, парадокстар, есте оң ай сақ талатын сентенциялар қ ұ райды.

Нерон дә уірінің шындығ ы олардың тағ дырына ө зінің таң басын салды, сондық тан Сенека трагедиялары кө кей-кестілігін сақ тады. Трагедияларда сонымен қ атар, моральдық рухқ а кө зқ арас жә не автордың император режиміне қ арым-қ атынасы суреттеледі. «Агамемнон» трагедиясында Сенека оқ иғ а сюжеті арқ ылы қ арапайым ө мірді дә ріптейді. Қ арапайым ө мірге қ арама-қ айшы трагедиялар ретінде байлардың мастығ ы мен тирандардың ү стемдігі суреттеледі.

«Шындық та, ұ ят та, некеге адалдық тың бә рі сарайдан қ ашса, ә ділетті хандық болмайды» («Агамемнон»), «Кү шпен орнағ ан билікке ешкім ұ зақ тө збейді, ал бірқ алыпты орташа билік қ алады» («Трояндар»). Тағ дыр, ө лім, ө зін-ө зі ө лтіру туралы ойлар Сенеканың трагедияларында да бар. «Адамнан оның ө мірін тартып алуғ а болады, ал ө лімді тартып ала алмайсың » («Эдип»).

Трагедия образдары осындай идеялармен толық сә йкестендірілген. Бұ лар - зор қ ұ марлық тың адамдары, кө рсетер қ аталдық тары да шектен тыс. Кейіпкерлер риториканың ә серінен туғ ан ұ зын монологгар оқ иды, афоризмдердің молдығ ы жасанды декламациялық стиль қ ұ райды. Осы арқ ылы Сенека трагедиялары гректер негізін қ алағ ан трагедияларынан ерекшелейді.

Мысал ү шін Еврипидтің «Медеясы» мен Сенеканың «Медеясын» салыстырсақ. Еврипид шығ армасында қ айғ ы басқ ан, адамгершіліктен жұ рдай іске бел буғ ан, сезімі алдамағ ан ә йел, Сенекада басынан бастап қ ылмыс жасауды ғ ана ойлағ ан, тұ лабойы ыза мен кекке тұ нғ ан зұ лым сиқ ыршы. Еврипид Медеясы хор алдында отбасындағ ы ә йелдің қ иын ахуалы, ер мен ә йелдің тең сіздігі туралы айта келіп, осы арқ ылы қ ылмысын ақ тап алуды кө здейді. Сенека трагедиясы Медеяның монолгына толы. Ондағ ы сентенцияның, афоризмнің молдығ ы образ ынталылығ ын кү шейте тү скенмен, оның адамдық қ асиетін тө мендете тү седі. «Тағ дыр батылдарды баптайды, қ орқ ақ тарды қ ыса тү седі», «Тағ дыр біздің байлығ ымызды тартып ала алады, ал рухымызды ала алмайды», -дейді Медея. Ауытқ у бесінші ә рекетте басталады, бірақ ішкі кү рделі кү реске ә сері болмайды Медея оларғ а ө з сезімдерінің қ арама-қ айшылығ ын кө рсетеді. Ол Ясонның махаббатын қ айтарғ ысы жә не онымен бірге қ ашқ ысы келеді. Ал Еврипид Медеясы ө зін алдап кеткен Ясонды жек кө реді.

Медеяның сиқ ырлы ә рекеттерін Сенека жіпке тізіп береді. Ол сиқ ырлы дұ ғ аларды суреттейді, Медеяның араластыратын неше тү рлі улы ө сімдіктерін, жыландарды суреттейді. Удаи тү гел ү й жанып кетеді. Тіпті бұ л қ ауіп қ алағ а да тө неді. Еврипидте мұ ндай сиқ ырлы ә рекеттер жоқ, удан қ алың дық пен оның ә кесі ғ ана ө леді.

Сенека шығ армаларындағ ы балаларды ө лтіру Еврипидтікіндей сахнадан тыс болмайды, кө рермендер кө зінше классикалық эстетиканың талабына қ айшы келеді.

Философ-моралист ретінде Сенека стоицизм тұ рғ ысынан адамды қ ұ ртатын қ ұ штарлық ты айыптайды. Осы тұ рғ ыдан келгенде оның трагедияларында адамның бас бостандығ ы айтылмайды, керісінше оның бағ ыныштылығ ы суреттеледі.

«Октавия» трагедиясы осы жанрдағ ы трагедиялардың ішінен маң ызды орын алады. Бұ л - Римнің тарихи трагедиясы. Трагедияда Неронның бірінші ә йелі Октавианың аянышты тағ дыры суреттеледі. Ол ә йелін жырақ тағ ы аралғ а айдатып жіберіп, кейін ө лім жазасына кеседі. Трагедия Сенеканың оқ иғ ағ а ө зінің қ атысуымен қ ызық ты. Сенека бұ л трагедияда Агриппинаны дә ріптеп, Сенаттың императорғ а тә уелділігін мінейді. «Октавияның » оппозициялық сипатына қ арап кейбір зерттеушілер оның Неронның ө лімінен кейін ғ ана жарық қ а шығ уы мү мкін деген болжам айтады. Кө не грек трагедияларының сыртқ ы формасы ө згеріссіз
қ алады - монологтар мен диалогтар ө лең тү ріндегі формасында лирикалық хорлармен кезектесіп келеді. Диалогқ а бір мезгілде ү ш адамнан артық қ атыспайды, хор партиясы эллиндік уақ ытта қ алыптасқ ан дә стү р бойынша трагедияны бес актіге бө леді. Грек трагедиясының классиктерімен -ө ң делген бұ рынғ ы мифологиялық сюжеттер де ө згерместен қ алады. Сенека «Медеяны», «Федраны», «Эдипті» жә не тағ ы басқ аларын қ айта қ арастырады. Бірақ драманың қ ұ рылымы, кейіпкерлер образы, трагедияның негізгі сипаты мү лдем басқ аша болады.

Ү лгі ретінде оның «Медея» трагедиясын алайық. Пьеса кейіпкердің монологымен басталады. Медея бірден қ андай қ ылмысқ а болсын дайын, қ ату қ абақ ты сиқ ыршы ретінде ойнайды.

Оның жалғ ыз ойы - қ астық, ө шпенділік. Белгілі бір жопары жоқ бұ л қ астық, ө зінің қ атігездігі мен зұ лымдығ ы мен Медеяның алдың ғ ы зұ лымдық тарынан асып тү суі қ ажет.

Сенека экспозиция бермейді. Тың даушы немесе кө руші трагедиядағ ы мифті, қ атысушыларды, оқ иғ алардың бітуін жә не пьесаның басындағ ы кейіпкердің пьесаның соң ында қ андай болатынын біледі. Медеяның кекшілдігі шектен шық қ ан еді. Оның ү стіне Сенека оғ ан екіұ шты сө здер айтқ ызады. Оны тың дармандар ә ртү рлі қ абылдайды.

Медеяның монологынан кейін хор болып, жас отаудың қ ұ рметіне той ә ні айтылады.

Екінші акт Медеяның жаң а монологымен ашылады. Той ә нінің дауысы Ясонның некесінің шындық екенін еске салады. Медея кек алу туралы айтады. Бірақ оның ө штесуі Ясонғ а қ атысты емес, екінші некесі мен оның ә кесіне деген ө шпенділік болады. Ол асыраушының жасқ аншақ тық танытқ ан сө здеріне Сенека стиліне сай сентенциямен былай деп жауап қ айтарады: «Тағ дыр батылғ а бата алмайды, қ орқ ақ ты қ ысады», «Ү мітсіз ештең еге де жас алмайды», «Тағ дыр біздің байлығ ымызды тартып ала алады, ал рухымызды ала алмайды».

Екінші актінің келесі кө рінісінде Медея мен Креонттың диалогы беріледі. Бұ л Еврипидтің сахнасымен сә йкес келеді.

Белгілі бір физиологтың мынадай ескертпесі бар: бұ л Медея Еврипид «Медеясын» оқ ығ ан, біледі.

Бірақ рим трагигінде Креонт «Тиранның » типтік сипатына ие болғ ан, ал Медея ақ ылды, айлалы адвокат болғ ан. Ол аластау ү шін бір кү ндік мұ рсат алады. Сенека туындысынан балалар аластатылмайды. Екінші акт та хормен аяқ талады.

Ү шінші акттағ ы да монологпен ашылады. Сенека қ амтылғ ан кейіпкердің сыртқ ы белгілерін сипапау ү шін асыраушы фигурасын кө п қ олданады.

Медеяның монологы бізді қ астық, ө шпенділік тақ ырыбына ү шінші рет алып келеді. Ол Ясонды ақ тау ү шін неше тү рлі пайдасыз ә дістер іздейді.

Сенека концепциясының Еврипидтен айырмашылығ ы Медея мен Ясонның диалогынан кө рінеді. Еврипидтің Медеясы сезімін таптағ ан Ясонды жек кө реді. Сенеканың Медеясы Ясонды ө зіне қ айтаруғ а ә рекет жасайды, оғ ан қ ашуды ұ сынады. Еврипид Ясонды ө те тө мен дә режедегі жексұ рын адам ретінде суреттейді. Сенекада ол ө з кінә сін сезінген, ө мірден қ ажығ ан, жасық адам. Тек балалары туралы ой ғ ана оны ө мір сү руге жстелейді. Медеяның ө шпенділігі оғ ан да ауысады. Медея Ясонның осал тұ сын біліп алады.

Хор ә йел ө шпенділігінің кү шін, бұ зылғ ан неке қ ұ қ ық тарын жырлайды, бақ ытсыздық ты мұ ң ая еске алады.

Тө ртінші акт Медеяның сиқ ырлы «операцияларына» арналғ ан. Сиқ ыр осы кезең дегі ә дебиеттен орын алғ ан «қ орқ ынышты» тақ ырыптардың бірі. Акт тү гел екі монологтан тұ рады. Асыраушы Медеяның уды қ алай даярлайтынын жете ә ң гімелейді. Одан кейіпкер ұ зақ сонар сиқ ырлы дұ ғ асын оқ ып, балалар арқ ылы уланган киімдерді Ясонның екінші ә йеліне жібереді.

Хордың қ ысқ аша ә ні Медеяның дү рбелең ге толы ахуалының сыртқ ы сипаттарын тағ ы да суреттейді.

Соң ғ ы актіде жаршы келеді. Оның Сенеканың басқ а трагедияларынан айырмашылығ ы жаршы толық мә лімет бермей, тек ханшайым мен оның ә кесінің ө лгенін ғ ана хабарлайды. Осы актідегі негізгі орын Медеяның монологына беріледі. Оның бітіспес ө шпенділігі таусылмайды. Бірінші рет баласын ө лтіру туралы ой туады. Сезімін таразылай келіп, оның ойын махаббаты жең еді. Медеяның кө з алдына іні сұ лбасы, қ астық қ ұ дайы елестеп, осындай ауыр халде ол балаларының біреуін ө лтіреді.

Ортағ асырларда христиан рухына тә рбиелеу ү шін кө птеген жинақ тар басылды. Олардың ішіне Сенека сентенциялары да енді.

Жаң а заман ағ ымында Сенека трагедиялары Еуропа драмаларының дамуына зор ық палын тигізеді. Айталық, Шекспирдің «Гамлетінде» Сенекағ а сілтеме берілген.

Сенеканың моральдық философиясының қ ұ ны бө лек. Оның идеяларының ұ шқ ыны XVIII ғ асырдағ ы Дидро шығ армашылығ ында байқ алады. Қ айта ө рлеу дә уірінде де Сенека трагедияларының маң ызы зор болды.

III ғ асырдағ ы дағ дарыс жә не Антикалық мә дениеттің соң ы

Рим империясының қ оғ амдық, мемлекеттік жә не идеологиялық қ ұ рылымындағ ы ақ ырын ү деген дағ дарыс б. з. III ғ. белең алғ ан. Империяны қ ұ лдар мен кедейлер басып алып, солтү стігіне германдық тар, шығ ыстан парсылар басып кіріп, ә рқ айсысы ө зінің императорын жария етуге асық ты. Ұ зақ анархия басталып, 70 жылдан аса уақ ыт ішінде Римде 37 билеуші ауысады. Дағ дарыс 235 жылы Северлер ә улеті билігінің қ ұ лауымен басталса, 323 жылы Константиннің біріккен держава қ ұ руымен аяқ талды.

Идеологиялық дағ дарыс саяси-қ оғ амдық дағ дарыспен бірге дамыды. III ғ асыр антикалық мә денет тарихында ең қ олайсыз кезең болып табылады. Антониндер империясының ресми жарылқ ауымен негізі қ аланғ ан екінші софистика ө мір сү руін тоқ татады. Дағ дарыс қ арсың ында «Софистер ө мірі мен шығ армашылығ ын» тә мамдайтын шешен Филостраттың қ орытындысымен аяқ талады. Сонымен риторика Филостраттан кейін, поэзия Оппианнан кейін, ғ ылым Дион Кассийден кейін тоқ тайды. Жалғ ыз тірі идеялық кү штің иесі болып дін мен философия қ алады.

III ғ. философия неоплатонизммен сипатталады, ол антикалық мә дениеттің соң ғ ы ұ лы жемісі. Неоплатонизмнің негізін салушы - гректік Египет философы Плотин (204-270 жж. ), ол 243 ж. Римде сабақ берген. Плотин ө з жү йесін тек Платон оқ уының «ө згертіндісі» деген. Шынында бұ л біздің заманымыздың басынан дамығ ан философиядағ ы діни-идеологияның бағ ыттарының аяқ талуы еді... Неоплатонизм антикалық мә дениеттің шарық тау шегі болды. Бұ л ө мірдегі христиандық кө зқ арастың антикалық параллелі болды.

Б. з. III ғ. антикалық ә дебиеттің қ ұ лдырауымен сипатталады. Шынында Рим империясы Диоклетиан мен Константиннің кү шімен қ айта қ ұ рылғ ан батыста 200 жыл, Византияда 1000 жылдай ө мір сү рді, бірақ бұ л мү лдем басқ а (феодалды, абсолютті, христиан) мемлекет болды.

IY ғ асырда рухани ө мірдің басты фигурасы болып гректер ә лемінде Либаний не Фемистий емес, Василий Кесарийский мен Иоанн Златоуст есептеледі, керісінше латындар ә лемінде Авсоний не Аммиан емес, Амвросий жә не Иероним саналғ ан. Ө йткені Антикалық мә дениеттің орнына Ортағ асырлық келеді.

⇐ Предыдущая 37 38 39 40 414243 44 45 46 Следующая ⇒