Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

⇐ ПредыдущаяСтр 33 из 51Следующая ⇒

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Эллиндік ә дебиеттің кезең дерін атаң ыз

2. Эллиндік ә дебиеттің кө рнекті ө кілдеріне тоқ талың ыз

3. Идиллия жанрының негізін салушы Феокрит жайлы айтың ыз

4. Эллиндік дә уірдегі ә деби жанрлар жө нінде

5. Эллиндік ә дебиеттің тоқ ырауғ а ұ шырау себептерін атаң ыз

14 тақ ырып

Ежелгі Рим ә дебиеті

Рим алғ ашында орталық Италиядағ ы латын тайпаларының аз ғ ана саяси орталығ ы болып саналды. Римнің солтү стіктегі кө ршілері шығ у тектері анық талмағ ан шығ ыс жә не грек элементтері ү йлесушілігімен ерекшелінген мә дениеті дамығ ан этрус халқ ы болса, шығ ыста – оскстық (латынғ а туыстас) тілде сө йлейтін италийлік тау тайпалары мекендеген. Ү І-ІҮ ғ ғ. аралығ ында Рим біртіндеп туыстық бірлестіктен қ ұ л иеленуші мемлекетке айналды. Бұ л процесс Римде де екі жү з жыл бұ рынғ ы Грециядағ ыдай ө тті. Римге бір жағ ынан этрустік сауда-қ олө нер полистеріне қ арсы, ал екінші жағ ынан италийлік тау тайпаларына қ арсы жү ргізілген кү рес айтарлық тай қ иындық тар ә келді. Бұ л жағ дай Римге барлық кү шін жұ мылдыруды қ ажет етті. Соғ ыстағ ы қ атал тә ртіп, мемлекеттегі қ атаң заң дар, отбасыдағ ы ә кенің қ атаң ә мірі – рим қ оғ амының осы уақ ыттағ ы негізі, тіпті халық жиналысы да Римде ә скери жағ дайда ұ йымдастырылды.

Римнің италийліктер жә не этрустермен кү ресі жең іспен аяқ талды. ІІІ ғ. орта шенінде Италия толық Рим иелігіне ө тті. Рим бір уақ ытта латындық қ ұ рлық пен судың тоғ ысқ ан жерлерін иеленуші сауда нү ктесіне айналды. Қ арсыластарынан артық шылығ ы, міне, осы жерде болды. Сауда полисін дамытумен сыртқ ы мә дени ық палдар кең қ абылданса да, римдіктер ө зіндік дә стү рлі ә дет-ғ ұ рпын жоғ алтпауғ а тырысты. Ертедегі Римнің рухани мә дениеті италийлік, этрустік жә не гректік элементтерінің синтезделуімен сипатталады.

Италияның Римге кү шпен қ осылуының себебінен де италийлік мә дениетінің тілі, енді латын тілі есептелді. Ал оскс тілінде ә дебиет қ алыптаспады /окс фольклоры – аттеллана туралы тө менде айтылады/. Этрустік тілдегі ә дебиет діни жә не ғ ұ рыптық мә тіндермен шектелді.

Ерте латын шығ армашылығ ы туралы кейінгі уақ ыттағ ы авторлардан жә не азын-аулақ ү зінділер арқ ылы белгілі. Ол толығ ымен мемлекет пен қ ауымның қ ажеттілігіне қ ызмет атқ арғ ан. Мысалы Сенаттағ ы не халық жиналысында саяси сө здер, «ХІІ кесте заң дары» жастарғ а римдік ә деп негізінде жаттатылды. Абыздар жылнамалар жазғ ан, онда жоғ арғ ы қ ызметтегілердің есімдері, Римнің жең ілу мен жең істерінің тізімдері, рим халқ ына қ ұ дайлар рахымы не керісінше жә не т. б. Мейрамдарда қ ұ дайлар қ ұ рметіне ә нұ рандар айтылды. Жең іс салтанаты кезінде рим ә скерлері кө з тимеу ү шін кү лкілі ә ндер, тойларда ә зіл-қ алжың ды ә ндер айтқ ан. Атағ ы-даң қ ы шық қ ан жандарды жерлеуде арнайы адамдар жоқ тау айтса, туыстары мақ тау сө здерін аямағ ан. Бұ л сө здерді жерленген адамдардың табыттарынан оқ уғ а болады.

Римнің сө з байлығ ын дамытуда жең іс ә ндері (кейін эпосқ а айналғ ан) мен ойындық қ ойылымдар (драмалар) ү лкен ү лес қ осқ ан. Жең іс ә ндерінде ата-бабалардың ерліктері жырланғ ан, міне, солардан кейін поэтикалық Ромул, Кориолан жә не басқ а рим батырлары туралы аң ыздары тарихи дә стү рге айналғ ан. Римдегі ойындық кө рсетілімдер екі тү рлі болды: біреуі – этрустерден (хорлы фесценнин, кү лкілі екі жақ ты ө лең дер), екіншісі оскс (ателланалар – кү лкілі тұ рмыстық сюжеттер, тө рт маска ойнағ ан: ақ ымақ жас Макк, егде ақ ымақ Папп, мешкей ә рі мақ таншақ Буккон, бү кір зұ лым Дюссен) ә серінен қ алыптасқ ан. Алғ ашқ ыда бұ л ойындар ауылшаруашылық ө німді жинау, тойлау уақ ытында қ ойылғ ан. Кейіннен этрустық музыка жә не би элементтерін сің іріп қ алағ а да жеткен. Осылайша Римнің тұ рақ ты ойындарына (364 жылдан б. з. ) енді. Ателланалар да кө п уақ ытқ а дейін ө мір сү рген.

Ал римдік жазбаша поэзияның қ алыптасуы мемлекеттің б. з. д. ІІІ ғ. екінші жартысындағ ы жалпы ө згерістермен байланысты. Бұ л кезде Рим ә скері алғ ашқ ы рет ө з шекарасынан шығ ып, екі ауыр шайқ асты (бірінші 264-241 жә не екінші 219-202 жылдардағ ы Пуни соғ ыстары) жең ген. Рим ө зінің ең қ ауіпті кө ршісі ‑ Карфагенды жең іп, дү ниежү зіндегі Македония, Мысыр жә не Селевкид патшалық тарымен тең есті. Гректердің қ оғ амдық кө зқ арасы италияндық жаң а мемлекетке қ орқ ынышпен қ арады. Ө зінің дү ниежү зілік мә ртебесін кө теруде, римдіктер ә дебиетке жү гінді. Сенатор Фабий Пиктор грек-хатшылары кө мегімен рим тарихына грек тілінде алғ ашқ ы жалпы шолу жасады, онда автор трояндық шығ у тектері жә не Римнің жоғ арғ ы мақ саттарын (210-203 жж. ) кө рсетті. Грек тіліндегі Фабий жә не оның ізбасарларының шығ армалары римдік тарихи прозаның алғ ашқ ы ү лгілері саналады.

Алғ ашқ ы рим ақ ындары орта жә не тө менгі тап ө кілдерінен ә рі шалғ ай жатқ ан эллиндік облыстардан шық қ ан. Солардың ішінде Ливий Андроник, Гней Невий жә не Маций Плавтар болғ ан. Бұ лардың шығ армаларынан Плавт комедиялары ғ ана сақ талғ ан, қ алғ аны бірең -сараң ү зінділер тү рінде жеткен. Олардың шығ армашылығ ында бірнеше ұ рпақ тардың ерлік ә ндері мен театр мейрамдарына арналғ ан сценарийлері кө рінеді. Десе де Рим ә дебиеті ө зінің сұ рақ тарына дайын жауаптарды грек ә дебиетінен тауып отырды.

Осы жолда бірінші қ адам қ арапайым грек поэзиясын латын тіліне аудару болып табылады. Бұ л қ адамды таренталық грек, Рим сенаторымен азат етілген қ ұ л Луций Левий Андроник (шамамен 275-200 жж. ) бастады. Ол Римде балаларды латын жә не грек тілдеріне оқ ытты. Оқ ыту қ ажеттілігінен ол Гомердің «Одиссеясын» сатурндық ө лең мен латын тіліне аударды. Бұ л аударма Цезарь жә не Августин кезең деріне дейін мектептік оқ у қ ұ ралы ретінде пайдаланылғ ан. Басқ арушы ұ йымдардың тапсырысымен театр кө рсетіліміне трагедия мен комедиялар аударып, ө зі соларды қ оюшы режиссер ә рі актер ретінде жұ мыс атқ арды. Мұ ндай бірінші кө рсетілім 240 ж. қ ойылып ү лкен қ ұ рметке ие болды. Соң ында сенат ө тініші бойынша ол 207 ж. грек ү лгісіндегі Юнонағ а арналғ ан ә нұ ранды қ оғ ам қ ажетіне аударды.

Ал кампаналық ақ ын Гней Невий (270-200 жж. ) алғ ашқ ы пьесасын 235 ж. кө рерменге ұ сынды. Ол ө зінің шығ армасын «Пуний соғ ысына» арнап, халық тық эпопея (сатурндық ө лең дермен жазылғ ан жеті кітап) қ ұ растырады. Онда Римнің Карфагенмен кү ресін сонау Дидон мен Эней кездесулерінен бастап, бірінші Пуний соғ ысының жең ісімен аяқ тайды. Невий алғ аш болып трагедияғ а Рим тарихының беттерін енгізуге тырысып, «Ромул» жә не «Кластидий» (222 ж. рим қ олбасшысы Мерцелонның галдарды жең ген жері) пьесасын шығ арды. Комедиялық жанрда да жаң алық тарымен келген қ аламгер жоғ арғ ыларғ а ұ намай, Римнен қ уылғ ан. Сө йткен ақ ын жат елде қ айтыс болады.

Тит Мак (жалғ ан аты Плавт «жалпақ табан» деген мағ ына береді, 255-184 жж. ) біздің заманымызғ а дейін шығ армалары тұ тас жеткен, комедия жанрында жазғ ан алғ ашқ ы рим қ аламгері. Тит Макк Умбрияда туып-ө скен. Ол туралы мә лімет ө те аз. Оның 21 комедиясы толығ ымен сақ талғ ан. Ішіндегі ерекше танымалдары «Амфитрион», «Куркулион», «Менехмы», «Мық ты жауынгер» жә не «Псевдол» т. б. Плавт - (б. з. д. 184 ж. шамасында дү ниеден ө теді). Оның комедиялары грек туындыларының сюжеттерінде жазылғ ан. Плавт демократиялық бағ ытта жазғ ан драматург. Оның кө птеген комедияларында икемді кұ лдың бейнесі ү лкен сү йіспеншілікпен суреттеледі («Елес», «Вакхидалар», «Псевдол»). Плавтың пьесалары шебер диалогқ а, кү лкіге қ ұ рылғ ан. Олар гректер мен римдіктердің ө мірін, тұ рмысын шебер суреттеп, ескі ә дет-ғ ұ рыпты кү лкіге айналдырады. Б. з. д. ІІ ғ. бірінші жартысында Римнің мә дени атмосферасы келесі ө згерістерге ұ шырайды: Рим Жерорта тең ізінің батысын бағ ындырып, шығ ысына ауысып Грецияны басқ ара бастайды (ІІ македониялық соғ ыс 200-196 жж., Антиох Селевкидпен 192-188 жж., ІІІ македониялық соғ ыс 172-167 жж., Ахей соғ ысы 146 ж. ). Римнің Грециямен байланысы мық ты жә не тығ ыз болды. Грецияда жиналғ ан материалдық байлық кең ағ ымда Римге жө нелтілді. Сонымен қ атар Римде Грецияның ішкі байлығ ы ашылды. Римге аспаз, актерлермен бірге философтар мен ғ алымдар ағ ыла бастады. Македония жең ілісінен кейін александрийлік, пергамдық кітапханаларынан кейінгі орында саналатын македон патшасының кітапханасы Римге кө шірілді. Рим ғ ылымына жан-жақ тан еніп жатқ ан грек теориясына жауап ретінде Катон (234-149) римдік ғ ылымдарының энциклопедиясын жазды. Ал Квинт Энний (239-169) «ү ш тілді (латын, грек, оскс) адам» аталғ ан оң тү стік Италияда туып ө скен. Ол ағ артушы-ақ ын ретінде, халық қ а терең ақ ылгө йлікке жол ашты. Энний ө зінің негізгі туындысы «Анналдар» эпопеясы кіріспесінде оны Гомердің аруағ ы қ олдағ анын жазғ ан.

Тарих сахнасында Рим дү ниежү зілік державағ а айналды. Қ оғ амдық тоқ ырау рухани тоқ ыраумен қ атарласты. Философиялық теория мен саясат тә жірибесі арасында байланыс ү зілді. Осы ү рдістерге байланысты б. з. д. ІІ ғ. жартысында Рим ә дебиетінің дамуын ү ш тү рлі сипатқ а бө луге болады. Полис тұ рғ ындарының дә стү рлі идеологиясына тә н ескі ақ ындық жанрлардың тө мендеуі, жекеменшіктік идеологияғ а тә н жаң а поэтикалық жанрлар дамыды жә не жә не сол кезде поэзиямен қ атар дамығ ан проза кең етек алды. Осы кезең дегі барлық шығ армалар ү зінді тү рінде сақ талынды. Ескі жанрлардың бұ л қ ұ лдырауы бұ рынғ ығ а (эпос, трагедия жә не комедия) сенген. Трагедияның қ ұ лдырауын Римнің соң ғ ы атақ ты трагедия жазушысы Луций Акцийдан (б. з. д. 170-85 жж. ) байқ аймыз. Акций Римнің трагедиялық театрын жаң артуғ а тырысады. Ол қ айтадан негізгі ү лгі ретінде Еврипидке ү ндеуінде кө рермендердің жаң алық қ а ұ мтылуын тү сініп, ү лкен қ ұ рметке ие болады. Бірақ оның қ азасынан кейін Римде трагедия дамымай қ алады.

Жеке ө зіндік идеологияны дә ріптейтін жаң а жанрдың /сатур/ пайда болуы Гай Луцилий (шамамен б. з. д. 102 ж. ) есімімен байланысты. Ол «Сатур» жанрындағ ы отыз кітаптың авторы. Бостандық та туылғ ан бай адам Сципионның досы жаң а кезең дегі Римнің саяси жаң алық тарын, ә дет-ғ ұ рып пен сә нді, ә деби пікірталас ө лең дерінде жаза білді.

ІІ ғ. соң ында прозаның дамуы рим ә дебиетінің жалпы ө згерістерімен байланысты. ІҮ ғ. Грециядағ ыдай ә дебиет формаларының қ ұ лдырауының нә тижесінде «жоғ арғ ы» мә дениетті таратушы сахна емес, оның орнына кітаптың келуімен прозалық жанрлар біртіндеп поэзияны ығ ыстыра бастайды. Римдік саяси кү рес талаптары эллиндік проза ү лгілерінің ә серімен ү йлестірілді.

Жоғ арыда сө з болғ ан рим ә дебиетінің ү ш кезең і III-II ғ ғ. Рим қ оғ амының қ арқ ынды дамуының алғ ышарты бола, бұ л кезең дер жазушыларын бір ғ ана жанр мә селесі біріктірген.

Гректік дә стү рдегі эпос, ә детте Гомер есімімен тү сіндірілетін поэтикалық жанрлардың ішіндегі ең жоғ арғ ысы болып саналды. Сондық тан рим ә дебиетінде оның шығ армалары алғ ашқ ы кезден бастап Рим халқ ының асқ ан ерлігін жырлауғ а лайық саналып, арқ ауына айналды. Рим халқ ының ө з мифологиясы дамымағ андық тан, шығ армалар мифологиялық емес, тарихи дастандарғ а айналды. Алғ ашқ ы римдік эпик Ливий Андрониктің «Иллиаданың » орнына «Одиссеяны» таң дау себебі, Одиссейдің еліне оралуында батыс Жерорта тең ізімен саяхаты, Италияның аң ызғ а айналғ ан тарихымен байланысты саналды. Рим дастанының стилі кө п дә режеде гомерлік классиканың ық палына тү сті.

Римдегі театр жанрын эпос секілді маң ызды болмауының басты себебі ол дінмен байланыссыз тек ойын сауық ретінде саналды. Римде тұ рақ ты театр ғ имараты б. з. д. 54 ж. дейін болмады. Кө рсетілген қ ойылымдар уақ ытша ағ аштан жасалғ ан жер тө лелерде жү ргізілді. Кө рермендер кө п жиналатын болғ ан. Сахнаның алдында орындық тар қ ойылды. Театрлардың кішкентайлы-ғ ынан, актерлер маскасыз ойнауғ а мә жбү р болғ андық тан, мимикалары анық кө рінген. Бірақ б. з. д. І ғ. театрларды қ айта қ арастыруда маскаларды қ олдану қ айта енді. Актерлер толық қ ұ қ ылы азаматтар болмады. Олар топ болып жиналып, антрпенер бастауымен мейрамдарда қ ойылым ұ йымдастыратын. Пьеса драматургтерден сатып алынатын. Ә детте сахнада ә рқ ашан жаң а пьеса қ ойылып, б. з. д ІІ ғ. соң ынан бастап классикалық пьесаларды жаң арту тә жірибесі жү ргізілді.

Римдік театр техникасының нашар дамуы рим драматургиясының кө п ерекшеліктерін тү сіндіреді. Ең алдымен, музыкалық элементті кіргізуде жақ сы ә н салып, би билей алатын бірнеше ө нер адамын табудың ө зі қ иын болғ ан. Сондық тан комедиядан мү лдем, тіпті антракт уақ ытында да хор алып тасталынса, трагедияда музыка минимумғ а жеткізілген. Драмада хордың орнына кантика - сольды ариялар келген. Дегенмен римдік сольды музыка кү шейтілгені сонша, рим трагедиялары ХҮ ІІІ ғ. операсына ұ қ саса, комедия опереттағ а ұ қ сағ ан.

Римдк комедиялар тақ ырыбының ауқ ымы бірқ алыпты болды. Ә кесі қ атал жігіт ауқ атты адамғ а тиесілі қ ызғ а ғ ашық болады, ал оның ә кесі қ ызды бай ә рі мақ таншақ жауынгерге бергісі келеді. Бірақ айлакер қ ұ лдың кө мегімен жігіт қ ызды алып кету ү шін ақ ша тауып қ арсыласын алдап соғ ады. Ал қ ыз болса, ә детте, еркін ә рі нағ ыз жар болып шығ ады. Бұ л римдік комедияның ә деттегі сюжеті (Псевдол, Куркиллион, Эпид т. б. ).

Грек тү пнұ сқ аларынан рим трагедиясы кө біне патетикалы Еврипидті, комедияда Менандрды қ олданды. Осылайша Рим эллиндік дә уірдің мұ рагері болды. Аудармалар еркін, қ ысқ артылып, кең ейтіліп, диалогтарды кантиктерге ө згертіліп немесе керісінше қ алдырып отырғ ан. Сонымен қ атар контаминация – басқ а грек пьесаларынан кейіпкерлер мен кө ріністер қ осылғ ан. Бірақ бұ л қ осымша тү пнегіздің бұ зылуы ретінде саналып, тек шағ ын эпизодтармен ғ ана шектелсе де ә рқ ашан кө п сынғ а ұ шырайтын,. Ең алғ ашқ ы контаминацияны римдіктер бірнеше грек пьесаларында бір мифтің сюжеті кездесетін трагедияларда қ олдана бастады. Осыдан кейін бұ л ә дісті комедиялардың тү рлі сюжеттерінде қ олданды. Жалпы тү пнегізден ауытқ у рим драматургтерінің ортақ мақ саты болды, олар трагедияда трагизмді, комедияда комизмді кү шейтуге тырысты. Эннийдің «Ифигениясындағ ы» еврипидтік қ ызметші ә йелдер хоры басты кейіпкердің жалғ ыздығ ын басып кө рсету мақ сатымен сарбаздардың хорыменен алмастырылды...

Композициядан ауытқ удан гө рі стильден ауытқ у кең інен қ олданылды: грек трагедияларының стилі ө те жоғ ары жә не салтанатты сипатта, ал комедияның стилі екінші кезектегі сипатқ а ие болды. Егер Еврипидте Медея ө з сө зін «Коринф ә йелдері, мен сіздерге шық тым! » деп бастаса, Эннийде ол «Сіздер, Коринфтің жоғ арғ ы дең гейлі ақ сү йектерінің ә йелдері... » дейді. Егер Менандр шығ армасындағ ы кү йеуі ә йеліне мынандай шағ ым айтса: «Тө зімсіз, менің ә йелім, сағ ан қ атысы жоқ нә рселерге араласа бересің », ал Цецилий мұ ны шамамен былай жеткізеді: «Қ ашан ү йге келмесем де, ол алдымнан суырылып шығ а келеді... ».

Рим драматургиясында ерекше орынды жергілікті римдік тақ ырыптағ ы эксперименталды: комедия - тогаттар, трагедия-претекстер пьесалары алады. Римдік трагедия-претекстері тарихи тақ ырыптағ ы александрийлік драматургияның тә жірибелік ә серінде болды («Филистокл», «Кассандрия» т. б. ). Олардың ішінде екі топ айқ ындалды: жартылай аң ызғ а айналғ ан Римнің ө ткені туралы трагедиялар (Невийдің «Ромулі», Акцийдің «Брут» атты трагедиясы) жә не жақ ын уақ ыт аралығ ындағ ы римдіктердің жең істерін кө рсететін қ ойылымдар (Невийдің «Кластидийы», Эннийдің «Амбракиясы»). Бұ л тә жірибелер бірегей болып қ алды: ІІІ-ІІ ғ ғ. трагедиялы-претекстердің тек сегізден аспайтын кө лемі ғ ана белгілі. Бұ дан комедия-тогататтар ұ зағ ырақ ө мір сү рді. Брақ фрагменттердің аздығ ынан ол бізге жұ мбақ болып қ алды. Сақ талғ ан тақ ырыптар іс-ә рекеттердің негізі жанұ ялық жә не шаруашылық болмысқ а тірелгенін байқ аймыз. Бірақ бұ л италийлік ә лемде гетерлер, параситтер жә не интригант қ ұ лдарсыз, менандрлық тарғ а ұ қ сас шытырман оқ иғ алар қ алай дамығ анын біз білмейміз. Ақ ыр соң ында тогата ә деби тә жірибе болып қ алып, фольклорлық тамырларын терең ге жіберген аттелланағ а орнын береді: Макк жас жігіттің драмалық қ ызметін оң ай қ абылдаса, Папп - қ арияның, ал Букон параситтің қ ызметін жең іл қ абылдады.

Гректік драма римдік сахнада осындай ө згерістерге ұ шырады: классикалық трагедия мелодрамағ а, ал жаң а аттиикалық трагедия Плавттағ ы фарсқ а жә не Теренцийдің махаббат драмасына ө згерді. Бұ л ө згерістер еуропалық ә дебиет тарихында маң ызды болды. Плавт пен Теренцийдің римдік комедиялары жаң а еуропалық комедиографтарына ү лгі болды Айталық ХҮ І ғ. бастап осыларғ а ұ қ сас комедиялар латын тілінде, кейін италян тілінде жазыла бастады. Ал одан да кейінірек Мольердің арқ асында комедияның осы типі классицизм жә не ағ арту дә уірінің ажырамас бө лігіне айналды. Римдік трагедия дә стү рі (Энний, Пакувий жә не Акций пьесаларының дә стү рін Сенека есімді жалғ астырушы арқ ылы) алғ ашқ ы еуропалық трагиктердің ү лгісіне айналды.

«Сатура - толығ ымен біздікі» дейді Квинтиллиан. Ол тек осы жанр ғ ана римдіктерге гректерден енбей, ө з бетімен дамығ ан деп санайды. Мұ ндай кө зқ арас тек жартылай дұ рыс саналады. Ө йткені Энний мен Луцилийдің бізге жеткен сатуралары ұ лттық философтардың насихат-диатрибтерімен белгілі эллиндк жанрларды еске тү сіреді. Римдік сатура мен жергілікті италияндық фольклордың байланысын кесіп айтуғ а келмейді; римдік филологтардың этрусстік ү лгідегі ә дебиетке дейінгі театр кө ріністерін «сатура» сө зімен белгілегені рас, бірақ бү л тү сініспеушілікке кө бірек жанасады.

Шешендік пен тарих римдік болмыспен тығ ыз байланыста болды. Барлық ә деби жанрлардан тек шешендік ө нер римдік аристократтарғ а сай деп саналды. Ә сіресе сенат пікірсайысының кө п жылдық тә жірибесі шешендік жанрғ а байланысты. Бұ л жанрда римдік дә стү рдің тазалығ ы ең кө п сақ талды. Сондай‑ ақ ең жоғ арғ ы дә режеге жетіп, ө лгенннен кейін де атағ ы ө шпеген Катонның ежелгі шешендік сө здері барлығ ына ү лгі ретінде қ алды. Бірақ бұ л шешендік тек жеке дарын мен сө йлеуші тә жірибесін ұ стап тұ рды. Катон қ ұ рғ ан негізгі принцип: «Негізін ұ стан, ал сө здер ө здері‑ ақ келеді» қ оғ амда кең тарады. Шеберліктің жоқ тығ ынының орнын толтыру, ал сақ талғ ан ораторлардың сө здері тә жірибенің жалпылануына сә йкес келмеді. Сондық тан ағ айынды Гракхилер алғ аш рет ө з сө здеріне грек риторикасының ә серлі ә дістерін енгізгенде, аттикалық шешендікте Горацийдің айтқ ан сө здері секілді рим шешендігіндегі ү лкен тө ң керіс болды. Біріншіден, риторикалық техниканы білетін орта дең гейлі шешен оны білмейтіннен ә лде қ айда биік болды. Екіншіден тек ә кесінен қ алғ ан шешендіктің қ ұ пиясын ү йренген сенаторларғ а қ арсы, билікке қ ұ штар «жаң а адамдардан» (ү йреншікті элитадан емес) шық қ ан шешендер риториканы мең геріп, шешен сенаттармен салыстырғ анда ә лдеқ айда жоғ арғ ы дә режеде болды.

Римдегі ә ң гімелер шешендіктің табиғ и жалғ асы іспетті еді: мемлекеттік істерді жү ргізуден кеткен соң, осы ә ң гімелер арқ ылы шешен саяси шаралардағ ы істерін тү сіндіріп, оғ ан дә лелдемелер келтірді; демалысқ а кеткенде ол ө зінің ө ткен қ ызметін жө нінде ә ң гіме жазып отырып, ақ тады. Сө йтіп Катон ө зінің «Бастауларында» бұ рын ө зі сенатта айтқ ан сө здерінің кө п кө лемдегі ү зінділерін келтірген. Римдік ә ң гіме жазушыларғ а қ айнар кө з қ ызметін, біріншіден, мемлекеттік мұ рағ аттық абыздық анналдар, екіншіден, ә леуметтік аң ыздардағ ы қ аһ армандық ә ң гімелер атқ арды. Оның алғ ашқ ысынан ерте римдік тарих жаң алық тарды жылдар бойынша қ ұ рғ ақ бө лу салтын қ абылдаса, екіншісінен кейінгі тарихшылардан да байқ алатын тілдің поэтикалық сипатын мұ ра қ ылып алды.

Тарихшылардың алғ ашқ ы ұ рпағ ы Фабий Пиктор мен оның ізбасарлары ө з тарихын грек тілінде, ал екіншілері Катон мен оның ізбасарлары латынша жазса да, аналитикалық форма бә ріне ортақ болып қ ала берді. Бірақ Катон мұ нда да «жаң алық тарды» жылдар бойынша емес, «пә н» бойынша батыл топтастырды жә не ө з шолуына тек Римді емес, бү кіл италияндық қ оғ амды қ осуғ а тырысты. 130-120 жж. шамасында ежелгі абыздық анналлдар тү пнұ сқ а тү рінде басылды. Сондық тан оны ә р кез басынан ә ң гімелеу қ ажеттілігі жойылды. Семпроний Азеллион мен Целий Антипатр біршама жақ ын ө з тақ ырыптарын тұ йық талғ ан кезең дермен шектейді. Айта кететіні, алғ ашқ ысы ө з мазмұ ндамасында саяси элементті кү шейтсе, екінші ақ ындық элементті басып кө рсетеді. Тарих жылнамасы тарихи памфлет пен тарихи романғ а бө ліне бастайды. Римдік тарихшылар ә лі философиялық бағ ыттағ ы тарихты жазуғ а шамалары келмейді. Римдік жаулаушылардың ә лемдік маң ызын ой елегінен ө ткізу грек ойшылы Полибийдің еншісіне тиеді.

Гректік тарихшы Полибий мен философ Панэтий Римде кө п жылдар бойы тұ рып, оның мә дениетімен танысқ ан екі грек ойшылы, ә рі Сципион Эмилианның достары осы кезең оқ иғ аларын логикалы тү рде аяқ тағ ан. Олардың кө мегімен грек қ оғ амы Рим жаулаушыларына деген ө шпенді сезімнен босанып, олардың рухани қ ұ ндылық тарына қ осқ ан ү лесін мойындады. Осығ ан дейін гректердің Рим мә дениетіне тигізген ә сері туралы сө з етсек, енді керсінше, Римнің грек мә дениетіне деген ә сері жайында сө з етеміз.

Мегалополиядан шық қ ан Полибий Римге ақ сү йек ахейлік тұ тқ ындармен бірге келіп, ол жақ та шамамен 16 жыл ө мір сү реді. Кейін Отанына оралып, Сципион Эмилианмен жорық тарда болып, Грецияда Рим билігін орнатуғ а ү лесін қ осып жә не б. з. д. 220-146 жж. аралығ ында қ амтитын «Тарих» атты ең бегін 40 (5 толық сақ талғ ан, 13-нен ү зінділер ғ ана, ал қ алғ андары жетпеген) кітап етіп шығ арады. Ақ сү йек ұ рпағ ы болғ ан ол жастайынан саясаткер жә не ә скери адам болуғ а дайындалды. Ол тарихқ а бә рінен бұ рын тә жірибелік пайда ү шін қ ызық ты. Бұ л оғ ан дейін болғ ан жағ дайларды біліп жә не олардың байланысы арқ ылы келешектегі даму болжам жасауғ а мү мкіндік береді. Сондық тан ол тарихта бә рінен бұ рын детерминизмнің объективтік себептілігінің қ олданылатын заң дардын іздеді. Полибий ү шін тұ лғ аның ролі еш маң ызды болмай, тағ дыр оқ иғ алардың ә лі танылмағ ан себептерінсіз ойы ғ ана дейді. Ол ү шін ө мірдегі ө згерістердің қ айнар кө зі саяси формалардың табиғ и дамуы монархиядан аристократияғ а, кейін демократияғ а жә не қ айтадан монархияғ а, сонымен қ атар формалардың ә рқ айсысы кө терілу мен ү йлесімділік кезең ін, қ ұ лау жә не қ ақ тығ ыс кезең дерін басынан кешіреді.

Бұ л жай ғ ана ой емес, ақ ыры аяғ ында ол перипатиктер мен Аристотельдің саяси теорияларына келіп тіреледі. Бірақ Полибийде ол жаң аша сипатта болды. Ө йткені Полибийдің ойы ө лшеусіз кең: ол тек бір қ оғ аммен ғ ана шектелмей, барлық Жерорта тең ізіне: Рим, Карфаген, грек полистері жә не шығ ыс державаларғ а бірдей кө зқ араспен қ арайды. Бұ л жерде біздің кө ретініміз, бү кіл ә лем бойынша, ә р елде кіші болсын ү лкен болсын, тез немесе ақ ырын елді гү лдендіретін не қ ұ лататын қ оғ амдық формалардың тө ң керісі болып жатқ аны. Бұ л ө ркениет ә лемнің барлық бө ліктерінде болып жатқ ан тарихи ү рдістің кө рінісі ә рі антикалық тарихи ойдың ең биік жетістігі: универсализм, синхронизм, прагматизм - Полибий «Тарихының » ү ш негізгі принципі. Осы бір заң дылық тардың ө лшемін сол кездегі барлық елдерде бағ алап, Полибий қ азіргі тарихи гү лденуде бә рінен жоғ ары тұ рғ ан Рим деген қ орытындығ а келеді. Рим мемлекетінің қ ұ рылымы аристократияның, демократияның жә не монархияның белгілерін ү йлесімділікте ұ стайды, яғ ни грек философтары ұ зақ армандағ ан идеалды іске асырды. Римдік ә скери қ ұ рылым гректер мен македондық тардың атақ тарынан да асып тү сті, сондық тан да сол кездегі елдердің ішінде Рим ішкі талас тартыстар мен жау шапқ ыншылық тарынан сақ тандырылғ ан. Сол себептен жарты ғ асыр бойы Римнің Жерорта тең ізіне билік жү ргізуі заң ды да пайдалы болды. Полибий Рим билігінің қ араң ғ ы жақ тарына да кө здерін жұ мғ ан жоқ, ол гректер азаттығ ын жоғ алтқ анына қ ынжылып, ахейлік патриот болып қ алды. Бірақ ол ү шін патриотық тан гө рі таптық қ ызығ ушылық тар жоғ ары болды. Ол Римде қ ұ лиеленушілік қ оғ амды қ ажет еткен ә лемдік мемлекетті кө рді. Кратет пен афиндық стоиктердің шә кірті Понэтий Родоский Римде Сципион Эмилианғ а қ онақ болып 20 жыл тұ рады. Ә йгілі Соқ ыр Аппияның айтқ ан сө здерін бағ алай алатындай латын тілін жақ сы мең герді. Ол 129 жылы Карнеадтың сынына ұ шырап кү йзелген Афина стоиктерінің басшысы атанып, оны «орта стоик» мектебінің тарихи кезең ін Панэтийден бастайтындай етіп реформалады.

Панэтийдің басты назарына ә лемдік саналы абстрактілі адам емес, ө з кезең і мен қ оғ амындағ ы нақ ты адам; оның ілімдерінің мақ саты - тә рбиелік мә нге ие. Зенон мен Хрисптің классикалық стоицизмі қ атаймағ ан эллинистік монархия қ оғ амында адам мен мемлекет арасындағ ы қ арама-қ айшылық ты тудырғ аны секілді, Панэтий стоицизмі Римнің ә лемдік державасын грек қ ұ лиеленуші қ оғ амының тірегі ретіндегі сезіммен туылды. Тө рт негізгі стоикалық: ойлау, ә ділдік, батылдық жә не тыныштық сипаттары Панэтийде римдік «айбынның » дә стү рлі сипаттарын еске тү сіреді. Полибий тарихы грек саяси теорияларының кө мегімен рим мемлекеттік қ ұ рылымның негізі деп саналса, дә л осылай Панэтий философиясы грек этикалық теориясының кө мегімен Рим айбынының идеалын ұ ғ ыну болып саналды.

Осында екі ойшылдың да ұ қ састығ ы бар: грек аристоктартары Римнің қ атаң билігін қ уанышпен қ абылдағ аны секілді, рим аристократтары гректердің жоғ арғ ы мә дениетін солай қ абылдады. Осыдан бастап, грек жә не латын мә дениеттері жайлы орталығ ы Рим бола бастағ ан бү тін антикалық мә дениет деп аталады.

⇐ Предыдущая 28 29 30 31 323334 35 36 37 Следующая ⇒