Гректік және римдік әдебиет

Б. з. д. I ғ. Жерорта тең ізі маң айындағ ы мемлекеттердің Рим қ ол астына бірігуі аяқ талады. 60 жылдары Помпей жорық тары эллиндік Кіші Азия мен Сирияда Рим билігін орнатты. 50 ж. Цезарь жорық тары Римге Галлияны қ аратты. 30 ж. Октавиан Египетті Рим провинциясына айналдырды. 10 ж. оның қ олбасшылары Дунай мағ ындағ ы аймақ ты жаулап алады. Рим державасының шекаралары Рейн, Дунай, Евфратқ а дейін жетіп, ары қ арай жү ре алмағ ан рим ә скері б. з. д. 53 ғ. (парфяндардан) жә не б. з. д. 9 ж. (германдық тардан) жойқ ын жең ілістермен аяқ талды.

Римнің ішкі саяси жағ дайы сыртқ ы жетістіктерінен артта қ алды. Б. з. д. I ғ. ортасында Рим ә лемдік держава ретінде дамығ ан қ ұ лиеленушілік қ оғ амғ а мұ қ таж болса да, билікті ұ йымдастыруда полис болып қ ала берді. Ал мұ ның ө зі қ оғ амның жұ мыс кү шін шектеді. Ол қ алалық республика болды. Италияның барлығ ы б. з. д. 89 дейін рим азаматтығ ы қ ұ қ ық тарын қ олданбады, ал шет аймақ тары жаулап алынғ ан елдер деп саналып, ұ йымдастырылғ ан тонауғ а ұ шырап жатты. Ал ол ө з кезегінде олигархиялық республика болды: онда мемлекеттік лауазым тек жер иеленуші ақ сү йектер сенаторлық қ ызметіндегілерге берілді. Қ оғ амның сауда-қ аржымен айналысатындарының ө здері мемлекеттік істерге жанама тү рде қ атысты, ал жай халық биліктен толығ ымен алыстатылды.

... Ә лемдегі державаның ү лкен байлық тарын ө ндіре пайдалану ү шін объективті тү рде мемлекеттің ә леуметтік базасын кең ейту, биліктің жетістігі мен италияндық қ оғ амның орта тап ө кілдері жә не провинциалдық қ оғ амның жоғ арғ ыларымен бө лісу, державаның кө лемінде қ ұ лиеленушілік таптың кү штерін біріктіру керек болды. Бұ л қ ажеттілік олигархиялық республика дағ дарысының жартылай қ ұ қ ық сыз италияндық тардың кө терілісі, шеткі аймақ тардың толқ уы, қ ұ лдардың кө терілісі секілді белгілері басталғ анда туды. Ө зінің артық шылық тарына арқ а сү йенген сенаторлар легі қ ажетті ө згерістер ә келе алмады. Сондық тан бірте-бірте қ оғ амның тө менгі бө лігін басып, жоғ арғ ы бө лігін біріктіре алатын ә скери кө шбасшысының бірің ғ ай билігіне кө шу байқ ала бастады. Мұ ндай билік ү шін кү рес б. з. д. I ғ. бойы жалғ асады. Оның басты мә селелері: Марий мен Сулла арасындағ ы азаматтық соғ ыс (88-82 жж), Сулланың диктатурасы (82-79); алғ ашқ ы триумвират билікке ү міткерлердің одағ ы (60 ж. ), Помпей мен Цезарь арасындағ ы азаматтық соғ ыс (49-46 жж) жә не Цезарьдың диктатурасы (48-44), екінші триумвират (43 ж. ); Антоний мен Октавиан Август арасындағ ы азаматтық соғ ыс (32-30 жж. ) жә не Рим империсының негізін салушы болып саналатын, ә леуметтік мә селелерді шешуде тиімді саяси формалар таба білген Августың билігі (б. з. д. 27 ж. - б. з. 14 ж. дейін).

Римнің республикадан империяғ а ө ту заң дылығ ы тү сінікті, бірақ замандастары ү шін бұ л трагедия болды. Олар республиканың қ ұ лауын, сә йкесінше Римнің қ ұ лауынмен кө рді. Егер Рим халық тарғ а билік жү ргізуде римдік «айбындық тың » артық шылығ ымен қ олы жетсе, онда билікті тек сол мұ ралық айбындық пен шайқ алта алды. Б. з. д. I ғ. халық санасында болғ ан Римнің рухани қ ұ лдырауы туралы кө зқ арас қ алыптасты. Бә рінен жоғ ары қ оюғ а тә рбиелеген римдік айбындық пен ө з мү ддесін жоғ ары қ оюғ а итермелейтін ө зімшілдік секілді кемшіліктер қ ұ ртылды; бұ л ү рдістің басы болып римдіктер ү лкен ә скери қ арапайымдылық тан айырылғ ан Карфагенді жең у болып саналды. Ал соң ы пессимистік кө зқ арас бойынша - Римнің қ ұ лауы, ал оптимистік кө зқ араста - кү нә лардан қ айғ ы арқ ылы тазару жә не Римнің рухани жә не саяси қ айта ө рлеуі есептелді. Қ ұ тқ аруғ а сенгендер қ оғ амдық кү реске еселенген қ ұ штарлық пен қ атысуғ а тиіс болды; ал сенбегендерге қ оғ амдық жұ мыстардан шеттеліп, ө зін іздеумен айналысуғ а тура келді. Алдың ғ ы кезең де белгілі бола бастағ ан жұ мыс пен бос уақ ытпен тамсану сезімі, қ оғ амдық мен жекелікте шарық тау шегіне жетеді. Бұ л қ оғ амдық дағ дарыс пен оны шешу жолдарын іздеуді мойындау азаматтық соғ ыстар кезіндегі римдік ә дебиеттің (Цицерон, Салюстий, Лукреций мен Катулл) басты мазмұ ны болды. Айта кететін қ оғ амдық белсенді ү рдіс прозада, ал индивидуалистік ү рдіс сол кезең дегі поэзияда кө рініс тапты.

Бұ л кезең де грек ә дебиеті рим ә дебиетінен салыстырғ анда екінші кезекке тү седі. Жерортатең іздік бірігу мен шеттегілердің қ ұ қ ық сыздығ ы жағ дайында ә лемдік державаның мә дени орталығ ы болып, ә рине, Рим саналды. Грек жә не шығ ыс эллиндік аудандары мә дени ө мірде перифириялық қ алыпта қ ала берді. Б. з. д. I ғ. грек ә дебиетінің барынша кедейлену уақ ыты. Ө йткені барлық дарынды жазушылар мен ғ алымдар Римге қ оныс аударып не ө з аймақ арында билік басында, не кең есші қ ызметін атқ арады.

Қ абілеттілігін жоғ алтпағ ан рим поэзиясының жалғ ыз жанры ‑ шағ ын эпиграмма. Мелеагр Годорский, Фелодем, келесі ұ рпақ та Антипатр Фессолоникийдің эпиграммалары осы антикалық жанрдың ең жарқ ын ү лгілеріне жатады. Дә л осы уақ ытта Мелеагр ө зінен кейінгілеріне ү лгі болатын грек антологиясының эпиграммаларын қ ұ рады. Қ азіргісінен айырылғ ан Греция ө ткеніне назар аудара бастайды. Ө зінің саяси қ абілетсіздігінен қ ашып, ғ асырлар бойы жалғ асқ ан мә дени мұ раларынан жұ баныш табады. Кейін барлық жерге таралатын мә дени қ айта қ ұ рудың алғ ашқ ы белгілері байқ алады. Бұ л философияда да кө рініс тапты. Эллиндік мектептердің басшылығ ы арқ ылы классик-философтердің нағ ыз іліміне жету сә нге айналды. Бұ л лирикада да байқ алады. Аттикалық шешендердің стилі мен еліктеуі сә нге салынып, ары қ арай дамығ ан грек тілі мен стилін жабайлық ретінде сызып тастайды. Бірақ б. з. д. І ғ. соң ғ ы ширегіне дейін бұ л қ айта қ ұ рулық ү рдістер ғ алымдардың шағ ын шең берінен шығ а қ оймады. Жә не ол туралы хабарларды гректерден емес, римдіктерден кездестіреміз: бізге алғ ашқ ы белгілі болғ ан неопифагоршыл рим сенаторы Нигидий Фигул болса, алғ ашқ ы аттицистермен қ атар Цицерон болды.

Шындығ ында рим мә дениетін эллиндеу сол кезде айырық ша қ арқ ынмен болды. Шамамен б. з. д. 90 ж. катондық регаризмнен ә бден арылып, латын шешендік ө нерге ү йрету мектептері уақ ытша жабылғ анда, сахнадағ ы аударма комедиялары италийлік ателланағ а орын берді. Грек мұ ғ алімдері, кең есшілері, секретарлары ә рбір ақ сү йек жанұ ясында бола бастады. Ал жаң а рим аристократтары білімін жалғ астыру ү шін Афинығ а келіп жатты. Грек елшілері сенатта аудармашысыз ана тілінде сө йлеп, Цицерон жазбаларында грек сө здері кө птеп кездесіп жатты. Кітап саудасы дамып, б. з. д. 39 ж. алғ ашқ ы қ оғ амдық кітапхана ашылды. Грек мә дениеті кең інен таралды. Грек тілінен жасалғ ан аудармалар кең ө ріс алды. Осылайша Цицерон Платон мен Ксенофонттың кейбір диалогтары, Демосфен мен Эсхиннің айтқ андары мен Араттың поэмасын аударылды. Барлық пә ндер бойынша грек шығ армаларының компиляциялары одан да кең таралды. Бұ л жерде Цицеронның досы, энциклопедист-сенатор Марк Теренций Варрон Реатинскийдің ролі маң ызды болды. Ол рим жазушыларының ішіндегі ө ндіріп жазғ ан жазушы саналды, оның бір ө зінде 600 астам шығ армасы болғ ан. Материалды қ айталай келе ғ ылыми, кейде оқ улық тү рінде кітап жазды. Бізге жеткені - тек грамматика мен ауыл шаруашылығ ы туралы ең бектері. Білімді жинақ тау жә не жү йелендіру пафосы рим ғ ылымының алғ аш тә жірибесіне басшылық етті. Осылайша Варрон философия туралы трактатында болғ ан жә не болуы мү мкін барлық философиялық ілімдерді (288) топтастырып шығ ады. Грек мә дениетінің мұ расын римдік кө зқ араспен мә ндеген, бірақ тақ ырыптық аясы бойынша кө ркемдірек ә рі кең таралғ ан Цицеронның философиялық трактаттары саналады. Ол оларды ә ң гімелесушілер бір-біріне кезек-кезек берілген мә селе бойынша ә р тү рлі философиялық мектептердің кең ә рі байланысқ ан тү рде мазмұ ндайтын диалогтары ретінде қ ұ рды. Ал оқ ырманғ а таң дау мү мкіндігін немесе орта жолды таң дауды ұ сынды.

Рим мә дениетінің бұ л эллинденуі дә стү рлі рим идеалынан бас тарту деген сө з емес еді. Керісінше Цицерон мен Варронның тү сініктері бойынша грек мә дениеті отанының гү лденуі ү шін ежелгі римдік мейірбандық тың идеалын қ атайту жә не мә ндеу ү шін керек. Жә не ержү ректілік пен адамгершілік жө ніндегі тү сінікті толтыру керек болды.

⇐ Предыдущая 29 30 31 32 333435 36 37 38 Следующая ⇒