7. Азаматтық соғыс дәуіріндегі әдебиетке тоқталыңыз

7. Азаматтық соғ ыс дә уіріндегі ә дебиетке тоқ талың ыз

8. Империялық бекіту кезең індегі ә дебиет туралы не айтасыз?

9. Екінші софистика, жанрлары мен ө кілдері

15 тақ ырып

Ежелгі Рим ә дебиеті /жалғ асы/

Рим ә дебиеті ө зінің сұ рақ тарына жауапты грек ә дебиетінен тауып отырды. Римдіктер гректерден алғ ан материалды ө здерінің тарихына, идеологиясына, жергілікті мә дениеті мен салт-дә стү рлеріне байланысты дамытты.

Рим ә дебиеті грек жә не батыс Еуропа ә дебиеттері арасына байланыс жасады. Қ айта ө рлеу дә уірінде де, ХҮ ІІ-ХҮ ІІІ ғ асырларда антикалық ә дебиет тек рим ә дебиеті арқ ылы танымал болды. Сол кездердегі грек драматургтары Эсхил, Софокл, Еврипидтен гө рі рим драматургы Сенека танымал болғ ан, ал еуропалық эпостан Гомердің поэмалары емес, Вергилийдің «Энеидасы» кө бірек танылғ ан. XVIII ғ асырда ғ ана грек ә дебиетіне кө ң іл бө лінді, ал XIX ғ асырда Рим ә дебиетін дұ рыс бағ аламай, таза еліктеу ә дебиеті деп қ арағ ан.

Екі ә дебиеттің кө п ұ қ састығ ы болса да, Рим ә дебиеті грек ә дебиетінің жә й ғ ана кө шірмесі емес. Оның да кө п ө згешелігі бар. Рим ә дебиеті грек ә дебиетінің жанрларын пайдаланып, оларды ө зтертіп, жаң а тү рде дамытты. Мысалы, грек трагедиясында хордың қ атысуы міндетті болды, ал рим ә дебиетінде оның қ ажеттілігі болғ ан жоқ.

Рим ә дебиетінің дамуы, оның «алтын дә уірі», Рим империясының пайда болуы мен кү йреуі антикалық ә лемнің дамуының соң ғ ы кезең іне келді.

Рим ә дебиетінің кезең дерге бө лінуі ә деби латын тілінің дамуымен сә йкес келеді:

I. Ежелгі кезең Рим ә дебиетінің пайда болуына дейін (б. з. д. 240 ж. дейін);

II. Архаикалық кезең. Цицеронның ә деби кызметіне дейін (б. з. д. 240-81 жж. );

III. Рим ә дебиетінің «алтын дә уірі».

а) Цицеронның заманы - Рим прозасының гү лдену кезең і (б. з. д. 81-43 жж);

б) Августың заманы - Рим поэзиясынын гулдену кезең і (б. з. д. 43-14 жж. );

IV. Рим ә дебиетінің «кү міс дә уірі» (14-117 жж. )

V. Соң ғ ы императорлық кезең (117-476 жж. )

Рим мифологиясы. Римдіктер Олимп қ ұ дайларына қ ұ лшылық етті, бірақ олардың аттарын ө згертіп алды. Мысалы, бас қ ұ дай Зевсті-Юпитер, тең із қ ұ дайы Посейдонды-Нептун, ө лілер патшалығ ының ә міршісі Аидты-Плутон, неке, аналар мен балалардың қ амқ оршысы, Зевстің ә йелі Гераны-Юнона, соғ ыс қ ұ дайы Аресті-Марс, сауда-саттық тың қ ұ дайы Герместі-Меркурий, сұ лулық пен махаббат қ ұ дайы Афродитаны-Венера деп атады.

Публий Марон Вергилий (б. з. д. 70-19 жж. ) - Римнің даң қ ты ақ ыны. Оның ө мірі аң ызғ а айналғ ан. Вергилий солтү стік Италияда қ олө нерші отбасында дү ниеге келген. Алғ ашқ ы білімді Кремонада, соң ынан Миланда оқ ығ ан, Римде риторикалық білімін жетілдірген.

Вергилийдің жас кезінде жазғ ан ө лең дері «Ұ сақ ө лең дер» деген шағ ын жинақ болып (ақ ын қ айтыс болғ аннан кейін). Бұ л ө лең дер неотериктер поэзиясының жә не эпикур мектебінің ә серімен жазылғ ан.

Вергилийдің алғ ашқ ы маң ызды шығ армасы «Буколиктер» («Бақ ташы жыры») б. з. д. 42-38 жылдары жазылғ ан. Ақ ын жинағ ында идиллиялық ө мірді (табиғ ат аясында тыныштық та ө мір сү ру) мадақ тап, саясаттан аулақ болуғ а тырысады. «Буколиктер» дү ниежү зілік ә дебиетінде ерекше орын алады. Вергилий Рим ә дебиетінде бұ рын болмағ ан буколикалық жанрды енгізеді.

«Буколиктер» шығ армасының арқ асында Вергилий Рим ақ ындарының алдың ғ ы қ атарына шығ ады. Ол Меценаттың ү йірмесіне кіреді. Ақ ынның келесі шығ армасы - «Георгиктер» («Егіншілер туралы дастан») император Октавиан Августке арналғ ан. Вергилийдің жеті жыл жазғ ан ең бегі тө рт кітаптан тұ рады (егіншілікке, жемістерді ө сіруіне, мал шаруашылығ ына, бал араларды ө сіруіне арналғ ан). Шығ армаларында ақ ын шаруаның ең бегін дә ріптейді. Италия халқ ының тарихи қ айраткерлерінің, табиғ атының даң қ ын шығ арады.

Ә йгілі ақ ын Вергилий «Энеида» дастанын жазуда он жылғ а жуық енбек сің іреді. Вергилий грек жә не рим мифтерін зерттейді. Бұ л дастанда Троя қ орғ аушылардың бірі, ә йел қ ұ дайдың баласы Эней туралы айтылады. Эней ө рт-жалынғ а оранғ ан қ аладан асыл заттарды емес, ө зінің ә бден қ артайғ ан ә кесін арқ алап шығ ады. Ә деттен тыс шым-шытырық окиғ алардан кейін, ол Италияғ а қ оныстанады. Эней Римдегі грек оқ ытушылардан білім алады. Мектепте грек ә дебиетінің классикасымен танысып, Гомердің поэмаларымен, драмалармен, шешендік сө здермеи, Цицерон философиясымен, грек жә не латын тілінде шешен сө йлеумен, грек тілінен аударумен жә не поэма жазумен машық танады.

Эней ө зінің болашағ ын болжаумен де айналысқ ан. Ол ү шін ө лілердің жер астындағ ы патшалығ ына тү седі. Сол арада дана қ арттың рухы Энейге оның ұ рпақ тары Римнің негізін қ алайтынын жә не кө птеген халық тардың аса қ уатты ә міршілері болатынын болжап айтады. Вулкан қ ұ дайы Энейге арнап қ алқ ан соғ ып, оның бетіне Рим тарихындағ ы болашақ оқ иғ алар мен Августың салтанат қ ұ руын бейнелейді. Эней ө зінің болашақ ұ рпақ тарын, олардың арасынан Римге тыныштық орнататын, тіпті Римнен шалғ айдағ ы Халық тарды қ аһ арымен қ алтырататын «қ ұ діретті Августы» да кө реді.

«Энеида» салтанатты жә не ә уезді ө лең мен жазылғ ан. Вергилии дастанда ерлікті, ө з борышына адалдық ты, ү лкендерге деген қ ұ рметті дә ріптейді. Ақ ын гректер мен римдіктердің діни нанымдарын, ежелгі аң ыздарды империяны жә не Августың ө зін ә сірелей дә ріптеу ү шін шебер пайдаланады.

Марк Туллий Цицерон (б. з. д. 106-43 жж. ) - атақ ты адвокат, шешен, жазушы, саяси қ айраткер. Цицерон Лациум қ аласында дү ниеге келеді. Грек жә не рим ә дебиетінің синтезі Цицеронның шығ армашылығ ында жан-жақ ты іске асырылды. Цицеронның ө те бай ә деби мұ расы сақ талды. Олар саяси батытта, сотта сө йлеген 58 сө зі, шешендік ө нер, саясат, практикалық жә не теориялық философия туралы 19 трактаты, аса маң ызды психологиялық қ ұ жат, латын тілінің ескерткіші жә не Римдегі азамат соғ ысы туралы деректеме болып табылатын 800-ден астам хаты бар.

Цицерон адвокаттық қ ызметіне б. з. д. 80-ші жылдардың аяғ ында кіріседі. 63 жылы ол консул болып сайланады, сол кезден бастап оның беделі қ атты ө седі. Ол Сенатта басшы рө лін атқ арады, Кіші Азияда проконсул болады. 48 жылы император Цезарь жең геннен кейін саясаттан қ ол ү зіп, ә дебиетпен айналысады. Сол кезде ол кө птеген шығ армалар: риторикалық («Брут», «Шешен» - римдегі шешендік ө нердің тарихы, стилі туралы), философиялық трактаттар жазады. Цицерон Рим ә дебиетінде бұ рын болмағ ан кө ркем философиялық прозаны жетілдіруді мақ сат етті. Ол этика, метафизика, тану теориясының ә р тү рлі мә селелерін қ амтитын жә не кө пшілігін грек философиясының ең маң ызды бағ ыттарымен таныстыратын ең бектердің сериясын шығ арады. Цицеронның маң ызды жетістіктерінің бірі латын тілінің философиялық терминолоғ иясын шығ ару болып табылады.

Б. з. д 44 жылдан бастап Цицерон қ айта саясатпен айналысады. Оның атақ ты «Филиппики» ең бегі Антонийге қ арсы кү рестің ә деби ескерткіші болып есептеледі («Филиппики» деген атты Цицерон грек шешені Демосфеннің Филипп Македонскийге қ арсы сө здерінен алғ ан).

Цицерон еуропалық мә дениет тарихына ү лкен ық пал жасады. Ол Рим прозасының асқ ан шебері болып саналады. Оның аты шешен деген сө здің синонимі болды. Цицерон ең бектері Қ айта ө рлеу дә уірінде, ХҮ ІІ-ХҮ ІІІ ғ асырларда жоғ ары бағ аланды. Ол ө нерді қ орғ аушы ә йел қ ұ дай Афинаны - Минерва, аң шылық қ ұ дайы Артемиданы - Диана, ұ сталық қ ұ дай Гефесті - Вулкан деп атады, бақ ыт қ ұ дайы Тюхэні - Фортуна, махаббат қ ұ дайы, Афродитаның ұ лы Эротты - Амур немесе Купидон деп атағ ан.

Б. з. д. I ғ асырдың соң ы мен б. з. І ғ асырдың басын Рим поэзиясының «алтын ғ асыры» деп атайды. Римнің аса кө рнекті ақ ындары осы уақ ытта ө мір сү ріп, ө з шығ армаларын жасап кетті.

Рим театрларында грек жә не рим драматургтарының трагедиялары мен комедиялары қ ойылады. Император Помпей Грециядағ ы театр жұ мысымен танысып, солардың ү лгісі бойынша Римде тастан қ аланғ ан алғ ашқ ы театр салдырады. І ғ асырда Римде 50 мың кө рермен сиятын атақ ты Колизей театры салынады. Грек жазушыларының шығ армалары латын тіліне аударылады. Рим ақ ындарының ө здері де кө птеген тамаша дастандар мен ө лең дер жазады.

Гораций Флакк (толық аты Квинт Гораций) - (б. з. д. 65-8 жж. ) Италияның оң тү стігінде Венузияда дү ниеге келген. Ол азаттық алғ ан қ ұ лдан туғ ан. Рим жә не Афиныда білім алғ ан. Азамат соғ ысы басталғ ан кезде ә скерге кетеді. Алғ ашқ ыда республикашылар жағ ында болғ анымен, кейін император Августың сарай ақ ыны болады.

Гораций ө лең жазуғ а б. з. д. 42-ші жылдан бастап кіріседі. 30-шы жылы ақ ынның екі жинағ ы шығ ады. Гораций «Одалар», «Сатиралар», «Хаттар», «Эподтар» т. б. кітаптардың авторы. Оның ү ш шығ армасы ә деби тақ ырыпта жазылғ ан.

Горацийдің ө лең ө нерін мадақ тағ ан «Ескерткіш» одасы жаң а заман ақ ындарына ү лгі болады (Т. Р. Державин, А. С. Пушкин т. б. ). Горацийдің ақ ындық сырын ашқ ан «Поззия ғ ылымы» ең бегін кейін классицизм теоретиктері пайдаланғ ан. Гораций мұ расы Еуропа поэзиясының ә сіресе ХҮ І-ХҮ Ш ғ асырларда лирика жанрының қ алыптасуында аса зор рө л атқ арды.

Б. з. б. I ғ асырда Римнің ұ лы ғ алымы Лукрециймә ң гі ө лмес қ ұ дайлардың болуын жоқ қ а шығ арады. Ол ә лемнің, адамның пайда болуын жә не адам қ олымен жасалғ анның бә рін ғ ылыми жолмен дә лелдеуге тырысады. Лукрецийдің пікірі бойынша табиғ ат атомдардан тұ рады. Атомдар бір-бірімен қ осылып, аспан денелерін, Жерді, тірі заттарды, адамдардың жанын қ ұ райды. Ол денемен бірге ө летін жанның мә ң гі ө мір сү ретінін жоқ қ а шығ арады.

Апулей Луций (б. з. д. 124 ж. шамасы - ө лген жылы белгісіз) - Мадаврада туып-ө скен атақ ты Рим жазушысы. Дә улетті жанұ ядан шық қ ан. Карфагенде риторикалық білім алғ ан, Афиныда филолсофияны оқ ығ ан. Кө п саяхаттағ ан. Римде адвокат қ ызметін атқ арып, латын тілін ү йренеді. Карфагенде тұ рғ ап кезде ү лкен жетістіктерге жетеді. Апулейге тірі кезінде ү лкен ескерткіш орнатылады.

Философ жә не маг аталғ ан Апулейдің шығ армашылығ ы ә р алуан. Ол латын, грек тілдерінде жазады. Оның философиялық, жаратылыстану тақ ырыптарына жазылғ ан ең бектері, ә р тү рлі жанрда жазылғ ан поэтикалық шығ армалары бар. Апулейдің грек тілінде жазғ ан шығ армалары сақ талмағ ан. Латын тілінде жазылғ ан шығ армаларының кө бі бізге жеткен. Олар философиялық трактаттар жә не «Метаморфоза» немесе «Алтын есек» атты ү лкен роман (қ олжазбаларда роман «Метаморфоза» деп аталғ ап, IV ғ асырдағ ы ә йгілі христиан жазушысы Августин оны «Алтын есек» деп атайды). Ә лем ә дебиетіне Апулей «Алтын есек» романының авторы болып кіреді. Романда II ғ асырдағ ы Рим провинциясы тұ рғ ындарының тұ рмысы, рухани ө мірі бейнеленген. «Алтын есек» - Еуропа ә дебиетіндегі бірінші психологиялық роман.

Сиқ ыршы қ асиетінің арқ асында жануарғ а айналып, одан қ айта адам кейпіне оралғ ан адам туралы фольклорлық аң ыз антикалық ә дебиетте Апулейге дейін болғ ан. «Метаморфоздар» - грек шығ армасының ө ң делген тү рі. Апулей грек жазушысы Лукиан шығ армасының сюжетін кө птеген жаң а эпизодтармен кең ейтті. Апулейдің финалы да Лукианнан ө згеше.

Бас кейіпкер киген есектің маскасы адамдардың мінез-қ ұ лығ ын сатиралық тү рде кө рсету ү шін ү лкен мү мкіндік берді. Апулей шығ армасында провинциялық коғ амның таптарын ә р тү рлі жағ дайларда кө рсетеді. Ол қ ұ лдарды қ атал пайдалануды жасырмайды, шағ ын жер иелерінің қ иын жағ дайын бейнелейді. Сонымен қ атар, Апулей шығ армасындағ ы дін мен театрғ а байланысты ойларының ү лкен тарихи-мә дени қ ұ ндылығ ы бар. Эпизодтары бай фольклорлық жә не новеллалық материалдар береді. Соның ішінде, романғ а тең елетін ү лкен ә ң гіме (екі кітаптың кө леміндей) – «Амур мен Психея» туралы ертегі. Бұ л халық ауыз ә дебиетінде кең тарағ ан ертетілік сюжеттердің бірі қ ұ быжық қ а тұ рмысқ а шық қ ан қ ыз келісімді бұ зады. Кү йеуі жоғ алып кетеді. Ә йелі оны іздеп кетеді де ұ зақ саяхаттан кейін оны табады.

«Метаморфоза» романы орта ғ асырда кең таралғ ан. Апулейдің кейбір новеллаларын Боккаччо пайдаланғ ан. Ә сіресе, «Амур мен Психея» туралы ертегі ү лкен жетістіктерте жетеді. Бұ л сюжет кейіннен кө ркем ә дебиетте кең інен пайдаланылды (Лафонтен, Виланд, Богданович ә дебиетте, Рафаэль, Торвальдсен - бейнелеу онерінде осы сюжетті пайдаланғ ан).

Қ орыта айтқ анда, ежелгі Рим ә дебиеті ә лем ә дебиетінің алғ ашқ ы дә уірлерінде ашқ ан жаң алығ ымен, соны пікірлерімен дара тұ ратын қ аламгерлерімен ерекшеленді.

⇐ Предыдущая 32 33 34 35 363738 39 40 41 Следующая ⇒