Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

⇐ ПредыдущаяСтр 32 из 51Следующая ⇒

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Эсхил мен Софоклдың трагедия жанрына енгізген басты жаң алығ ын айтың ыз

2. Еврипид драмаларындағ ы басты жаң алық ә рі қ олданылғ ан ә деби ә дісі

3. Тиртей қ андай элегияның ө кілі болып саналады?

4. Сапфо ө лең дерінің басты тақ ырыбын атаң ыз

5. Феокрит қ ай жанрдың негізін салушы?

6. Идиллия қ андай жанр?

7. Плутарх туындыларының басты тақ ырыптарын жіктеп кө рсетің із

13 тақ ырып

ЭЛЛИНДІК ә дебиеті

Элиндік ә дебиеттің жоғ ары ө ркендеу кезең і б. з. д. ІІІ ғ асырғ а сә йкес келеді. Осы ө ркендеудің негізгі орталығ ы Александрия қ аласы болып, оның шарық тау шегі ІІ Птолемей Филадельф патшаның билік еткен кезең іне тұ спа-тұ с келеді. Ө ркендеудің негізін IV ғ. аяғ ында дү ниеге келіп, полистік мә дени-дә стү рмен тә рбиелінген Каллимах, Феокрит, Ликофон секілді жазушылардың ұ рпағ ы салады.

Дә стү рлі Греция мен Александрия ә дебиеттерінің арасындағ ы ө тпелі кезең ді IV-III ғ ғ. Самос пен Кос аралдарындағ ы эпиграмматист ақ ындардың шығ армашылығ ымен байланыстыруғ а болады. Бұ л бір жағ ынан Греция (жә не Сицилия), екінші жағ ынан Александрия, ү шінші жағ ынан Македония арасындағ ы ә деби қ иылыс етін. Самос аралындағ ы ә деби ү йірмені Асклепиад жә не оғ ан жақ ын Афинндық Гецин мен Македондық Посидип басқ арса, Кос аралындағ ы ә деби ү йірмені Колофондық Гермесианакт пен кейін Александрияғ а қ оныс аударғ ан атақ ты Сицилиялық Феокрит атты шә кірттері болғ ан ғ алым ә рі ақ ын Филет басқ арды. Филеттің ө зі де бірнеше жыл Александрияда тұ рып, патшаның ұ лы (болашақ ІІ Птолемей Филадельфа) мен Мусейонның жетекшісі Зенодотқ а ұ стаз болғ ан. Жоғ арыда аталғ ан екі ү йірменің арасында тығ ыз қ арым-қ атынас байқ алады: Феокрит Филет пен Асклепиад туралы асқ ан қ ұ рметпен айтады. Осы жерде Антимахтың жү з жыл бұ рын поэзиғ а сің ірген ең бегі кө рсетіліп, тұ ң ғ ыш рет бір тұ лғ ада ақ ын мен филолог бейнесі қ ұ растырылады. Лирик Филет лексикограф, эпик Зенодот Гомерды шығ арушы, ал Каллимах Александрия кітапханасындағ ы каталогтың қ ұ растыруышысы болады.

Эллиндік дә уірде жаң аруғ а кө п ұ шырағ ан жанр эпиграмма болып саналады. Эпиграмма деп элегиялық дистихпен жазылғ ан қ ысқ а (2-8 жолдан тұ ратын) ө лең дерді атайды. «Эпиграмма» сө зі «жазба» деген мағ ына беріп, б. з. д. VI-V ғ ғ. жататын ерте грек эпиграммалары мазмұ ны бойынша осы атауғ а сә йкес келген: қ ұ лпытас жазбалары (эпитафия) немесе арнау жазулар (мазмұ ны мен кө лемі жағ ынан тасқ а қ ашап жазуғ а тұ рарлық сентенциялар). Бұ лар кө біне жеке сезімдерден гө рі, жалпы ойды білдіретін болғ ан. Классикалық Грециядағ ы эпиграмма жанрының ең ү здік шебері Семонид Кеосский болып саналады (Фермопил шайқ асында кө з жұ мғ ан спарталық тарғ а арналғ ан атақ ты эпитафияның авторы). Бұ л тақ ырыптық шектеулердің бұ зылыуы ІV ғ. басталып, философ Платон махаббат тақ ырыбындағ ы алғ ашқ ы эпиграмма-ларды жазғ ан. Б. з. д. ІІІ ғ асырда шешуші ө згерістер болып, «жоғ арғ ы жанрғ а» жатпағ ан қ ысқ а эпиграммалар жаң а дә уірдегі ө згерістердің айнасына айналады. Эпитафиялар азаматтық ерекшеліктерді емес, жанұ ядағ ы адамның жеке қ асиеттерін, ал арнау жазулар кү нделікті ү й шаруашылығ ындағ ы тұ рмыстық заттарды баяндай бастаса, ө мір мә ні туралы философиялық эпиграммалар махаббат пен шарапты мадақ тайтын ө лең дерге айналады. Сол заманның екі ірі эпиграммисті Самос аралындағ ы ү йірме басшысы Асклепиад пен кедей саяхаттаушы Таренттік Леонидті атап ө туге болады. Асклепиад бұ рынғ ыларғ а қ арағ анда жең іл махаббат тақ ырыбындағ ы эпиграммаларды, ал Леонид шаруалар мен балық шылардың, қ олө нершілер мен тең ізшілердің ө мірін бейнелейтін арнаулардың дә стү рлі формаларын қ алыптастыруғ а ө з ү лестерін қ осты.

Суреттеу эпиграммалары ө з кезегінде арнау эпиграммалардан ерекшеленеді. Оларда арнаудың себептері айтылмай, тек заттар ғ ана суретеледі. Осы тұ рғ ыда сол кездегі Посидиптің диалог тү рінде жазылғ ан эпиграммасын мысалғ а келтіруге болады. Онда атақ ты Лисиптің мү сіні суреттеліп, элиндік дү ниетанымның қ алыптасуында маң ызды орынғ а ие болғ ан тү сініктер мен жағ дайлар баяндалғ ан.

Бү кіл эллиндік жанрлардың ішінде шағ ын эпиграмма жанры ө міршең болып шығ ып, бұ л дә стү р мың жылғ а дейін созылады. Мысалы б. з. д. 80 жылы қ ұ растырылғ ан Мелеагрдің эллиндік эпиграммалардан тұ ратын " Венок" атты анталогиясы б. з. І, VI жә не Х ғ асырларында кейінгі ақ ындар арқ ылы қ айта толық тырылып, тө рт мың нан астам эпиграммадан тұ ратын 16-томдық кітап (атақ ты " Палатин антологиясы" ) болып шық ты. Осы эпиграммаларда қ ұ растырылғ ан мотивтер мен образдардың кө бі кейінгі антикалық дә уірдегі лирикалық шығ армаларда, одан кейінірек жаң аевропалық поэзияда да ө з кө рінісін тапқ ан.

Асклепиад ү йірмесі эпиграмма жарының қ алыптасуына бағ ытталса, ал Филет ү йірмесі эпиллия, элегия сияқ ты ірі жанрлардың қ алыптасуына бағ ытталды. Бірақ, ө кінішке орай, бұ л туралы мә ліметтер жақ сы сақ талмағ ан. Филеттің " Деметра" мен " Гермес" (Одессей мен Эоланың қ ызы Полимел арасындағ ы махаббат туралы) атты эпиллиялары мен папирусқ а жазылғ ан басқ а да эллиндік эпиллиялардың ү зінділері табылғ ан. Филет сонымен қ атар «Лиданың » ү лгісінде жазылғ ан " Биттида" атты махаббат элегиясының авторы болғ ан. Римдік жоқ таушылар Филетті алдың ғ ы қ атарлы элигик санап, Каллимахпен қ атар қ ұ рметтеген. Филетке ұ қ сап бақ қ ан Гермесианакт «Леонтия» атты элегияда Гомердан бастап Филетке дейінгі ғ ашық болғ ан ақ ындарды тізіп шық са, келесі бір элегик Фанокл бозбалағ а ғ ашық болудың жарқ ын мысалдарын, ал Александр Этолийский Аполлон қ ұ дайының махаббатқ а толы шытырман оқ иғ асын тізіп келтіреді.

Дә л осы Кос аралында эпиллияғ а жақ ын идиллия («бейне») немесе буколика («малшылар ө лең і») жанры дү ниеге келген. Бұ л жанрдың негізін салушы Феокрит (шамамен 305-240) Сиракуз маң ында дү ниеге келіп, ұ зақ уақ ыт Кос аралында ө мір сү ріп, кейін Александрияғ а қ оныс аударғ ан. Ол ө зі ө мір сү рген дә уірде аса танымал болмағ анымен, екі жү з жыл ө ткен соң, Вергилийдің кө мегімен даң қ ы кө кке жетеді. Оның жетінші идиллиясында Кос аралында ө ткен мереке суреттеліп, басқ а ақ ындармен поэзия тө ң ірегінде жү ргізген ә ң гімесі келтіріледі. Онда келтірілген кейіпкерлердің барлығ ы да шартты атулармен аталғ ан. Мысалы, Феокрит ө зін Симихид деп, Асклепиаданы Сикелид деп атағ ан. Ә ң гіменің мазмұ ны эллинизм дә уіріне тә н қ арапайым шағ ын ө лең дерді мадақ таудан тұ рады.

Феокриттің отыз идиллиясы мен жиырма алты эпиграммасы сақ талғ ан. Оның шығ армаларын бірнеше топқ а бө ліп қ арастыруғ а болады: малшылардың ө мір сү ру салты мен ә дет-ғ ұ рпын суреттейтін ө лең дер, мим жанрына жақ ын, бірақ кө птеген лирикалық элементерден тұ ратын қ алалық ө мірдің кө ріністері, мифилогиоялық эпиллиялар, бірнеше махаббат тақ ырыбындағ ы ө лең дер мен II Птолемея Филадельфа пен Сиракузтық Гиеронның қ ұ рметіне арналғ ан екі «энкомия» — мақ тау ө лең дері.

Малшылардың ө лең дерінде (буколик) оқ иғ а ә детте Феокриттің отаны саналатын Сицилиядада орын алып, ауылдық жердегі тұ рмыс-тіршілік сол қ алпында, ешқ андай ә серлеусіз суреттеледі. Бұ л идиллиялар сицилиялық гректердің дориялық диалектісінде жазылғ ан. Малшылар айтатын осындай ө лең дер халық ә ндеріне негізделген. Олардың негізгі тү ріне екі малшының екі жолды ө лең мен айтысуын жатқ ызуғ а болады. Осы форма Феокриттің V идиллиясында Комат атты кә рі, айлакер малшы мен Лакон атты дө рекі, жас жігіттің арасындағ ы айтыста нақ ты кө рсетіледі.

Феокрит ақ ымақ малшының бейнесінде тең із нереидасы Галатеяны жақ сы кө ретін Полифенді суреттейді. Оның VI идиллиясында екі жас жігіт айтысқ а тү сіп, оның бірі досына Галатеяның ө зіне қ ұ лай ғ ашық болғ анын, бірақ ол Галатеяның бірінші болып келгенін кү тіп жү ргендігін айтады. ХІ идиллияда Полифен Галатеяның алдында ө з байлығ ымен мақ танып, оны ө зіне шақ ырады.

Феокриттің ең бектерінде тек ә зілге толы махаббат туралы ғ ана емес, сонымен қ атар, қ айғ ы мен қ асіретке толы махаббат туралы да айтылады. Оның І идиллиясында малшы ө лім аузында жатқ ан Дафнис туралы жырлайды. Онда Дафнис Афродитағ а бағ ынбауғ а ант беріп, кейін бір нимфағ а ғ ашық болады да, бірақ ө з сө зінде тұ рып, махаббат дертінен ө лу жолын таң дайды.

Феокриттің II идиллиясы типі жағ ынан мим жанрына жақ ын болғ анымен, онда да махаббат қ асіреті суреттеледі. Онда бойжеткен қ ыз ө зінің ғ ашығ ы Дельфиске сиқ ыр арқ ылы қ ол жеткізбек болып, ай толғ ан кезде ө зінің кү ң дерімен бірге тү рлі жоралғ ылар жасап, Ай қ ұ дайына ө зінің қ асіретті махаббаты туралы айта бастайды.

Феокриттің «Кинисктің махаббаты» атты ү шінші мимі Мысырғ а қ оныс аударып, Птолемейдің жалдамалы ә скер қ атарына қ осылуы сияқ ты ақ ыл-кең еспен аяқ талады. Ә ң гіме барысында Птолемейге деген мадақ таулар анық кө рінеді.

Феокрит шығ армаларының басты қ ұ ндылығ ы оның шынайлығ ы мен кө рнектілігі болып табылады. Феокрит ө з шығ армаларында кейіпкерлерді суреттеп, олар туралы айтпайды, тек оларды кө рсетіп қ ана қ ояды. Мысалы, малшылар мен жұ мысшылар, сарбаздар мен тү рлі таптағ ы қ ала тұ рғ ындары болсын, барлығ ы да кө рнекті тү рде жарқ ын кө сетілген. Феокриттің шығ армаларында тіпті жануарлар мен ө сімдіктер ә лемі де ө зіндік маң ызғ а ие болып, табиғ ат қ ұ былыстары кө ркем де, ә сем суреттеледі.

Эллиндік дә уірдегі тағ ы бір ә деби бағ ыттың бірі дидактикалық эпостың жаң аруы болып табылады. Осындай ескерткіштердің бірі ретінде Араттың астрономиялық поэмасын мысалғ а алуғ а болады. Арат (шамамен 315—245 жылдар) Кіші Азиядағ ы Сол елді мекенінде дү ниеге келіп, Афинада білім алғ ан. 270 жылдары Македон сарайына келіп, ө мірінің соң ына дейін сонда қ оныстанады. Кө птеген элиндік жазушылар секілді Арат та ақ ын ә рі тілші болғ ан.

Араттың «Қ ұ былыс» атты поэмасы жұ лдыздарды жә не метеорологиялық денелерді сипаттайтын екі кітаптан тұ рады. Бірақ, Арат ө зі астроном да, метеоролог та болмағ ан. Ол ең ә уелі мазмұ нғ а емес, формағ а кө ң іл аударып, ө лең дерді жең іл ә рі тү сінікті беруге тырысқ ан. Аристотель дидактикалық эпосты сынғ а ала отырып, онда сюжеттің бірлігі жоқ екенін айтса, Арат болса, ә дебиетте сюжет емес, стиль маң ызды екенін кө рсетеді. Сондық тан да, эллиндік жә не римдік дә уірлерде Араттың осындай стилистикалық ерекшеліктері таң қ аларлық жағ дай саналып, латын ақ ындары оның поэмасын кем дегенде тө рт рет аударғ ан

Эллиндік ө нердегі маньеристтік тенденциялар Каллимахтың (шамамен 310—240 жылдар) шығ армаларында анық кө рініс тапқ ан. Жана бағ ыттар іздеу барысында Каллимах кө п ақ ындармен жанжалдасып, Антимахты қ атты сынғ а алды. Антимахты қ ұ рмет тұ тқ аны ү шін тіпті ө зінен ү лкен Асклепиад, Посидипп сияқ ты замандастарымен, сонымен қ атар классикалық эпосты қ айта жаң ғ ыртуғ а тырысқ ан шә кірті Аполлоний Родосскиймен де айтысқ а тү седі. Каллимахтың бізге жеткен ү зінділерінде ә деби тартыс айқ ын кө рінеді.

Жас новатордың ө мірі мен ә деби мансабы қ иын ө ттіп, данық ты ә улиеттің ұ рпағ ы, Афина қ аласында жоғ ары білім алғ ан Каллимах жас кезінде мектеп мұ ғ алімі болып жұ мыс істеуге мә жбү р болды. Кейіннен Мусейон тұ сында жемісті ең бек етіп, Александрия кітапханасында кө лемді католог қ ұ рғ анына қ арамастан, кітапханашы қ ызметіне ө зінің шә кірті ә рі бақ таласы Аполлоний тағ айындалады. Тек II Птолемей Филадельфаның орнына III Птолемей келгеннен соң ғ ана оның дә режесі кө теріле бастайды.

Каллимахтың шығ армаларынан қ ұ дайларғ а арналғ ан алты ә нұ ран мен алпыс ү ш эпиграмма толығ ымен сақ талғ ан. Сонымен қ атар оның папирусқ а жазылғ ан «Бастау» атты элигиясынан да кейбір ү зінділер мен оның қ ысқ аша мазмұ ндары жеткен. Каллимахтың гексаметр ө лең ө лшемімен жазылғ ан осы ә нұ рандарында Зевстің дү ниеге келуі, Афинаның суғ а шомылу салтанаты, Делос аралында Аполон мен Артемиданың дү ниеге келуі, Деметра мейрамы мен Артемидтің жастық шағ ы суреттеледі. Аталғ ан туындылардың барлығ ына дерлігі таза ә деби шығ армаларғ а жатады.

Каллимахтың «Бастау» атты туындысы бірнеше элегиялардан қ ұ ралғ ан тө рт кітаптан тұ рады. Онда махаббат тақ ырыбының орнына сол кездегі тү рлі қ алалар мен елді мекендердегі «ежелгі» тұ рмыстық салт-жоралғ ылар туралы эллиндік ғ ылымда ә йгілі болғ ан оқ у материалдары берілген. Бірде Каллимахтың тү сіне Муза еніп, оның ақ ындық ө неріне бастау болады да, Каллимах одан тү рлі салттардың себептері мен бастамасы туралы сұ рап біледі. Оның ү шінші кітабында Аконтий мен Кидиппе туралы махаббат оқ иғ асы баяндалғ ан. Ғ ашық тық дертіне ұ шырағ ан Аконтий ғ ашығ ы Кидиппеге «Артемиданың атымен ант етемін, тек Аконтийге ғ ана тұ рмысқ а шығ ам» деген жазуы бар алманы ұ сынады. Осылайша жазуды дауыстап оқ ығ ан Кидиппе еріксіз ант қ абылдап, оны орындауғ а мә жбү р болады. Ә ң гіменің соң ы Аконтий мен Кидиппенің ұ рпақ тары негізін қ алағ ан қ алалардың тізімімен аяқ талады. Ал оның тө ртінші кітабында папируста жазылып, латынша аудармада сақ талғ ан атақ ты «Верониканың бұ рымы» атты ә ң гіме келтірілген. ІІІ Птолемейдің жас жұ байы Вероника жарының жең іске жетуін тілеп, бұ рымын кесіп, қ ұ дайғ а қ ұ рбан етеді.

Каллимахатың эпиграммалары оқ ырмандар алдында қ арапайымдылығ ы мен тү сініктілігі арқ ылы ерекшеленеді. Автор ө з замандастарынан ерекшелене отырып, эпиграмманы жаң а тақ ырыптарды қ амтитын жаң а талаптарғ а сай ерекше формамен беруге тырысқ ан.

Каллимах Александрия ә дебиетінде айрық ша орынғ а ие болғ ан. Оның шығ армалары кейінгі грек жә не рим поэзиясына зор ә серін тигізеді. Катулл оның туындыларын аударып, эпиллия жазуда оғ ан біршама еліктесе, Овидий, Процерций, Энний мен Луцилий де оның шығ армаларын ө здеріне ү лгі тұ тты.

Эллиндік ә дебиетте тек жаң а жанрлар пайда болып, ұ мыт болғ ан жанрлар қ айта жанданып қ ана қ оймай, сонымен қ атар батырлар жырлары мен трагедиялар сияқ ты классикаалық жанрларғ а да аса кө ң іл аударылды. Каллимахтың ү лкен кө лемді эпостарды жоқ қ а шығ арып, ү лкен тартыста жең іске жеткеніне қ арамастан, кітапханашы Мусейон Аполлонийдің (шамамен 290-215 жж. ) Родоста жарық кө рген поэммалары эллиндік, кейін римдік оқ ырмандардың арысында да Каллимахтың ө лең дерімен қ атар ү лкен жетістікке ие болды.

Аполлонийдің «Аргонавтика» атты туындысы тө рт кітаптан тұ рады. І жә не ІІ кітапта Колхидағ а сапар туралы айтылса, ІІІ кітапта Медеяның Ясонғ а деген махаббаты мен Ясонның ерлігі туралы, ал IV кітапта елге қ айта оралу туралы оқ иғ алар баяндалады. Аполлоний елді мекендерді суреттеу ү шін тарихшылар мен геогрофтардың шығ армаларын кең інен пайдаланып, оқ иғ а желісін дамытып отырғ ан. Поэманың кө лемі драммалық тетралогияның кө леміне тең. Бұ л жерден Аполлонийдің Аристотельден қ алғ ан кө ркем шығ арманың кө лемі тым ұ зақ болмау керек деген қ ағ иданы ұ стануғ а тырысқ анын кө руге болады. Дегенмен, онда оқ иғ алардың логикалық байланысы мен сюжеттің тұ тастығ ы сақ талмағ ан.

Поэманың қ ұ дайлар мен адамдар туралы айтылатын тұ стары айтарлық тай қ ызық қ ұ растырылғ ан. Аполлоний Гомерді басшылық қ а ала отырып, ө з шығ армасына «қ ұ дайлардың аппаратын» енгізеді. Онда Гера и Афина аргонавтарды қ орғ ап, оларғ а демеу болады да, олардың ө тініші бойынша, Медеяның Ясонғ а деген махаббатын ояту ү шін Афродита ө зінің ерке ұ лы Эротты Медеяның жү регін садақ оғ ымен жаралауғ а жібереді. Дегенмен, поэмада ешқ андай да діни сезімдер кездеспейді. Онда Афродита мен ерке ұ лы Эроттың бейнесі шынайы тү рде суреттелген. Сұ лу бойжеткенді кө рген сә тте Медеяның жү регінде пайда болғ ан махаббат ұ шқ ыны дә л суреттелгені соншалық, онда келтірілген «Эроттың садақ оғ ы» артық ә деби метафора болып саналады. Сонымен қ атар Медеяның тү сі де ө те дә л баяндалғ ан. Ол тү сінде бейтаныс адам мен ә кесінің бірін таң дауы тиіс болады да, бейтаныс жігітті таң дайды. Оның бұ л таң дауына ызыланғ ан ә кесінің айқ айынан шошып оянғ ан Медеяның жандү ниесінде болып жатқ ан сезімдер нақ ты суреттеледі.

Эллиндік дә уірде маң ызды орынғ а ие болғ ан келесі бір классикалық жанр трагедия болып саналады. Бірақ, ө кінішке орай, бұ л жанр туралы мә ліметтер ө те нашар сақ талғ ан. Трагедиялар ү лкен сұ ранысқ а ие болып, барлық қ алаларда классикалық қ ойылымдар қ ойылатын. Театрларда классикалық қ ойылым-дармен қ атар жаң а қ ойылымдар да қ ойылатын. Ә сіресе, ІІ Птолемей театрғ а аса кө ң іл бө ліп, Александрияғ а грек ә лемнің тү кпір-тү кпірінен атақ ты драматургтарды жинайды. Оның сарайында трагедия жазатын жеті ақ ын болғ ан. Олардың арасында Александр Этолийский мен Ликофрон Халкидскийдің даң қ ы кө кке жетіп, Александр трагедия жанрының, ал Ликофрон комедия жанрының дамуына ү лкен ү лестерін қ осады.

ІІІ ғ асырдағ ы трагедиялар ө те нашар сақ талғ андық тан, бұ л жанрдың даму жолы туралы айту қ иынғ а соғ ады. Бұ л кезде де IV ғ асырда орын алғ ан кейбір тенденциялар болғ ан деп болжау жасауғ а болады. Дә л осы кезде Мосхионның «Фемистокл» мен «Ферейцтар» (V-IV ғ ғ. оқ иғ алар туралы), Ликофронның «Кассандреида» атты шығ армалары сияқ ты тарихи тақ ырыптарда жазылғ ан трагедиялар пайда бола бастады. Осындай ескерткіштердің бірі ретінде 1950 жылы жарық кө рген Кандавалды ө лтірген Гигес патша туралы қ ойылымның ү зіндісін мысалғ а келтіруге болады.

Эллиндік дә уірдегі комедия жанры туралы сө з етер болсақ, оның ө зіндік ерекшеліктері бар. Эллиндік комедия жазушылары ө з кейіпкерлерін антикалық комедиялардан іздеді де, оның дамуы екі бағ ытта жү рді. Бірінші бағ ыт орта анткалық комедияның ә серіне ұ шырағ ан оң тү стік италяндық негізде жү рді. Бұ л жанрдың негізін салушы Таренталық Ринтон болды. Ал екінші бағ ыт жаң а антикалық комедияның ә серіне ұ шырағ ан эллиндік Шығ ыс негізінде қ алыптасты. Эллиндік жазушылар мимдердің бірнеше тү рлерін («мимология», «биология», «ионикология», «кинедология», «гилародия», «магодия», «лисиодия» жә не т. б. ) атап кө рсетеді. Бірақ бұ л жанрларғ а жататын ескерткіштер жақ сы сақ талмағ ан.

Бізге танымал эллиндік комедияның ескерткіші театрда қ ойылуғ а арналмағ ан, тек оқ у ү шін арналғ ан. Папируста жазылғ ан бұ л шығ арма 1891 жылы табылғ ан. Оның авторы туралы ешқ андай мағ лұ маттар сақ талмағ ан. Бұ л шығ арма б. з. д. 250 жылы жазылып, оқ иғ а Кос аралында орын алады.

Эллиндік дә уірдегі классикалық стильге біріне шешендік ө нерді жатқ ызуғ а болады. Бұ л шығ армалар қ оғ амдағ ы саяси оқ иғ аларғ а негізделіп жазылғ ан. Шешендік ө нердің ү ш тү рі болды: саяси, салтанатты жә не сотқ а қ атысты шешендік сө здер.

Шешендік ө нерді зерттеу барысында риториканың ө з дең гейінде жылдам дамығ андығ ын аң ғ артуғ а болады. Егер саяси шешендік сө здерде қ айталан-байтын нақ ты жағ дайлар кө рсетілсе, салтанатты сө здерде алдын ала анық талғ ан шешендік ө нердің тү рлі тә сілдері мен қ ұ рылымдары кө рсетілді. Эллиндік мектеп Исократ пен Аристотель кезің дегі алғ ашқ ы бастамаларды артқ а тастап, жаң а теориялардың қ алыптасуына ө з ә серін тигізді. Тү рлі тә сілдер жіктеліп, жү йеленіп, қ алыптасқ ан теорияны мең геру ү шін тү рлі дең гейдегі жаттығ улар қ ұ растырылып, осы аталғ ан ә дістер жү з жыл ө ткен соң, Цицерон мен басқ а да римдік шешендердің кезең інде ө з жемісін берді.

Риторикалық зерттеу жұ мыстарында кездескен ең қ ұ нды мә ліметтердің бірі аң ызғ а айналғ ан ерліктер суреттелген Александр Македонскийдің тарихы болды. Оның ең танымал нұ сқ асын шамамен 300 жылдары Клитарх жазғ ан болуы керек. Бұ л шығ арарма уақ ыт ө те келе ө зінің тарихи сипатын жоғ алтып, ертегілердің ә серіне ұ шырай бастады. Біздің дә уірдің басында осындай ә серлерден соң мазмұ ны жағ ынан ертегілерге жақ ын «Александр туралы Роман» қ ұ растырылды. Бұ л роман Александр туралы ертегілер ә лемінің бастамасы болып, кейінгі антикалық кезең мен орта ғ асырларда Батыста да, Шығ ыста да кең тарала бастады.

Б. з. д. шамамен 240 жылдары Каллимах, Феокрит пен Араттың ұ рпақ тары тарих сахнасынан жоғ алып, осыдан кейін эллиндік ә дебиетте қ ұ лдыраудың, еліктеуліктеу мен тапшыланудың белгілері айқ ын кө ріне бастайды. Каллимахтың ұ рпағ ы полистік мә дениеттің дә стү рін сезініп, онымен кү шті қ арсылас ретінде тартымды кү реске тү ссе, жаң а буын ө кілдері бұ л кү рестің жемісіне ие болғ анымен, олардың шығ армашылық ынталары айтарлық тай жоғ ары дең гейде болмады.

Бұ л жағ дай ІІІ ғ аяғ ында басталғ ан эллинизмнің жалпы дағ дарысымен байланысты болды. ІІІ ғ. бірінші жартысындағ ы Эллинизмнің айтарлық тай гү лденуі мен ө ркендей тү суіне грек қ оғ амының жаң а қ ұ лиеленушілік экономиканың ең жоғ арғ ы формасына жаппай шапшаң ә рі тез ө туі себеп болды. Алайда шаруашылық тың осы формасы қ ұ лдар мен бұ қ ара-кө пшілікті ө з билігінде ұ стап, тә уелді еріктілердің ең бегін бақ ылауды жү зеге асыра алатын ә рі сауда жолдарының қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ете алатын кү шті мемлекеттік билікті талап етті. Сарай бү ліктері жә не ө зара талас-тартыстар мен соғ ыстардың салдарынан эллиндік ірі державалар берік ә рі мық ты, ұ зақ уақ ыт ө мір сү рген мемлекеттік ұ йым қ ұ ра алмады. ІІІ ғ. екінші жартысы Македония азат болуғ а тырысқ ан Грециямен кескілескен кү рес жү ргізіп, ал Птолемейлер мен Селевкидалар арасында Палестина ү шін ү здіксіз соғ ыс болып жатқ ан қ ым-қ иғ аш кезең етін. ІІІ ғ. екінші жартысында Агида, Клеомена мен кейін Набида сияқ ты спартандық билеушідердің жаң ашылдығ ында ө зінің ақ ырғ ы кө рінісін тапқ ан ә леуметтік қ айшылық тар шиеленісе тү ссе, ІІ ғ. соң ында бү кіл Жерорта тең ізі бойымен ө ткен (137-132 жә не 104-100 жж. Сициялиядағ ы кө теріліс, 130 жж. Делоста жә не Аттикада, 133-129 жж. Пергамадағ ы Аристониктің жә не 108-107 жж. шамасындағ ы Боспордағ ы Савмаканың кө терілісі) қ ұ лдар мен тә уелді шаруалардың ең кү шті кө терілістер толқ ыны белең алады.

Билеуші халық гректер, ал қ ұ лдық қ а тү скен халық жергілікті тұ рғ ындар болғ ан эллиндік мемлекеттерде бұ л ә леуметтік кү рес этникалық кү рестер арқ ылы ө з жалғ асын тапқ ан болатын. ІІІ ғ. мә дениет Шығ ысты эллинизациялау ү дерісі арқ ылы дамыса, ІІ ғ. мә дениет эллиндіктің ориентализациялануы арқ ылы дамыды. ІІ ғ. соң ына қ арай орын алғ ан халық тық қ озғ алыстардың барлығ ына дерлігі басқ ыншы-гректер мен олардың мә дениетіне қ арсы бағ ытталды. Осығ ан жарқ ын мысал ретінде Палестинадағ ы Маккавейлердің кө терілісін (165-142) атап ө тсе болады. Онда Селевкидтердің билігіне қ арсы кө теріліс эллиндер мен эллинденіп кеткен иудейлік ақ сү йектерге қ арсы иудейлік діни соғ ысқ а ұ ласып кеттеді. Осының нә тижесінде Иудеяда тә уелсіз теократиялық мемлекет қ алпына келтіріліп, Шығ ыста орын алғ ан осы сияқ ты шабуылдарғ а қ арсы кү ресу Эллиндік билеушілер ү шін қ иынғ а соқ ты. Осылайша ІІІ ғ. Грециядан кө шіп келгендердің лебі біртіндеп сарқ ыла бастайды да, б. з. д. ІІ ғ. бастап Грецияда алғ аш рет халық тың ө суі тоқ талып, эллиндік қ алаларда қ оныстанғ ан гректер біртіндеп жергілікті халық пен етене араласып, аралас некелер жиі болып, гректердің арасында шығ ыс есімдері мен ә дет-ғ ұ рыптар, наным-сенімдер кең тарала бастайды. Эллиндік билеушілер ө здерінің саясатында мемлекеттеріндегі шығ ыс элементтің кү шеюін ескеруге мә жбү р болады..

Мысырда IV Птолемей ө зінің ә скері қ ұ рамына мысырлық тарды қ абылдай бастайды, ал V Птолемей Мемфисте ежелгі фараондардың жарлығ ы бойынша тақ қ а отырып (б. з. д. 197 ж. ), мысырлық абыздарды ө зіне тартуғ а тырысып, ғ ибадатханалар жаң а жең ілдіктерге ие болады. Селевкидтер мемлекетінде IV Антиох (175-163) пен оның мұ рагерлері жаң а эллиндік қ алаларды салу саясатынан ежелгі шығ ыс қ алаларды эллинизациялау саясатына кө шеді. Осылай, Селевкияғ а жақ ын маң да орналасқ ан, Месопотамияғ ы тірек болғ ан ежелгі Вавилон қ айтадан жандана тү седі.

Ішкі ә леуметтік жә не этникалық қ айшылық тардың шиеленісуі, сарай тө ң керістері мен ө зара қ ым-қ иғ аш соғ ыстар эллиндік мемлекттерді шығ ыстан Парфия, батыстан Рим сияқ ты сыртқ ы кү штерге қ арсы дә рменсіз етті. Эллиндік ә лемнің Рим жә не Парфиямен алғ ашқ ы қ ақ тығ ыстары ІІІ ғ. басталады: 272 ж. римдіктер оң тү стік Италиядағ ы грек қ алаларын бағ ындырып, 250 жылдар шамасында солтү стік Иранда парфяндық мемлекеттің қ алыптасуы Селевкид державасының бү кіл шығ ыс бө лігі – Грек-Бактрий патшалығ ын жаулап алады. 200 ж. дейін римдіктер Карфагенді басып алып, рим ә скері Грецияғ а қ арай бет бұ рады. 197 жә не 168 жж. македондық ә скерді, 190 жылы сириялық ә скерді талқ андап, 146 жылы Рим державасы Македония мен Грецияныны, 133 жылы Пергамды бағ ындырады. Осы кезде шығ ыста тохарлардың соқ қ ысынан Грек-Бактрий патшалығ ы қ ұ лайды да, парфяндық тар ә лсіреген Селевкидтерден Мидя мен Месопотамияны тартып алып, Евфратқ а шығ ады. Эллиндік мемлекеттердің қ алдық тары Рим мен Парфия арасында қ ыспақ қ а тү сіп, саяси сахнадағ ы ө з орнынын жоғ алтады. Енді эллиндік мә дениеттің дамуы келімсектердің ү стемдік жағ дайында ө з жалғ асын табады.

Эллиндік ә лемдегі римдік ү стемдік пен парфяндық ү стемдіктің арасында сипаты жағ ынан айтарлық тай ерекшеліктер кө п. Парфяндық тар Иран мен Месопотамияғ а жергілікті халық ты грек басқ ыншыларынан азат етушілер ретінде келді де, олардың рухани тірегі шығ ыстық жергілікті мә дениеттің дә стү рлері, ал ә леуметтік тірегі жергілікті жер қ ожалығ ының шонжарлары болды. Гректер парфяндар ү шін ә рқ ашан саяси бомаса да, рухани бақ таласы ә рі жауы болғ андық тан, грек мә дениетінің Парфян патшалығ ында таралуы мү мкін емес етін. Эллиндік қ алалар Парфян патшалығ ы қ ұ рамында ө мір сү руін жалғ астырып, грек тілі парфян ә кімшілігінде қ ызмет етіп, грек мотивтері парфян ө нерінде кең інен пайдаланылды. Алайда, эллин мен парфян мә дениеттерінің синтезі мү мкін емес болғ андық тан, тө рт ғ асыр бойы парфяндық иеліктерден бірде-бір атақ ты грек жазушысы шық пады. Ал Римдегі жағ дай мү дем басқ аша болды. Римдіктер ө здерін Греция мен Азияғ а басқ ыншылар ретінде емес, бейбітшілік орнатушылар ретінде келгендерін кө рсетуге тырысты. Римдіктердің тірегі полистердегі халық тың ең оқ ығ ан бө лігінен тұ ратын қ ұ лиеленуші олигархия болды, олардың кө мегімен қ ұ лдар мен кедейлерді ө здеріне бағ ындырды. Сондық тан римдіктер ө здерінің мә дениетін грек мә дениетіне қ арсы қ оймауғ а тырысып, керісінше оларғ а жақ ындай тү сті. Римдік қ олбасшылар мен билеушілер грек тілін мең геріп, грек ә улиелеріне қ ұ рмет кө рсетіп, Римге грек ұ стаздарын, кітаптар мен мү сіндер алып келінді. Осы кезде гректер мен римдіктер етене араласып, екі халық арасында айтарлық тай жақ ындық сезіліп тұ рды. Бір кезде Италияғ а кө шіп келген троя қ аһ арманы Энейден рим халқ ы бастау алғ ан деген аң ыз да танымал болып кетті. Рим ресми тү рде Грецияның мұ рагеріне айналды.

Жалпы эллинизм дағ дарысының барысында ә дебиеттің қ ұ лдырауын байқ ауғ а болады. Бұ л кезең дегі шығ армалар, кейбіреулерін санамағ анда, ү зінділер тү рінде ғ ана сақ талды. Бірақ қ ұ лдыраудың жалпы белгілерін сол кездегі философиядан да, кө ркем ә дебиеттен де байқ ауғ а болады.

Философиядағ ы дағ дарыстың белгісі ретінде догматизмнің орнына келген скептицизмнің таралуын айтуғ а болады. ІІІ ғ. ортасында скептицизм платоншы Аркесилайдың мектебінде (Орта Академия) ө з негізін тауып, ІІІ ғ. философияның орталық бейнесі болып стоицизмді толық қ амтыйтын догматиканы қ ұ рушы Хрисипп болса, ІІ ғ. философияның негізін қ алаушы Орта Академияның басшысы, хрисипп теорияларын сынғ а алушы Карнеад болады (214-129 жж. шамасында). Дә йекті тү рде философияның жағ ымды жақ тарын жоқ қ а шығ ара отырып, Карнеад ешқ андай да кітап жазбай, ө з ойын ауызша жеткізумен ғ ана шектелгенімен, ол сопылардан мұ ра болып қ алғ ан тү рлі риторикалық техникаларды шебер пайдалана алды. 155 жылы грек елшілігімен бірге Римге келген сә тте римдіктердің алдында екі рет сө з сө йлеп, бірде ә ділдіктің игілік екенін, енді бірде оның зұ ымдық екенін кереметтей дә лелдеп береді. Осы кезде сенаттағ ы Катон елшілікті азаматтық қ ұ қ ық қ а қ атер тө ндіреді деген айыппен қ уып жіберуді талап етеді. Хрисиптіктен кейінгі Стоя, перипатетиктер, эпикурліктер сияқ ты басқ а да философиялық мектептер тек жеке мә селелер бойынша ө зара қ ақ пайласумен ғ ана шектеліп, ІІ ғ. айтарлық тай белгілі болғ ан бірде-бір тұ лғ аны ұ сына алмады. Скепсис Карнеада ІІ ғ. рухани дағ дарыстың келесі сатысы ү шін, яғ ни ғ асырдың соң ында философия жеткен эклектизмге жол ашты.

Филологиядағ ы дағ дарыстың белгілері ретінде филологияның кө ркем ә дебиеттен бө лініп, зерттелетін ескерткіштер шең берінің қ ысқ артылуы мен зерттеу тақ ырыптарының тарылуын қ арастыруғ а болады. ІІІ ғ. Зенодоттан бастап Эратосфенге дейінгі александриялық ғ алымдар бір мезгілде ә рі филолог ә рі ақ ын болды да, бұ л жағ дай олардың ғ ылыми ең бетерінде де ө з ізін қ алдырды. ІІ ғ. олардың орнына Мусейннің бастауымен Византиялық Аристофан (шамамен 257-180 жж. ) мен оның мұ рагері, атағ ы кө кке жеткен ә йгілі Самофрайкийлік Аристарх (шамамен 215-145 жж. ) келеді. Олар қ азіргі поэзиямен еш қ атысы жоқ таза филологтар етін. Алғ ашқ ы зерттеушілердің филологиялық критерийлері олар ү шін аң қ ай жә не субъективті болып кө рінді: қ айта басып шығ ару мен қ айта басып шығ ару ү шін авторлар мен шығ армаларды іріктеу басталды. Іріктеу ә р жанрдағ ы (5 эпик, 9 лирик, 5 трагик жә не т. б. ) классикалық авторлардың тізімдері арқ ылы жү ріп, ғ ылыми қ ызығ ушылық қ а іліккен есімдердің саны кү ннен-кү нге шектеле бастады да, қ алғ андары ұ мытылуғ а айналды. Осы кезде толық тү сіндірмелер жазуғ а баса назар аударылғ анымен (Аристарх шығ арылғ ан мә тіннің ә р кітабына тү сініктеме ретінде бір-бір кітаптан жазып отырды), олардың талдауларында ө зара байланыстылық тың орнына тү кке тұ рғ ысыз мардымсыз талдаулар орын алды. Александриялық мектептің осы тенденциялары бірден бақ таластық жасағ ан пергам мектебі тарапынан ү лкен сынғ а ұ шырайды. Оның басшысы, философ-стоик, географ ә рі натуралист (жердің алғ ашқ ы глобусын жасағ ан) Кратет Малльскийдің (шамамен 215-135 жж. ), филологияны алғ ашқ ы философиялық энциклопедизмге қ айтаруғ а жасағ ан қ адамдары сә тсіз аяқ талды. Аристарх мектебі мен Кратет мектебі арасында ү лкен дау тудырғ ан мә селе аналогия мен аномалия тұ рғ ысындағ ы мә селе болды: ә деби тілдің нормасын айқ ындайтын біркелкі ереже ме (филолог Аристархтың кө з-қ арасы «аналогия») ә лде нақ ты ә дет пе (натуралист Кратеттің кө з-қ арасы «аномалия»)? Осы даудың жемісі ретінде Аристархтың шә кірті Фракиялық Дионийсий (170-90 жж. ) қ ұ растырғ ан грек тілінің алғ ашқ ы грамматикасы мен Кратеттің ық палымен Гермогор Темноссий (150 ж. ) жасағ ан риториканы (ә сіресе тілдің мазмұ ны туралы тарау) философиялық жү йеге келтірудің маң ызды ә рекетін атап ө туге болады. Дегенмен, осы тұ ста александриялық ғ ылым апатқ а ұ шырады да, 145 жылы кезекті сарай тө ң керісінен кейін бұ рынғ ы патшаның кең есшісі Аристарх, жаң а патша келгенде қ уғ ынғ а ұ шырап, қ ашауғ а мә жбү р болады. Ол қ арттық шағ ында ауруғ а ұ шырап, Кипрде қ айтыс болады да, шә кірттерінің кейбірі Родосқ а, енді біреулері Пергамғ а, қ алғ андары Афинағ а қ оныс аударады. Александрия кітапханасының басқ арушысы болып сарай офицері тағ айындалады да, ендігі кезекте Александрия ө зінің ғ ылыми орталық ретіндегі орнын ұ зақ қ а жоғ алтады.

Тоқ ырау белгілері, ә сіресе, кө ркем ә дебиетте айқ ын кө рініс табады. Эллиндік ә дебиетте Каллимах дә уіріндегі ақ ындардан кейін ұ зақ уақ ыт бойы кө птің арасынан суырылып шық қ ан бірде-бір кө рнекті ақ ын болмады. Жазушылар алдың ғ ы буын ө кілдерінің біріне еліктеп, солардың шеберлігін дә лме-дә л беруге тырысып бақ ты. ІІІ ғ асырдың екінші жартысындағ ы Александрияда ең бек еткен атақ ты астроном ә рі географ болғ ан Эратосфен мен ө з қ ызметін Антиохияда атқ арғ ан сирек кездесетін кө не сө здер мен мифологиялық мотивтерге бай эпиллиялар мен элегиялардың авторы Евфорион сияқ ты кө рнекті екі ақ ынның да Каллимахқ а еліктегенін байқ ауғ а болады. Осы дә уірге жататын кө птеген эпиктер Родостық Аполлонийді ө здеріне ү лгі санап, соғ ан еліктеген. Олардың арасынан VIII—VII ғ ғ. аң ызғ а айналғ ан мессендік жорық тарды суреттеген атақ ты Риан Критскийді (ІІІ ғ асырдың екінші жартысы) мысалғ а келтіруге болады. Ал шағ ын идиллиялардың авторлары Мосх Сиракузский (ІІ ғ асырдың ортасы) мен Бион Смирнский (ІІ ғ асырдың аяғ ы) Феокритке еліктесе, Пергамада ең бек еткен Никандр Колофонский Аратаны ү лгі тұ тқ ан. Асклепиада, Леонида Тарентский мен Каллимахты ү лгі тұ тқ ан III—II ғ ғ. эпиграмматистердің шығ апмашылығ ынан олардың жаң а ү лгі қ ұ руғ а ұ мтылмай, тек алдың ғ ы кезең дегі шеберлердің ескі эпиграммаларын тү рлендіріп отырғ андарын аң ғ арамыз. Осы дә уірдің ірі эпиграмматисті ретінде Антипатр Сидонскийді атап ө туге болады.

«Жоғ арғ ы» ә дебиеттің қ ұ лдырауымен қ атар «тө менгі» ә дебиеттің кең дамығ андығ ын да атап кө рсету ө те маң ызды. Бірақ, ө кінішке орай, бұ л ә дебиет туралы мә ліметтер жақ сы сақ талмағ ан. ІІІ ғ. аяғ ына қ арай бұ рынғ ы мимикалық сахналар мен ариялардан сол кезден бастап антикалық дә уірдің соң ына дейін танымал болғ ан ү лкен сюжеттік қ ойылымдар («мимикалық ипотеза») пайда бола бастайды. ІІ ғ. Аристид Милетский «Милеттің оқ иғ алары» атты эротикалық фольклорды кө ркем тү рде ө ң дейді. Шамамен ІІ ғ. махаббат тақ ырыбында жазылғ ан романдар пайда болып, оның папирусқ а жазылғ ан алғ ашқ ы ү зінділері («Нина туралы роман» деп аталатын) б. з. д. І ғ. - б. з. І ғ. шегіне сә йкес келеді. Бұ л дә уірдегі кө рнекті оқ иғ а халық тық -философиялық ауызша діни уағ ыз жанры -«диатрибтердің » қ ұ рылуы болды. Бұ л жанрдың негізін қ алаушы кезбе киник Бион Борисфенский (ІІІ ғ. бірінші жартысы), ал оның шебері сириялық Гадардан шық қ ан Менипп (ІІІ ғ. ортасы) болды. Бұ л монологқ а айналғ ан философиялық диалог ү лгісінде жазылып, онда уағ ыздаушы ө зінің сө зін ө зі бө ліп, ө зіне-ө зі сұ рақ қ ояды, мифтерді тү сіндіріп, ә н салады. Осы бізге жетпеген «Менипптік сатиралардың » стилі кейінгі сатиралық ә дебиетке, яғ ни Сенека, Дион, Хрисостом, Петроний, мен Лукианның шығ армаларына ө з ә серін тигізбей қ оймады. Проза мен ө лең кезектесіп келетін ерекше ә дісті сириялық Мениптің шығ ыс ә дебиетінің дә стү рінен алғ анын атап ө ту керек.

ІІ ғ. Осы ә деби қ ұ лдырауындан кейін тарихшы Полибийдің дә режесі біршама кө теріледі. Алайда, оның шығ армашылығ ы Рим тарихына кірген жаң а саяси жә не мә дени кү шпен тығ ыз байланысты болып, нақ Полибийдің шығ армашылығ ынан кейін грек пен рим ә дебиеттері ортақ арнағ а қ осылады.

⇐ Предыдущая 27 28 29 30 313233 34 35 36 Следующая ⇒