Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

⇐ ПредыдущаяСтр 24 из 51Следующая ⇒

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Антикалық дә уір мә дениеті мен ә дебиетінің хронологиялық шекарасы жә не бө лінуі

2. Антикалық дә уірдің алғ ашқ ы кезең індегі ә деби жанрларғ а тоқ талың ыз

3. Гомердің «Илиада» жә не «Одиссея» эпостарына тә н басты ерекшелік

4. «Илиада» жә не «Одиссея» эпостарының кейіпкелеріне сипаттама берің із

5. Гректік мифтер жайлы айтың ыз

12 тақ ырып

Ежелгі Грек ә дебиеті /жалғ асы/

Эсхил (б. з. д. V ғ асыр)

Эвфорионның баласы Эсхил б. з. д. 525 жылдар шамасында Афин маң ындағ ы Элевсин деген жерде дү ниеге келген. Ол сол тө ң іректегі белгілі рудан шық қ ан болатын. Ол - Марафон, Саламин, Платея шайқ астарына қ атысқ ан жауынгер.

Эсхил гректің ең алғ ашқ ы ә рі ұ лы трагик-ақ ыны саналады. Оғ ан дейін трагедияда драмалық элементтер ө те аз болды. Ол лирикалық поэзиямен тығ ыз байланыста болғ андық тан нағ ыз драмалық тартыс кө рінбеген. Барлық рө лдерді бір ғ ана актердің ойнауы шығ армадағ ы іс-ә рекеттің айқ ын жеткізілуіне кедергі келтірді. Нағ ыз драмалық тартысты тудыру ү шін екінші ә рекет істеушіні шығ армағ а енгізу қ ажеттілігі туды. Бұ л ө згерісті ә лем ә дебиетінде ең бірінші Эсхил дү ниеге ә келді. Ф. Энгельс «Трагедия атасы» деп бағ алағ ан.

Эсхил ерте кезден-ақ драмалық шығ армалар жазғ ан, оның 90 пьесасы белгілі болғ ан. Оның 70-і трагедия, ал 20-ы сатиралық драма. Бірақ бұ л шығ армалар бізге толығ ымен жеткен жоқ. Эсхил ө зінің талантын шың дау ү шін драмалық жарыстарғ а қ атысуды жақ сы кө рген. Б. з. д. 484 жылдан бастап ол 13 рет, кейбір деректерде 28 рет жең імпаз атанғ ан. Шығ армашы-лық ө мірінің орта шеніне қ арай атағ ы елге жайылғ ан. Сол кезде Софоклмен кездескен. Оның «Орестея» тетралогиясы табысты сахналанғ аннан кейін б. з. д. 458 жылы Эсхил Сицилияғ а кө шеді. Б. з. д. 456 жылы сондағ ы Геле қ аласында дү ние салғ ан, ол сонда жерленеді.

Эсхилдің 7 трагедия мен 400-ге тарта ү зінділер ғ ана бізге жеткетті. Сол 7 шығ арманың ү шеуінің ғ ана хронологиялық уақ ыты белгілі:

1. «Парсылар» - 472 жылы қ ойылды.

2. «Фивке қ арсы жетеу» мен «Орестея» - 467 жылы.

3. «Агамемнон», «Хоэфорлар», «Эвменидтер» - 458 жылы. «Парсылардан» басқ аларының барлығ ы мифтік негізге қ ұ рылғ ан. Ол ө з туындыларының негізі ретінде Гомер шығ армаларына сү йенеді жә не ө з туындыларын «Гомер шығ армаларының бө лшегі» деп бағ алайды.

«Ө тінушілер» трагедиясы - тетралогияның бірінші бө лігі. Шығ арма сюжеті «Данайдың елу қ ызы» деген мифтен алынғ ан. Ол қ ыздар ө здерінің жақ ын ағ аларынан қ ашады. Себебі Данайдың Эгипт деген ағ асының елу ұ лы оларғ а ү йленбекші болады. Сұ мдық қ а шыдамағ ан қ ыздар қ ашып шығ ып, Аргос деген жерден кө мек сұ райды. Сол елдің патшасы Пеласт қ ыздарғ а ең алдымен халық пен кездесуді ұ сынады, егер халық келісімін берсе, ө з қ ол астына алатындығ ын айтады. Халық тың келіскені сол-ақ екен, тең ізде бірнеше кемемен Эгипт ұ лдары келе жатқ аны туралы хабар жетеді. Бұ л хабар данайлық қ ыздардың ү рейін ұ шырады. Сол кезде Пеласт патша қ ыздарды ө зі қ орғ айтындығ ы туралы қ уанышты хабар айтады. Келесі оқ иғ а тетрология-ның екінші бө лігіне «египеттіктер» трагедиясына негіз болады. Бірақ ө кінішке орай, бұ л шығ арма бізге жетпеген. Мұ нда Эгипт ұ лдары зорлық пен данайлық қ ыздарғ а ү йленеді. Данайлық тар болса кек алу ү шін, некелесу тү нінде кү йеулерін ө лтіреді. Тек жалғ ыз ғ ана Гиперместра оғ ан бармайды. Гиперместраны сот алдында айыптау «Данайлық тар» атты ү шінші бө лімнің оқ иғ асы болады. Оны жақ таушы ретінде Афродита келіп, барлық елге «ә йелдер ө з кү йеулерін ө лтірсе, адам баласы ұ рпақ сыз қ алатындығ ын» айтады. Сө йтіп, Гиперместра Аргоста патша ә улетінің ұ рпағ ын жалғ астыру-шы ретінде қ алады.

Автордың «Ашимона» сатиралық драмасы да данайлық тардың біреуіне арналып, шығ арманы соның атымен атайды. Бірақ бұ л шығ арма да бізге жеткен жоқ.

Бұ л шығ арманың сюжетіне негіз болғ ан миф қ аны бірдей адамдардың ү йленуге болмайтындығ ын айтып, Гиперместраны каны бө лек Аргос патшасына қ осады. Шығ армада ақ ын оқ ырман кө ң ілін ә ділетті патша Пеластқ а аударуды кө здеген.

«Парсылар» трагедиясы басқ а тетралогиялармен байланыспайды. Оның негізі миф емес. Оқ иғ а Персияның астанасы Сусахта ө рбиді. Қ аланың қ арияларынан қ ұ ралғ ан хоры патша сарайына барып, Грецияғ а парсылардың қ алың қ олы аттанғ андығ ын еске алады. Ксеркс анасы Атосса ө зінің кө рген тү сін айтады. Хор патшайымғ а жалбарынуды жә не Дарий патшаның аруағ ынан кө мек сұ рауды кең е етеді. Сонымен қ атар Атоссағ а грек халқ ы мен ө мірі туралы мә ліметтер береді. Сол кезде парсылардың хабаршысы келіп, ө здерінің гректерден тас-талқ ан болып жең ілгендігін айтады. Ұ рыс Саламин тү бінде ө теді. Бұ л оқ иғ а шығ арманың негізгі бө лігін қ ұ райды. Сө йтіп Атосса Дарий қ абіріне барып, қ ұ рбандық шалады да, оның аруағ ын шақ ырады. Дарийдін аруағ ы парсылардың жең ілісін қ ұ дайдың оларғ а жіберген жазасы деп тү сіндіреді де, Патея тү бінде тағ ы бір жең іліс болатынын айтады. Содан соң Ксеркс шығ ып, ө зінің бақ ытсыздығ ын айтып жылайды, оғ ан хор да қ осылады. Трагедия бә рінің жылап тұ рғ ан сә тімен аяқ талады. Ақ ын қ асіреттің, қ иындық тың келе жатқ андығ ын шебер суреттей білген.

Бұ л - трагедия терең патриоттық шығ арма. Парсыларда біреуінен басқ асы бә рі қ ұ л» десе, Грецияда «еркін халық ешкімге де бағ ыныш-сыз, ешкімнің де қ ұ лы емес» деп суреттеледі. Шығ арма кө бінесе жең імпаз гректердің ерліктерін мадақ таудан тұ рады.

«Фивке қ арсы жетеу» трагедиясы тетралогияда 3 орын алады. Оның сюжеті Эдип мифінен алынғ ан. Бұ л трагедия мыналар: «Аолий», «Эдип» жә не «Фивке қ арсы жетеу» жә не соң ғ ысы «Сфинкс» сатиралық драмасы.

Фив патшасы ө з ұ лының қ олынан ө летіндігі туралы естіген соң, кішкентай Эдипті ө лтіруге бұ йрық береді. Бірақ оның бұ йрығ ы орындалмайды. Біреулер Эдипті жасырын Коринф патшасына ә келіп береді. Ол осы патшалық га тә рбиеленіп, патшаның туғ ан ұ лы болып кетеді. Кейін Эдипке болашағ ы туралы «ә кең ді ө лтіріп, анаң мен ү йленесің » деген болжам айтылады. Одан қ орық қ ан Эдип Коринфтен қ ашып кетеді. Жолда ол Лайды ө лтіріп, аз уақ ыттан соң Фивке жетеді де, қ аланы Сфинкстен қ ұ тқ арады. Осы ерлігі ү шін ол патша болып, Лайдың жесірі Иокастаны ә йел етіп алады. Кө п ұ замай Эдип Лайдың ө з ә кесі болғ андығ ын, Иокастаның шешесі екендігін біледі. Бұ л масқ арағ а шыдамағ ан Иокаста асылып ө леді де, Эдип ө з кө зін ө зі ағ ызып жібереді. Содан кейін бауырлары Этеокл мен Полиниктің мазағ ына шыдамай, патшалық тан кетеді. Ә кесінің ө лімінен кейін Этеокл билікті ө з қ олына алып, ағ асын қ уып жібереді. Полиник қ уғ ында жү рген кезінде алты жолдас тауып, олармен бірге туғ ан қ аласына қ арсы аттанады. Трагедия («Фивке қ арсы жетеу») прологтан басталады, онда Этеоклдың қ аланың қ орғ анысын ұ йымдастыруы суреттеледі. Этеокл тың шылар жіберу арқ ылы жаудың жеті қ ақ пағ а бө лініп келе жатқ андығ ын біледі. Олардың басшыларының сипатына қ арай ө з ә скерінен сә йкес қ олбасшыны шығ арып отырады. Ал жетінші қ ақ пағ а ағ асы Полиник келе жатқ анын білген ол, оғ ан қ арсы ө зі аттанады. Хор қ ұ рамындағ ы ә йелдер оны тоқ татқ ысы келгенмен, Этеокл шешімін ө згертпейді, сө йтіп ағ асына қ арсы аттанады. Хор Эдип ү йінің бақ ытсыздығ ын жырлайды. Сол кезде хабаршы келіп екеуінің де ө лгендігін хабарлайды. Қ ала ақ сақ алдарының кең есі Этеоклдің сү йегін сә н-салтанатпен жерлеу керектігін айтады, ал Полиник ө з еліне қ арсы қ ару кө тергендіктен жерленбейді деп шешеді. АлАнтигона ө з ағ асының сү йегін ө зі жерлейтіндігін мә лімдейді. Сө йтіп хор екіге бө лінеді: бір жартысы Исмена мен Этеоклді жерлеуге, екінші жартысы Антигонамен Полиникті жерлеуге аттанады. Антигона мен Исмена Эдиптің қ ыздары еді.

Эсхилдің кө пке белгілі шығ армасы - «Бұ ғ аудағ ы Прометей» трагедиясы. Бұ л трагедия «Прометейді босату» жә не «От тасушы Прометей» трагедияларымен бірігіп, тетралогия қ ұ райды. Ғ алымдар тетралогияның бірінші бө лімі деп «От тасушы Прометейді» атайды. Себебі бұ нда Прометей елге от ә келіп, ү лкен кө мек етеді. Бірақ бұ л бө лімде Прометейдің елге жасағ ан ең бектерінің бә рі ескеріліп, оғ ан Аттикада ескерткіш қ ойылғ андығ ы жырланады. Сондық тан оны тетрологияның соң ы десек мә нді болады.

Сахнағ а бұ л трагедиялар алғ аш рет 469 жылы шығ ады. Трагедия сюжетіне кө не мифтер негіз болғ ан. Оларда Прометей «от қ ұ дайы» делінеді. Бұ л миф алғ аш «Гесиода» поэмасында аталады. Мұ нда Прометейдің қ ұ рбандық қ а қ арсы шығ ып, айламен Зевсті алдап, одан отты ұ рлап ә кетуі суреттеледі. Кейінгі болжамдарда Прометей топырақ тан адамды жаратып, оғ ан жан бітіреді деп те айтылып жү р.

Эсхил Прометейдің жаң а қ алпын жасады. Оның Прометейі - жер Фемидасының ұ лы, титандардың бірі. Зевс бү кіл қ ұ дайларды басқ аруғ а тағ айындалғ анда оғ ан титандар қ арсы кө теріледі. Прометей осы кезде Зевстің ө мірін сақ тап қ алады. Кейін қ ұ дайлар адамдарды ө лтіруге бел буғ анда, Прометей оларды қ орғ ап, Зевстен отты ұ рлап, адамдарғ а береді. Сө йтіп ол Зевстің қ арғ ысына ұ шырайды.

«Бұ ғ аудағ ы Прометей» атты бірінші бө лімде оның жазағ а тартылуы суреттеледі. Зевстің бұ йрығ ын орындаушы Билік пен Кү ш Прометейді Скифия жерінің жартастарына ә келеді, ал Гефест оны жарларғ а шегелейді. Прометей бұ л жазаны ү нсіз кетереді. Ол жалғ ыз қ алып, ө з шерін тө ккен кезде оғ ан, мұ хит қ ұ дайы Океанидтің қ ыздары келеді. Прометей оларғ а басынан ө ткен жағ дайды айтып береді. Сол уақ ытта қ анатты тұ лпарғ а мінген Океанидтің ө зі де келеді. Ол Прометейге берік болуғ а, Зевстің шешіміне кө нуге шақ ырады. Бірақ Океанидтің қ ыздарына адамдарғ а жасағ ан жақ сылығ ын айтады, оларғ а отпен жұ мыс істеуді, ү й салуды, оны жылы, не салқ ын етуді ү йреткендігін, барлығ ын бір мемлекетке топтастырғ андығ ын, оларғ а оқ у-білімді, кеме жасауды ү йреткендігін айтады. Сол кезде Прометейге Ио келеді. Зевс оны сиыр бейнесіне айналдырып жібергендігі айтылады. Ол Прометейді тек Геракл ғ ана кұ тқ аратындығ ын айтады. Міне, осы жерден трагедияның екінші бө лімімен байланысы туа бастайды. Прометей Зевстің ө луінің себебін білетіндігін жариялайды. Бұ ны естіген Зевс оғ ан Герместі жібереді, Гермес Прометейді қ анша қ инағ анымен жауап ала алмайды, сө йтіп оны жердің астына тү сіреді.

Прометейдің босатылуы келесі трагедияның сюжеті болады. Бізге оның ү зінділері ғ ана жетті, бұ нда ол тағ ы да бір жазағ а тартылады. Оны Кавказ тауларына бұ ғ аулайды да, Зевстің бү ркітіне оның бауырын ә келгізеді. Ал тү нде оның бауыры қ айта ө сіп, келесі кү ні тағ ы да осындай қ асіретке душар болады. Кө п ұ замай Геракл келіп, бү ркітті садақ пен атып ө лтіріп, Прометейді босатады. Енді ү шінші трагедия «От тасушы Прометей» басталады. Мұ нда Прометей Зевске оның ажалына негіз болатын себепті ашады. Оның ө лімі Фетидамен қ осылуынан болатындығ ын білген соң, олар оны адамғ а қ осады. Сө йтіп Зевс аман қ алады. Оғ ан Аттикада ескерткіш орнатылады.

«Орестея» трилогиясы Эсхил шығ армасы саналады. Ол «Агамемнон», «Хоэфорлар» жә не «Прометей» атты ү ш бө лімнен тұ рады. Шығ арма сюжеттері троялық тардың ө мірінен, яғ ни Агамемнон патшаның ө лімінен туындайды. Бұ рын «Одиссеядан» білетініміздей, Агамемнон жақ ын ағ асы Эгисф пен ә йелі Клитемнестраның қ олынан қ аза табады. Ал Эсхил Стесихор туғ ызғ ан соң ғ ы тұ жырымдаманы еске алып, Агамемнонды тек ә йелі ө лтіргендігін шығ арманың арқ ауы етеді. Ол оқ иғ алардың мекенін де ауыстырады. Оқ иғ аны нақ ты болғ ан жері Аргосқ а кө шіреді.

«Агамемнон» бө лімінде патшаның Трояғ а келіп қ айтыс болғ аны суреттеледі. Хор Эгисфке қ арсы шық қ анда, Клитемнестра оларды тоқ татады. Хордың кү шінің аздығ ын ескертеді. Сө йтіп олар Оресттің тірі жү ргендігіне қ уанып, оның ә кесі ұ шін ө ш алатындығ ын айтып тарасады.

Ал екінші «Хоэфорлар» трагедиясында Оресттің Фокида патшасы Строфияның тә рбиесінде екендігі айтылады. Эгиф патшаның ө з ұ лы Пилад пен Орест ең жақ ын дос болады, бірақ анасына қ ол жұ мсаудан тартынады. Сө йтіп ол кең ес алуғ а Апполонғ а келеді. Апполон Орестке ә ке алдындағ ы парызын қ алай болса да, ө теу керектігін айтады. Осы кезде Клитемнестра жаман тү с кө ріп, қ ызы Электра мен хорды Агамемнон қ абіріне барып, дә стү рді орындауғ а жұ мсайды. Сол жерде Электра ө з ағ асы Орестпен табысып, анасынан кек алуғ а жоспар жасайды. Орест анасы на келіп, оның баласының ө лгендігін айтады. Клитемнестра ө зіне келген қ уанышты хабарды Эгисфке жеткізеді. Асығ ыс, қ орғ аушыларсыз барғ ан Эгисфті Орест пен Пилад ө лтіреді. Клитемнестра баласының аяғ ына жығ ылып, кешірім сұ райды. Анасына жү регі жылып бара жатқ анын сезген Пилад, Оресттің есіне Апполонның сө зін тү сіреді. Сө йтіп Орест ө з анасын ө лтіреді. Бірақ кейін ол кек алушы қ ұ дай Эринийдің қ удалауына ұ шырайды.

Осы трагедияның жалғ асы «Эвменидтер» Эринийдің қ удалауына ұ шырағ ан Орест Дельфадағ ы Апполонның ғ ибадатханасына келеді. Апполон оны Афинағ а барып, Афина қ ұ дайының алдында кешірім сұ рауғ а жұ мсайды. Енді іс-ә рекет Афинаның Акрополь жерінде ө рбиді. Оресттің ісіне байланысты сот процесі басталады. Эриний анасын ө лтіргені ү шін оғ ан қ атаң жаза қ олдануды ө тінеді. Орест ө з қ ылмысын мойындағ анымен, оны Апполонның кең есімен жү зеге асыргандығ ын айтады. Апполон осындай кең ес бергендігін айтып, оны дұ рыс деп тапқ андығ ын, ә ке отбасындағ ы басты тірек екендігімен дә лелдейді. Афина тың дап болғ ан соң, дауыс беруге шақ ырады. Ө зі Оресттің кінә сі жоқ деп оғ ан дауысын береді. Сө йтіп Орест ақ талады. Ол Афинағ а енді ешқ ашан қ ару қ олданбауғ а уә де береді. Осы оқ иғ ағ а байланысты Афинада жаң а ғ ибадатхана қ ұ рылысы басталады. Оғ ан «қ айырымдылық қ ұ дайы - Эвменид» атағ ы беріледі. Трагедияның атауы осығ ан байланысты қ ойылғ ан.

Эсхил осы трагедияда ескі мифті ө ң деп, онда дамып келе жатқ ан патриархат пен ө шуге айналғ ан, яғ ни тарих сахнасынан ығ ыса бастағ ан матриархат тартысын шебер суреттеген.

Эсхилдің драма жанрына жаң алық енгізуі грек ә дебиеті ү шін мә ң гілік мақ таныш. Ұ лы трагик грек ә дебиетіне ғ ана емес, рим ә дебиетіне де ү лкен ә сер етті. Оның шығ армаларын Эний, Акций, Сенека жинақ тап, талдаумен айналысты. Ол жаң а дә уір ә дебиет ө кілдеріне де ә сер етпей қ оймады. Оны Кальдерон, Мильтон, Вольтер, Гете, Шиллер, Шелли, Байрон сияқ ты ә лем ә дебиетінің ү здіктерінің шығ армаларынан байқ ауғ а болады.

Оның асыл мұ раларының негізінде ө мірге кө птеген жаң а туындылар келді.

⇐ Предыдущая 19 20 21 22 232425 26 27 28 Следующая ⇒