Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

⇐ ПредыдущаяСтр 23 из 51Следующая ⇒

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Кө не Ө сиет каноны жә не оның циклдары

2. Яхве қ ұ дайының культі жә не еврейлер ортасындағ ы рө лі

3. Псаломдарғ а тоқ талың ыз

4. Бескітаптың негізгі мазмұ ны

5. Сә уегейлік ә дебиетті қ алай тү сінесіз?

6. Ежелгі еврейлік лирикалық жанрлар

7. Апокалиптикалық ә дебиетті сипаттаң ыз

11 тақ ырып

Ежелгі Грек ә дебиеті

Евро-Афро-Азиаттық аймақ тың балқ ан жә не аралдық бө лігінің ежелгі ә лемге ө туі тарих сахнада кө не ахейлік гректердің мә дениетін жоқ қ а шығ арғ ан жаң а халық - дорийлық - гректер келді. Алайда ахейліктердің ә лемі жаң а халық тың ө міріне ө з ә серін тигізбей қ оймады. Сол кезең де орын алғ ан тарихи жағ даяттарды кө пшілігі аң ыздардың, тарихи жазбалардың қ ұ рамына енеді жә не жаң а халық тардың ә лемге деген кө зқ арасын анық тады. Міне, осы кү рделі ү рдісте грек ә дебиеті қ алыптасты.

Ежелгі грек ә дебиетінің дамуының елеулі кезең дерін, ә детте, ірі ү ш: ерте – архаикалық , орта – классикалық , кейінгі – эллиндік кезең дер деп бө ліп қ арастырады.

Бірінші кезең – Рулық -тайпалық кө не дә уірден б. з. д. VIII ғ дейінгі ә дебиет. Оғ ан архаикалық туындылар мен қ аһ армандық эпостар жатады. Сол секілді осы кезең еншісіне Гомер эпостары да кіреді.

Екінші кезең – Полистер /б. з. д. VI-VII ғ ғ. / тұ сындағ ы ә дебиет. Лирика мен драма дамығ ан. Архилох, Анакреон, Сапфо, Пиндар, Эсхил, Софокл, Еврипид, Аристофан, Герадот, Фукидид, Ксенофонт, Исократ, Демосфен, Сократ, Платон, Аристотельдердің кезең дері.

Ү шінші кезең - жаң а аттикалық комедиялар, александриялық поэзия, эллиндік проза кезең дері.

Грек жә не рим ә дебиеттері қ алыптасып, ө ркендеген кезең ді антикалық дә уір кезең і деп те атайды. Қ айта ө рлеу дә уірінде дү ниеге келген, бұ л терминді итальян ойшыл-гуманистері грек-рим елдеріне байланысты қ олданғ ан. Бұ л атау «ежелгі» мағ ынасын беретін «атиквус» деген латын сө зінен шық қ ан. Антикалық ә дебиеттің негізін қ алаушылар ө здерін «эллиндер», ал елдерін «Эллада» атағ ан.

Гомердің «Илиада» мен «Одиссея» поэмалары ежелгі грек халық тары тұ рмысынан мағ лұ мат беретін қ ұ нды ең бектер саналады.

Антикалық дә уір ұ стазы саналатын Гомер шамамен б. з. д. VII ғ асырда ө мір сү рген. Жеке тұ лғ алық мә дениеттің нормаларына бағ ытталғ анымен де Гомер дә уірі ерекше. Ақ ын кейіпкерлерінің мінез-қ ұ лқ ы, тә ртібі кү рт жекеленген, негізгі қ ұ ндылығ ы жауынгерлік айбын («арете»), ал оғ ан қ ол жеткізу «ержү ректік кодекспен» ө лшенеді. Даң қ қ а қ ол жеткізгеннен кейін, қ оғ амдағ ы алатын орны мен байлығ ын ұ лық тау басталады. Ержү рек жауынгердің кері шегінуін кінә лайтын халық тың ә серінен «ұ ят мә дениеті» пайда болғ ан. Ол қ оғ амдық бақ ылаудың негізгі тү рі болып ссептелінеді.

Мінез-қ ұ лық рационалдық қ а бейімделіп, оның негізгі жә не тиісті ө зіндік сана-сезімі қ алыптасады. Қ ұ дайлар табиғ аттың бө лігі ретінде бағ аланады, адам қ ұ дайларғ а бас ие отырып, олармен қ атынасын рационалды тү рде қ алыптасты-руғ а міндетті болады.

Гомер дастандарының қ ұ діреттілігі осы бір ұ лы адамның дә уір тынысын терең сезінгенінде болса керек. Оның эпостары халық аң ыздарының негізінде жү йелі тү рде баяндалады.

Архаикалық кезең де ә дебиет саласында бұ дан басқ а бірқ атар тамаша туындылар ө мірге келді. Солардың ішінде шоқ тығ ы биігі - ақ ын Гесиод болды. Ол жазғ ан «Теогония» (Қ ұ дайлардың шығ у тегі жө нінде) жә не автордың ө зінің ө мір жолына арналғ ан «Ең бектер мен кү ндер» атты дастаны гректердің кө ң ілінен шық гы. Ә дебиет саласында басты орынғ а шық қ ан лирикалық поэзияның ө кілдері адамның ішкі жан-дү ниесін жырлауғ а ерекше назар аударды. Бұ л жаң а жанрдың кө рнекті ө кілдері Архилох (б. з. д. VII ғ. ), Алкси (б. з. д. VII ғ. аяғ ы мен V ғ. 1 жартысы), Анакреон (б. з. д. 570-478 жж. ) жә не тағ ы басқ алар болды.

Архаикалық дә уірде ә дебиет саласында басында лирикалық жанр ү стемдік етсе, кейіннен трагедия мен комедия жанрлары басты орынғ а шық ты. Дә л мағ ынасында «трагедия» деген сө з - «ешкілер ә ні» деген ұ ғ ым береді. Ол ешкі терісін жамылып, ә зіл-оспақ сарынында хормен ө лең айтудан шық қ ан Афиныда Дионис қ ұ дайдың қ ұ рметіне байланысты жалпы мемлекеттік мейрамның бекітілуі трагедияның мерейін жоғ арылата тү скен. Мифологиялық кейіпкерлерге толы грек трагедияларының басты мазмұ ны - халық тың ө з тең дігі мен ә леуметтік ә ділет жолындағ ы қ аһ армандық кү ресінің сан саласына арналғ ан. Традегия жанрының гү лденуі Эсхил, Софокл, Ефрипид сияқ ты ү ш ұ лы драматургтың есімімен тығ ыз байланысты болды.

Гомер (б. з. д. XI-VIII ғ ғ. )

Гомер - Ежелгі Грецияның аты аң ызғ а айналғ ан ақ ыны. Кө не деректерде кезбе, соқ ыр жыраудың тарихи, нақ ты шынайы болмысы ойдан шығ арылғ ан, фантастикалық бейнемен ұ ласып кеткен де, соның салдарынан Гомер туралы анық мә лімет кө мескіленіп, бізге жұ мбақ кү йде жеткен.

Гомердің Отаны атануғ а кезінде «жеті қ ала» (Смирин, Хиос, Колффон, Саламин, Ролос, Аргос, Афина) таласқ ан еді. Қ азіргі Хиос қ аласында Гомердің отырғ ан тасы сақ талғ ан. Бұ л қ алалардың Гомердің Отаны болуғ а таласып, оны анық тауғ а талпынуларының басты себебі мынада еді: Шын мә нінде Гомер деген адам болғ ан ба жә не оның қ аламынан «Илиада» мен «Одиссея» тә різді поэмалар туғ ан ба? Ә лде, бұ л шығ армалар халық аузынан алынып бірнеше автордың бірігуімен жинақ тала жазылып шық қ ан шығ арма ма деген кү дікті ойлардың бетін ашу ү шін керек болды. Гомер деген есімнің ө зін кө не дә уірде де бұ л «аманат жанғ а» не «соқ ыр» кісіге берілетін есім деп айтушылар да аз емес еді. Дегенмен, бұ л есім ә деттегі кісі аты болуы да мү мкін.

Ерте заманда эпостық жырлардың кө пшілігін Гомердікі келген. Кейінірек ежелгі дә уір сыншылары сапасына карай сараптай зерттеп, зерделей отырып «Илиада» мен «Одиссея» деген атақ ты екі эпостық дастандарды, сондай-ақ бірнеше шағ ын шығ армаларды («Гомердің ел ұ раны», «Моргит» комедиялық поэмасы жә не т. б. ) Гомердің ө зінің тө л туындысы, ө зі шығ арғ ан, ел аузында ерекше сақ талғ ан атақ ты шығ армалары, эпостары деп танып, ө зіндік бағ а беріп, ара жігін ажыратқ ан. Сол ерте кездің ө зінде бұ л екі поэманың («Илиада» мен «Одиссея») бір адамның, яғ ни жалғ ыз ғ ана Гомердің қ аламынан туғ ан шығ арма екеніне кү дік келтірушілер, ө зіндік теріс пікірлерін айтушылар да болғ ан. Бірақ сол тұ ста Аристархтың /б. з. д. ІІ-І ғ ғ. Александрия ғ алымы/ «Гомер «Илиаданы» жас шағ ында, ал «Одиссеяны» қ артайғ ан шағ ында ө з қ аламынан тудырып, жазып шық қ ан шығ армасы» деген тұ жырымды сө зі барлығ ын жең іп шық қ ан болатын.

Бұ л екі дастан тө ң ірегінде онан бергі кезең дерде де қ арама-қ айшы пікірлер бас кө терген тұ стар жоқ емес. Француз ғ алымы Обиньяк, неміс ғ алымдары Ф. А. Вольф (1759-1824) жә не К. Лакман бұ л екі шығ арманың бір ақ ын жазғ ан шығ арма, тұ тас дү ниелер екеніне ө зіндік кө зқ арастары тұ рғ ысынан шү бә келтіріп, бұ рыннан ел аузында бар ө лең дердің жиынтығ ын Писистраттың комиссиясы (б. з. д. 6 ғ асырдағ ы Афина билеушісі) дастан етіп біріктіре салғ ан жазуы жоқ, адамдар хат танымайтын заманда осыншалық ты тарих пен тағ ылымғ а қ ұ рылғ ан, сюжеті ұ зақ дастандар мен жырлар жазылып, қ ағ аз бетіне тү сіріліп, ө мірге келуі мү мкін емес жағ дай деп топшылау жасайды. Гомердің аталғ ан туындыларын жоқ қ а шығ арып, шү бә келтірген адамдарга қ арсы жауап ретінде ғ ылыми дұ рыс тұ рғ ыда пікір айтқ ан Ф. Шиллер, В. Гете, Г. Гегель тә різді ақ ындар мен философтарды атап ө туімізге болады. Бұ л ғ алымдарғ а қ оса Вольфтың қ ателігін жан-жақ ты талдай келіп, жазуы жоқ дә уірде де мұ ндай ү лкен шығ армалар туындауғ а болатынын тарихи мысалдармен тү йіндеп, бұ л екі дастанды талассыз Гомердің қ аламынан туғ ан ө зіндік тө л туындысы деп дә лелдеп шық қ андардың бірі - В. Нич (1830).

«Илиада» поэмасының оқ иғ асы Троялық соғ ыстың Оныншы жылында кө рініс табады, бірақ дастанда соғ ыстың себебі туралы да, басталуы жайында да айтылмайды. Бұ л бө лімдегі басты тұ лғ алар оқ ырманғ а таныс болып келеді. Бұ л дастанның мазмұ ны гректік жә не троялық батырлардың бейнесі жинақ тала кө рініс тапқ ан бір ғ ана бө лімнен тұ рады. «Илиада» дастаны антикалық ғ алымдар грек алфавитінің саны бойынша 24 кітапқ а бө лген 15700 ө лең нен тұ рады. Дастанның тақ ырыбы да, мазмұ ны да дастанның бірінші ө лең жолдарынан-ақ байқ алады:

Қ ұ дайым, Пелейұ лы Ахилестің ашуын шырқ а

Ахейліктерге мың дағ ан апаттарды жасағ ан

Сол кү нгі ұ рыс ызасы оттай лаулады

Халық кө семі Атрид пен ержү рек батыр Ахиллес арасында[3]

Оқ иғ а Ахейліктер Троя маң ында жасалынғ ан жорық тардың бірінде Агамемнонның еншісіне Апполон ғ ибадатханасының абызы Христің қ ызы қ олғ а тү сетінімен баталады. Хрис сыйлық тарымен гректердің лагеріне келіп, Агамемноннан қ ызын қ айтарып беруін жыламсырап сұ райды, кө сем бас тартқ ан соң, ол Аполлоннан гректерден кегін алуды жалынып сұ райды. Ө зінің абызының ө тінішіне қ ұ лақ асқ ан Аполлон ахейлік ә скерлеріне тоғ ыз кү н бойы тоқ тамағ ан апат жібереді. Оныншы кү ні Ахилл ә скердің Трояда қ алу немесе қ алмауы туралы сұ рақ тарды шешу ү шін халық тық жиналыс ө ткізеді. Кө реген Калхант жиналғ андарғ а Аполлонның ашуының себебі Хриске айтылғ ан балағ ат сө здер екенін жә не қ ұ дайдың Хриске тұ тқ ындалғ ан қ ызын қ айтып беруін талап ететіндігін айтып береді. Агамемнон Аполлон қ ұ дайдың тілегін орындаудан бас тарта алмады, бірақ ол Хрисеиданың орнына басқ а сый сұ рады. Ахилл тарапынан қ арсылық кө рген Агамемнон, одан ә демі Хрисеидадан кем тү спейтін Брисеиданы тартып алатындығ ын айтады. Қ ызу ұ рыс кезінде екі кө семнің арасындағ ы қ арулы қ ақ тығ ыстың алдын алғ ан Афина қ ұ дайы болғ ан еді. Ахилл ө зінің еншісі – Брисеиданы қ арумен қ орғ амайды, бірақ Агамемнонғ а ашуланып, оларғ а шарт қ ояды. Ахейліктердің жағ дайы тым нашарлап, олардың ө здері Ахиллге қ ымбат сыйлық тар беріп, майданғ а шақ ырмайынша алдағ ы соғ ыстарда қ олына қ ару алмайтынын айтады.

Ахиллдің шайқ асқ а қ атыспауынан басқ а ахейлік қ олбасшыларғ а майдан алаң ында жасағ ан істерімен кө зге тү сулеріне жол ашылады. Алайда, Менелайдың Париспен қ ақ тығ ысы, Диомед жә не басқ а да грек батырларының қ аһ армандық тары, ерліктері де, Аякстің Троя басшысы Гектормен шайқ асы да, тіпті қ ұ дайлардың араласуы да трояндық тардың басқ ыншылығ ын тоқ тата алмайды. Себебі оларғ а Ахиллдің анасының ө тінішімен Зевстің ө зі кө мек беріп отырғ ан. Бұ л шайқ ас кө ріністерінде тек Гектормен Андромаханың ә йгілі кездесуін айтуғ а болады. Афина қ ұ дайына дұ ғ а қ ылып, оғ ан қ ұ рбандығ ына мал шалынсын деген бұ йрық тарын айтуғ а шайқ ас алаң ынан қ алағ а келген Гектор осы жерде біраз кідіреді. Осы жерде Гектор ә йелі мен баласын соң ғ ы рет кездестіретін еді.

Ал осы арада, жағ дайлары тым қ иындап кеткен ахейліктер, Агамемнонды Ахиллмен достастыру ү шін елшілер жіберуге кө ндірген. Бірақ қ ымбат деген сыйлық тар да, Бресеида жә не оғ ан қ оса тағ ы да жеті қ ұ лды беру уә десі де Ахиллдің ашуын баса алмайды. Шайқ ас барысында ахейліктердің де кей жетістіктерге жеткен кездері болғ анына қ арамастан, олардың жағ дайлары бірте-бірте нашарлай береді. Сондық тан гректерге жаны ашығ ан Гера қ ұ дайы бір айла жасап, Зевстің кө ң ілін ө зіне аударуына тура келеді. Зевстің кө ң ілі Герада болғ ан кезде, Аякс Гекторды жаралап, майдан алаң ынан шығ арады. Қ олбасшыларынан айырылғ ан трояндық тар, шегіне бастайды, алайда Зевстің қ айта оянып, іске кірісуі Трояғ а қ арсы болғ ан қ ұ дайлардың жамандық тарына тоқ тау салады. Аполлонның қ ұ діретімен ғ ажайып жолмен сауығ ып кеткен Гектор ахейліктердің кемелеріне жақ ындап, тіпті олардың біреуін ө ртеп ү лгереді. Ахейліктердің халі тым нашарласа Ахилл ашуынан қ айтпайды. Ол шайқ асқ а ө зінің досы Патроклды жіберуге ғ ана келіседі. Оны троялық тарды кемелердің қ асына қ ууғ а, бірақ Трояны басып алуғ а тырыспауғ а насихаттайды. Жауларын қ орқ ыту ү шін Ахиллдің сауыт - саймандарын киіп алғ ан Патрокл бірінші тапсырманы сә тті аяқ тайды. Алайда ісінің жетістігімен шабыттанғ ан, Патрокл Троядағ ы шайқ асқ а аттанып, Гектор қ олынан ө лім қ ұ шады.

Досы ү шін кек алғ ысы келген Ахилл Агамемнонғ а деген ренішін артқ а ысырады. Агамемнон қ айтсе де оғ ан уә де еткен сыйларын береді. Гектор Патроклдің ү стінен Ахиллдің сауыт-саймандарын шешіп алуғ а ү лгірген болатын. Сондық тан Фетиданың ө тінішімен Гефест Пелид ү шін ө те ә демі жаң а саймандар жасап береді. Патрокл ү шін ашу, ыза сезімі кернеген, досы ү шін кек қ айтарғ ысы келген Ахилл Троя алаң ында қ олынан қ аза тапқ ан жауларының ө ліктерін Скамандра (Ксанфа) ө зенінің ағ ысына ү йіп тастайды. Бұ ғ ан қ арсы ө зен қ ұ дайы Ахиллді ө зен толқ ындарына батыруғ а тырысады, бірақ Гефест Ксанфағ а от тастап, ө зен суы қ айнай бастайды. Шайқ ас алаң ында Пелидпен кездесуін кү тіп тұ рғ ан Гектор, Ахиллдің қ олынан қ аза табады....

Ашуы қ айтпағ ан Ахилл Гектордың ө лі денесін ат арбасына жегіп, сү йрейді. Троя қ амалынан осыны кө рген Приам мен Гекуба, Гектордың қ арт ата-анасы жылайды. Жарының ө лгенін естіген Андромаханы да қ айғ ы басады. Міне, осы кезде Приамның басында Ахиллге ө зі барып, Гектордың ө лігін алу ү шін қ ұ ны жоқ байлық тар мен сыйлық тар беру туралы ой туады. Оның бұ л ойы бірден жү зеге аспайды, себебі эпикалық автор Патроклдың жерлеу рә сімін жақ сылап сипаттау керек еді. Содан кейін Приам қ ұ дайлардың кө мегімен Ахиллдің шатырына келеді. Қ арттың қ айғ ысы мен қ асіреті Ахиллге қ атты ә сер етіп, ө зінің қ айтыс болғ ан ә кесін есіне алады. Баласының мә йітін ә кесіне қ айтарып береді.

Келесі кү ні соғ ысты бірден бастамай, алдымен екі жақ тың мә йіт болғ ан ә скерлерін арулап жерлеуге рұ қ сат беріледі. Дастанның оқ иғ асы грек батыры Патрокл мен троя батыры Гектордың жерлену сә тімен аяқ талады.

«Одиссея» - «Илиаданың » занды жалғ асы болып табылады. Бұ л дастанның мазмұ ны Трояның қ ұ лағ ан оныншы жылымен байланысты болып келеді. «Илиада» дастанында кө рініс табатын тұ лғ алар «Одиссеяның » да сюжетіне кіргізілген. «Одиссеяны» да антикалық ғ алымдар 24 кітапқ а бө лген. Дастанның қ ысқ аша мазмұ ны былайша суреттеледі.

Троян соғ ысының бір кө рінісін сипаттайтын «Илиададан» жә не «Одиссеяның » айырмашылығ ы, бұ л поэмада Трояның қ ұ лауынан кейін айлакер Одиссейдің бастан кешірген оқ иғ алары мен оның Итакағ а қ айтып оралуы жайында сө з болады. Сонымен бірге поэма тікелей хронологиялық кезекпен баяндалмайды.

Поэманың ең басында қ ұ дайлардың Одиссеяғ а еліне қ айтуғ а мү мкіндік берулері туралы шешім қ абылдағ аны баяндалады. Бұ л хабарды Гермес Одиссейді жеті жыл бойы сиқ ырлы аралда ұ стап отырғ ан нимфо Калипсоғ а жеткізуі керек болғ ан. Алайда тек бесінші кітаптың басында ғ ана Гермес Калипсоғ а жетеді. Алғ ашқ ы тө рт кітаптардағ ы ә рекеттер Одиссейдің ұ лы Телемахтың айналасына шоғ ырланып, Итакада ө теді. Ол жерде белгілі атақ ты тайпалардың жастары Одиссейді ө лді деп ойлап, оның ә йелі Пенелопаның мазасын алады. Пенелопа жаң адан тұ рмысқ а шығ уғ а асық пай жү ргендіктен, кү йеу жігіттер бү кіл кү ндерін Одиссейдің сарайында тойлаумен ө теді. Оның байлық тарын жояды. Телемах олардың ойран салуына тыйым сала аламайды. Афинаның кең есімен Итакағ а басқ а елдің патшасы бейнесімен келген жас жігіт Пилос пен Спартағ а, ә кесінің бұ рынғ ы достары Нестор мен Менелайғ а ә кесі туралы хабар беру ү шін барады. Телемах ештең ені анық біле алмаса да, Одиссейдің қ айтып оралатынына ү міт артады. Осы арада кү йеу жігіттер оғ ан қ айтар жолында тосқ ауыл ұ йымдастырады.

Осыдан кейін ғ ана автор керемет нимфаның тұ тқ ыны – Одиссейдің тағ дырына оралады... Қ ұ дайлардың Одиссейді босату ү шін туралы бұ йрық алғ анн Калипсо, оғ ан сал қ ұ растыруына жә не жолғ а жиналуына кө мектеседі. Ойдағ ыдай жү зіп келе жатқ ан кеме саяхатының 18 кү ні, Одиссей алдынан қ ұ рлық кө реді. Бірақ сол мезетте оны кенеттен тең із қ ұ дайы Посейдон байқ ап қ ояды да, тең ізде қ атты дауыл кө тереді. Тең із толқ ындары оны 2 кү н, 2 тү н бойы қ арқ ынды тең ізде алып жү реді; оны тек тең із қ ұ дайы Левкотеяның араласуы жә не оның ә рдайымғ ы қ орғ аушысы Афинаның кө мегі қ ұ тқ арады. Тең із толқ ындары оны бейтаныс елдің таулы тасты жағ алауына ә келгеннен кейін ғ ана Одиссей қ ұ рлық қ а шығ ады.

Одиссейге баспана болғ ан жер – Схерие аралы болып табылады. Бұ л –бақ ытты да бай феак халқ ының елі болып шығ ады. Сү йікті қ ұ лының қ амын ойлағ ан Афина жергілікті патшаның қ ызы Навсикаяны достарымен таң ертең кір жуу ү шін ө зен жағ алауына жібереді. Қ ыздардың дауысы бұ талардың арасында ұ йық тап кеткен Одиссейді оятады. Навсикая оны киіндіріп, тамақ тандыруғ а бұ йрық береді де, қ алағ а Алкиной патшаның сарайына жол кө рсетеді. Одиссейді қ ұ рметпен кү тіп алғ ан феактар оны еліне жеткізуге уә де береді. Одиссей бұ л жерде бай той дастархан ү стінде демалады. Ә нші Демодок ө з ө нерімен жиналғ андардың кө ң ілін кө тереді. Қ онақ тың ө тінішімен ол ағ аш ат туралы, Трояның қ ұ лауы мен Одиссейдің ерліктері жайында ә н шырқ айды. Одиссейдің кө зі жасын байқ ағ ан Алкиной Демодоктың ә нін тоқ татып, Одиссейден ө зі жайлы айтып беруін сұ райды.

Одиссейдің басынан ө ткен қ ызық жағ дайлары туралы ә ң гімесі басталады. Жолаушылармен бірге Одиссей бір кө зді Киклоптың ү гіріне тап болады. Одан тірі қ ұ тылу ү шін Одиссейге оны соқ ыр етуіне тура келеді. Ызаланғ ан Киклоп Одиссейге ә кесінің ашуын жаудыртады. Посейдон оның артынан феактардың еліне дейін қ уып келген. Тағ ы да бір Алып (дә у) – жалмауыз (людоед) тайпасы – лестригондармен кезігу Одиссей кемесінен басқ а барлық кемелердің адамдарымен бірге жойылуымен аяқ талады. Бірақ қ ұ тқ арылғ андар Герместің кө мегімен ғ ана сиқ ыршы Кирканың зұ лымдығ ынан қ ашып қ ұ тыла алады. Қ айтадан жолғ а жиналғ ан Одиссей алдымен жерасты патшалығ ына барып, кө реген Тиресиядан алдағ ы тағ дырын білуі керек болды.

Сиреналардың ө лім аралынан аман ө тіп, кемемен алты басты айдаһ ар Скилладан жә не Харибда қ арқ ынды су иірімінен ө тіп, Одиссей Гелиостың мал ү йірі жайылып жү рген Тринакия аралына жетеді. Осы жерде ол жолдастарына Гелиостың қ асиетті сиырларына тимесе, елдеріне аман-есен оралатындарын айтады. Егер да олар кең есті тың дамай сиырларды жейтін болса, елдеріне жетпей ө летіндерін де ескертеді. Одиссей ескертулерді кемедегі азық біткенге дейін ғ ана іске асады. Аштан ө лу қ ауіпінде қ алғ ан жолаушылар, Одиссей жоқ та Гелиостың сиырларын сойып, рұ қ сатсыз той жасайды. Осығ ан байланысты Зевс кемеге дауыл мен найзағ ай жаудырады да, жалғ ыз Одиссей ғ ана тірі қ алады. Тоғ ыз кү н бойы тең із толқ ындары қ ұ дай тектес Калипсоның аралына жетпейінше алып жү реді. Осылайша Одиссей ә ң гімесі автордың бесінші кітаптағ ы баяндамасына келіп оралады.

Поэманың екінші жартысында мазмұ нның ө рістеуі бұ зылмайды. феактардың сиқ ырлы кемесі ұ йық тап жатқ ан Одиссейді Итака жеріне, яғ ни ү йіне жеткізеді. Осы арада оғ ан Афина келіп, оғ ан ө з ү йінде қ ауіп тө ніп тұ рғ анын ескертеді. Қ ұ дайдың кө мегімен кедей кепіне айналғ ан Одиссей алдымен бұ рынғ ы қ ызметшісі Евмейге барады, кейін ол Афинаның кө мегімен Пилостан аман-есен ү йіне жеткен Телемахқ а сырын ашып, ө зінің шынымен кім екенін айтады. Одиссей бірінші ө зінің сарайын қ оныстануды, сол жерде кү йеу жігіттердің кө зін қ ұ рту ү шін ә рекет етуді шешеді.

Одиссей ү йінде кү йеу жігіттердің қ ыдырысын ө з кө зімен кө ріп, олардың тарапынан ө зіне деген кемсітушілерді кө реді. Сонымен қ атар Одиссейді кү тіп жү рген Пенелопаны да кө реді де, оны жарының жақ ын арада оралатынына сендіруге тырысады. Пенелопа таныс емес жолаушығ а сеніммен қ арайды да, қ арт қ ызметшісі Евриклеяғ а оның аяқ тарын жуып, сарайғ а паналатуды бұ йырады. Ханшайымның бұ йрығ ын орындап жатып, қ ызметші Одиссейді аяғ ындағ ы дақ арқ ылы танып қ ояды. Одиссей оғ ан сырын ашпауды бұ йырады, себебі бұ л оның кү йеу жігіттерге қ арсы ойластырғ ан жоспарының жү зеге асуына кедергі келтіретін еді.

Келесі кү ні Афинаның сендіруі бойынша Пенелопа садақ ату сайысын ұ йымдастырады. Алайда ешкімнің Одиссейді ескі садағ ын атуғ а кү ші жетпейді. Сол кезде Телемахтың рұ қ сатымен садақ ты Одиссей алады да, кү йеу жігіттерді бір-бірлеп садақ оғ ымен ө лтіре бастайды. Телемахтың екі адал қ ұ лдарының жә не Афинаның кө мегімен Одиссей Пенелопаны ә йелдікке алғ ысы келгендердің барлығ ын қ ырып салады. Ә йелімен, қ арт ә кесі Лаэртпен табысқ аннан кейін Одиссей кү йеу жігіттердің ағ айындарымен кү ресуге тура келеді. Бұ л шайқ аста Афинаның кө мегімен тоқ татылып, Итакада бейбітшілік орнайды. Афина Одиссейге оның бұ рынғ ы кейпін қ айтаруды да ұ мытпайды.

Батырлық эпостың басты ерекшелігі – оның сол кездегі ә леуметтік қ атынастарымен бірлескен қ андай да бір кө не замандағ ы тарихи жағ дайғ а байланыстылығ ында еді. Гомерлік поэмалар ү шін мұ ндай тарихи оқ иғ а Троян соғ ысы, Микен жайлы естеліктер болып табылады. Олардың қ атарына, мысалы; кейіпкерлердің мыстан жасалғ ан қ ару-жарақ тарының сипаттамасы, кө ркем жиһ аздар, ыдыстар мен ер тоқ ымдар, ә скери ат - арбалардың қ олданылуының ө зі де жатады. Агамемнонның гректердің арасындағ ы беделі, микен дә уіріндегі орталық танғ ан биліктің болғ анын білдіреді, ал кемелер каталогындағ ы 164 географиялық атаулардың ішінен шамамен тоқ саны мекендік Грецияда болғ ан қ алалар мен мекендердің атауына сә йкес келеді. Б. з. д II ғ асырда гомерлік эпостар мен таяу шығ ыстық фольклордағ ы мотивтердің ұ қ састық тары байқ алады. Мысалы Ахилл мен Патрокл арасындағ ы қ арым-қ атынас аккад бяндамаларында сө з етілген, Гильгамеш пен Эндиктің достығ ына ұ қ сас келеді. Одиссей сапары жайлы ә ң гімелерінің прототипін ежелгі египеттік «Кеме апатын бастан кешіргендер» атты ә ң гімеден табуғ а болады.

Сонымен қ атар, автор ежелгі ауыздан-ауызғ а тарағ ан ә ң гімелерді ө ң деген кезде бұ рынғ ы батырлық эпостарғ а тә н қ иял-ғ ажайып белгілерді алып тастауғ а талпынғ аны байқ алады. Нә рестенің ғ ажайып жағ дайда туылғ аны, ғ ажайып балалық шағ ы, кішкентайынан ү лкен кү шке ие болатындығ ы, сиқ ырлы жануарлардың, ә сіресе атының кө мегі сияқ ты ғ ажайып оқ иғ алар гомерлік поэмада мү лдем кездеспейді деуге болады. Ал киім ү лгілері мен шаш ү лгісінің сипаттамасы кейіпкерлердің қ алай қ аруланғ анының, мә йіттерді ө ртеу рә сімінің жә не осы сияқ ты басқ а да ә рекеттердің сипаттамасы микендік мә дениетке емес, VIII ғ асырдағ ы Иондық мә дениетке, яғ ни Троян соғ ысының тө рт-бес жү зжылдық пен алшақ танғ ан дә уірге тә н. Негізгісі поэмадағ ы сол дә уірге тә н ә леуметтік-экономикалық сипаттағ ы мә ліметтер, ең бастысы кейбір тайпалық бірлестіктердің басшылық та орын алуы мен аристократтардың болуы жайлы мағ лұ маттар да жатады. Ең жақ сы да шұ райлы жерлер, кө птеген мал ү йірлері мен таң даулы жайылымдар ә йгілі кө семдердің еншісіне тиетін еді. Қ олғ а тү скен байлық тарды бө ліскен кезде олар ө здеріне ең жақ сысын таң дап алғ ан.

Атақ ты патшалар мен кө семдер екі поэманың да басты кейіпкерлері мен сол дә уірдің идеал бейнесін алғ андық тан, буржуазиялық ә дебиеттануда «аристократизм» туралы кө зқ арастар таралғ ан. Зерттеушілердің ішінде бү кіл гомерлік эпосты «ойын-сауық тық » поэзия деп тапқ андар да кездеседі.

Батырлық эпос алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылым кезінде пайда болып, оның қ ұ лағ ан кезінде біржолата қ алыптасып бітті. Тайпа басшыларының басқ арушылық рө лі бү кіл тайпаның оларды басқ алардан едә уір кү шті жә не қ айсарлы болуымен айрық шаланатын, сондық тан да бү кіл тайпаның мү ддесін қ орғ ай алатын ө здерінің қ амқ оршысы ретінде тү сіндіріледі. Гомерлік кө семдер де ө здеріне кө рсетілген қ ұ рметтерге байланысты ә скердің алдың ғ ы қ атарына тұ рып, жаудың негізгі кү шін ө здері қ абылдау керек деп санайтындығ ын айтқ ан жө н. Кө пғ асырлық эпикалық ү шін тайпа кө семдеріне, яғ ни батырлық поэманың кейіпкерлеріне идеалды қ асиеттерді бө ліп беруі табиғ и жайт. Сонымен қ атар оларғ а кү ш пен қ айсарлық тан басқ а, батырлық, намыс жә не ө з-ө зінің абыройын сақ тау сезімі де тә н, себебі кө семнің атақ -даң қ ы бү кіл тайпағ а жайылады. Сондық тан жаудың ортасына тү скен Одиссей де, Гектормен шайқ асқ а тү скен Диомед те, трояндық тардың қ ысымына ү лкен қ иыншылық пен тойтарыс берген Аякс та шегінуді ойламайды, себебі олардың бұ л ә рекеті олар ү шін де, олардың тайпасы ү шін де масқ ара болады, олар ө мірінің соң ына дейін жақ сы атақ тан айрылады. Гомерлік бас кейіпкер ү шін ө лім алдындағ ы даң қ ы бос сө з емес еді.

Сондық тан да шайқ асқ а қ атысудан бас тартқ ан Ахиллдің ашуы батырлық моральдің кө рінісі еді. Себебі Агамемнон ө зінің қ ылығ ымен аты шық қ ан батырдың намысын қ орлады. Кейінгісіне ө з абыройын қ алпына келтіру ү шін қ олынан келген амалдарын істеуге рұ қ сат берілген. Демек, Ахилл ашуының себебі Брисеида емес еді. Егер одан еншісіне тү скен басқ а затты алып кететін болса да, оның ерліктерін айқ ындаушы, ал оларды алып кету намысын қ адірлемей, абыройын тү сіргені деп есептелінеді. Міне, осы ү шін Ахиллді гректердің ортақ мү ддесін сатқ ыншы деп жазғ ыру ахейліктердің біреуінің де басына келмейді. Осы дә уірде мемлекеттік ой ө рістің алғ ашқ ы ө скіні пайда бола бастайды. Бұ л – Гектордың кө з тартарлық бейнесін жасағ ан «Илиада» авторының кө ң ілінен тыс қ алмайды.

Басқ а эпикалық кө семдер тә різді Гектор да батырлық абырой кодексіне адал. Ахиллмен шайқ астан бас тарту немесе ауытқ у туралы ойламайды. Бірақ оның ахейлік батырлардан айырмашылығ ы – ол елін қ орғ ау ү шін кү ресті басқ арып, трояндық ә йелдер мен балаларды қ орғ айды. Шайқ ас барысында Гектор кө птеген жағ дайларды қ олғ а тү сетін еншіні ғ ана ойлайтын кө семдер сияқ ты емес, Отанын қ орғ ауды жә не жең істі мақ сат еткен азаматтық кө терілістің басшысы сияқ ты ә рекет етеді. Трояның қ ұ лайтынын біле тұ ра, Гектордың елі ү шін қ асық қ аны қ алғ анша кү ресуге дайын болуы, оның тұ лғ асына шынымен – ақ трагедиялық айбындылық береді.

Батырлық «этиканың » белгілері «Одиссейде» одан бетер айқ ын білінеді. Бұ л поэманың да басты кейіпкері ахейлік тайпаның жоғ ары ә улетіне жатса, ақ ылы мен ептілігі арқ асында атағ ы шық қ ан Одиссей ү шін Ахилл мен Гектордың мінезінде кездеспейтін, икемділік, айлакерлік, барлық жерде мұ қ ияттылық, тұ йық тылық жә не тікелей қ ылымсулық тура қ айсарлық пен ержү ректілікке қ арағ анда қ ұ ндырақ қ асиеттер болып табылады. Поэмада Пенелопа қ ұ да тү суге келеген кү йеу жігіттер жағ ымсыз жағ ынан кө рсетіледі. Олар озбыр жолмен Одиссейдің ү йін ойсыратады. Телемахтың олардың озбырлығ ын халық тық жиналыс арқ ылы басу талпынысы ешқ андай нә тижеге алып келмейді. Міне, ақ сү йек жастардың осындай қ ылығ ы тайпалық институттардың қ андай дә режеге жеткенін кө рсетеді. «Илиадағ а» қ арағ анда «Одиссеяда» қ ұ лдық ең бек туралы кө бірек сө з етіледі. Бірақ ол заманда қ ұ лдық патриархалдық сипатта болады да, ү й ішіндегі қ ызметпен шектеледі.

Гомерлік кейіпкерлердің ә леуметтік жағ дайларында, поэмаларда эпикалық авторғ а тә н қ ұ дайлардың «рө лі» келіп қ осылады. Адамдардың ө з қ алауымен жасайтын жеке ә рекеттері тағ дырына жазылғ ан немесе қ ұ дайлардың, ә сіресе Зевстің ық палымен деп қ абыладанады. Осылайша «Илиаданың » басында болатын кө птеген ахейліктердің жаппай қ ырылуы, Зевстің Ахиллмен Агамемнон арасындағ ы ұ рыс ү шін тартқ ан жазалары деп тү сіндіріледі. Трояндық тардың сә тті шабуылы Ахиллдің майданғ а шық пағ андығ ынан емес, тағ ы да сол Зевстің қ алауымен болады. Гектордың Ахиллден жең ілуінің себебі ахейліктердің ең кү шті батырымен шайқ асқ андығ ынан ғ ана емес. Шайқ ас алдында Зевс таразы арқ ылы тағ дырдың қ алауын айқ ындайды, сол кезде Гектордың ыдысы тө менге, яғ ни «Аид патшалығ ына» тү седі. Бұ л оның тағ дырының шешілгендігінің белгісі еді.

Осы сияқ ты деректерден кей кездерде эпос кейіпкерлеріне тә н емес танымсыздық кү шке – тағ дырғ а немесе қ ұ дайдың еркіне байланыстылығ ы жө нінде қ орытынды шығ арады. Гомерлік кейіпкер тағ дыры ө зіне жат, қ арсы немесе қ арама-қ арсы деп есептелмейді: «мойра» тү сінігі, яғ ни аударғ анда «тағ дыр» адамның басына тү скен еншісі дегеннен артық ештең ені білдірмейді. Ө мірге келген ә рбір адам қ ашан да бұ л дү ниеден ө туі кету керек. Бірақ санасында ө лімнің болмай қ алмайтындығ ын табиғ и заң ретінде қ абылдай отырып, гомерлік кейіпкерлер ә рекетсіздікке, шарасыздық қ а берілмейді.

Гомерліктердің дү ниетанымына «қ ұ дайлар- адамдарды ө негелікке қ арсы кү нә лары ү шін соттай алатын жә не жазалай алатын жоғ арғ ы кү ш» деген ойлар тә н. Гомерлік қ ұ дайлар адамдардан тек мә ң гі ө мірімен жә не кү шімен айрық шаланады, ө з араларындағ ы қ арым-қ атынасы мен адамдарғ а деген қ атынасында ә ділеттілік емес, жеке кө зқ арастары мен керісінше жақ сы кө рмеулері жетекшілік етеді. Адамдардың тың дамаушылығ ына деген қ ұ дайдың ашу-ызасы қ ауіпті, бірақ негізінен адамдардың жердегі ө мірінің ө лшемі оның істеріне емес, тағ дырына байланысты. Тек «Одиссеяның » соң ында ғ ана діни- этикалық мә селенің пайда болғ аны байқ алады. Қ ұ дайлар Одиссейдің жолдастарының немесе Пенелопаның кү йеу жігіттерінің тағ дырына араласпаса да, оларды масқ ара, арсыз ә рекеттерден сақ тандыруғ а тырысады. Ал кү йеу жігіттердің ө лімі ежелгі қ онақ жайлылық заң дарды бұ зғ андары ү шін, Одиссейдің ү йін қ орлағ аны ү шін тартқ ан жазалары деп есептелінеді.

Қ оғ амдық қ атынастардың дамымағ андығ ы қ ұ дайлардың адам ө міріне араласуының тағ ы бір формасын тудырады. Ол адамдардың ішкі жағ дайын айқ ындайды. Осылай «Илиаданың » бірінші кітабындағ ы ә йгілі кө рінісінде, Агамемнонғ а ашуланғ ан Ахилл, оғ ан қ ылышымен тап беруге дайын тұ рады. Кенеттен Олимптен тү скен жә не тек қ ана Ахиллге кө рінген Афина оны ұ стап қ алып, оғ ан қ ұ дайлардың қ алауын жеткізеді. Ол Агамемнонды қ алай болса солай балағ аттаса да, екеуінің арасындағ ы ұ рысты оларғ а жаны ашығ ан қ ұ дайлар қ аламайды екен. Бұ л кө ріністі Афинаның қ атынасынсыз да тү сінуге болады: ызаланғ ан Ахилл соң ғ ы минутта ғ ана ә рекетінің қ андай нә тижеге алып келегендігін ойлап, қ ылышын тастайды. Алайда эпикалық автор ә лі сезім мен ойдың кү ресі секілді кү рделі психикалық актқ а қ ол жеткізбеген. Гомер сезімді психикалық акт деп кө рсетпейді, ол сезімді сыртқ ы жағ дайлармен, қ ұ дайлардың араласуымен, олардың ық палы арқ ылы тү сіндіруге тырысады.

Эпикалық автордың кө ркем ойлауының бұ л ерекшелігіне адамдардың психикалық жағ дайын сыртқ ы белгілермен кө рсетуі де байланысты. Толқ у немесе қ орқ у кезінде гомерлік кейіпкерлердің аяқ тары ә лсіреп, дірілдейді, дауысы кесіліп, тістері қ ағ ылып, шаштары тік тұ рады, беттері бозарады. Гомер кейіпкерлерінің сыртқ ы сезімдерін жарық қ а шығ аруын ескеруі оқ ырманғ а кейіпкердің мінездемесін оң ай қ абылдауына кө мектеседі. Эпостың бұ ндай кө ркемдік мү мкіндіктерінің шектеулілігі тарихи жағ ынан тү сінікті: кейінгі тайпалық қ ұ рылым кезінде тұ лғ алардың алғ ашқ ы қ ауымдық бірлестіктен бө лініп шығ уы басталады, бірақ оның оқ шаулануы адамның ішкі дү ниесінің эстетикалық ой ү шін жеке қ ызығ ушылық кө рсете алатындай дә режеге жетпеген болатын. Бұ л - ерекшелік ежелгі грек эпостарының кө ркемдік қ ұ ндылық тары-ның қ айнар кө зі.

Жеке тұ лғ алардың мү мкіндіктерін сезіну эпостық образдарды қ ұ рудың негізі болды. Образдардың ә рқ айсысының жеке белгілері бар: барлық кө семдерді парыз сезімі, батылдылық, қ ажымас қ айсарлық сипаттайды, Ахиллге қ ажырлылық, туралылық жә не адалдылық, Агамемнонғ а атақ қ ұ марлық, менмендік, мақ таншақ тық, Одиссейге шешім қ абылдаудағ ы асық паушылық, сақ тық пен айлакерлік тә н. Екі гомерлік ақ сақ алдың ішінде Троя патшасы Приамның тағ дырына шыншыл жанашырлық кө рсетілсе, ал ахейлік Нестордың кө псө зді насихаттары мен кең естеріне деген жең іл ирония байқ алады. Гомерлік поэмаларда кө птеген ә йел образдары суреттелген. Гекторғ а шын жү рекпен адал Андромаха, балаларын бірінен соң бірін жоғ алтқ ан Гекуба, жоғ алып кеткен жарын адал кү тіп отырғ ан Пенелопа жә не Одиссей сияқ ты адамғ а тұ рмысқ а шығ уды армандайтын жас ханшайым Навсикая. Бұ л кейіпкерлердің барлығ ы тек айрық ша тағ дырмен ғ ана емес, белгілі бір жан қ асиеттерімен, мінез-қ ұ лық тарымен ерекшеленеді.

Эпикалық аң ыздардың ерекшелігі - аң ыздардың пысық таулы жә не асығ ыссыз болуы. Ө з кезең інде Гетенің Шиллерге жазғ ан хатында «эпикалық шығ арманың басты қ асиеті – оның бірде алғ а жылжуы, бірде артқ а қ айта келуі» болып табылады делінген. Бұ ғ ан мысалды ә р жерден табуғ а болады. Агамемнон ө тірік тү ске сеніп, ә скеріне сынақ ө ткізу мақ сатында халық жиналысын ө ткізеді. Жиналыста қ олына хандық скипетрді кім жасағ ан жә не оның Атридтің қ олына қ алай тү скенін айтып кетуді жө н санайды. «Одиссеяның » XIX кітабындағ ы эпикалық реордация да кө рнекті. Одиссейдің аяғ ын жууғ а кіріскен Евриклея, кедей бейнесінде тығ ылып жү рген қ ожайынын тізесіндегі тыртық арқ ылы танып қ ояды. Қ азіргі заманғ ы оқ ырман осы жерде қ арт қ ызметшінің сезімін ақ таруын кү тер еді, бірақ эпикалық поэмада автор осы орайда бұ л тыртық тың шығ уы туралы ә ң гімесін бастайды. Одиссей кішкентай кезінде атасына қ онақ қ а барып, ағ айындарымен аң шылық қ а шық қ анында, тізесін қ абанның тісімен жарақ аттап алғ андығ ы айтылады. Автор Одиссейдің ү йіне сыйлық тар алып келгенін де айтуды ұ мытпайды. Осының барлығ ын баяндап болғ анан кейін ғ ана Евриклеяғ а оралады.

Балқ ан тү бегіндегі Эгей аралын жә не кіші Азияның батыс жағ алауын мекендеген ежелгі грек тайпаларының ө мірінде тең із ө те ү лкен роль ойнайды. Олар ү шін бұ л азық -тү лік кө зі жә не басқ а тайпалармен қ арым-қ атынас қ ұ ралы болады. Тең із олардың отанының бір бө лігін алып жатты. Ежелгі грек жазушысы Ксенофонттың «Анабасис» атты ең бегінде келесідей жарқ ын кө рініс кездеседі. Қ ұ рамында Ксенофонттың ө зі болғ ан грек ә скерлері жең іліске ұ шырап, жабайы тайпалар мекендейтін Малазия тү бегінің таулы аймақ тарымен қ ашуы керек болады. Ә йтеуір таулы аймақ тардан шығ ып, жазық тардан, таусылмас қ ыраттар, жаулардың тосқ ауылдарынан ө тіп, гректер алдарында жайылып жатқ ан тең ізді кө ріп қ уанады. Сауыт-саймандарын шешпеген ә скерлер толқ ынғ а тізесіне шейін кіреді. Бұ л табиғ и жағ дай еді, себебі Эгей архипелагының аралдары Еуропа мен Азияны жалғ астырушы кө пір сияқ ты болды. Бү кіл ірілі-кішілі аралдар бір-біріне жақ ын орналасты. Жә не бұ л аралдарды мекендеген гректер ү шін тең із де қ ұ рлық сияқ ты ә лемдерінің бір бө лігі болды. Сондық тан да дауылдар мен желді басқ аратын тең із қ ұ дайы Посейдонғ а табыну олардың дінінде маң ызды орын алды.

Мифтерге қ арағ анда, Посейдон, «қ ұ дайлар мен адамдардың басшысы», аспан мен жердің патшасы Зевс қ ұ дайының інісі болды. Ө з ә кесі Кронды тақ тан тү сірген Зевс тең іздегі билікті інілеріне бө ліп беріпті. Су стихиясындағ ы билікті Посейдонғ а, ал жерасты патшылығ ын Аидке берген. Ежелгі гректердің кө зқ арасы бойынша қ ұ дайлардың мекені Олимп тауының шың ында деп саналады. Ол жерде ө нерлі суретші жә не қ олө нерші Гефест қ ұ дайының қ олымен жасалынғ ан алтын мү сіндер туғ ан. Сонда қ ұ дайлар мен ә йел қ ұ дайлар, Зевспен оның жары Гераның балалары той-думандар ұ йымдастыратын. Гера отбасылық ө мір мен жанұ ялық ошақ тың билеушісі болғ ан. Ежелгі гректердің қ ұ дайлары біреулеріне кө мектесу, екіншілеріне кедергі келтіру арқ ылы адамдардың ө міріне араласқ ан. Гомердің «Илиада» жә не «Одиссея» атты шытырманғ а толы эпикалық поэмаларында қ ұ дайлар адамдар сияқ ты барлық оқ иғ аларғ а қ атысып отырғ ан. «Илиадада» Троян соғ ысының ә р батырына қ олдау жасайтын белгілі қ ұ дайы болғ ан сияқ ты, «Одиссеяда» да поэманың басты кейіпкеріне ә рдайым Олимптегі ең ақ ылгө й қ ұ дай саналатын Зевстің қ ызы Афина қ олдау кө рсетіп отырғ ан. «Одиссея» поэмасының басында «Илиада» поэмасындағ ыдай олимпиялық қ ұ дайлардың қ алай салтанатты ү стелдің басында батырлардың тағ дырларын талқ ылап отырғ андары суреттелген. Троя жорығ ына қ атысқ андар-дың барлығ ы дерлік қ айтып келген немесе жолда қ аза тапқ ан, тек Итака аралының патшасы Одиссей ғ ана отанына орала алмай, он жыл бойы сенделіп жү рген. Себебі ол Посейдонның сү йікті ұ лы, жалғ ыз кө зді дә у Полифеманың кө зін ағ ызып, қ арғ ысына ұ шырағ ан. Жолдастарынан айырылғ ан Одиссей, Посейдонның қ аһ арының астында болып, сү йіктісі Пенелопа мен ұ лы Телемахқ а жете алмай, он жыл бойы ұ шы-қ иыры жоқ тең ізді шарлады. Ақ ыры ә йел қ ұ дай Афина Зевстан кө мек сұ рап, Одиссейді отанына қ айтаруды ө тінеді. Олар Посейдонның жоқ тығ ын пайдаланып, екінші дә режедегі қ ұ дай Калипсоғ а желаяқ Герместі жібереді. Калипсоғ а тұ тқ ындағ ы Одиссейді босатып, оғ ан кеме тұ рғ ызуды ә мір етеді. Ал Афинаның ө зі болса, ә кесінің орнында тайраң дағ ан анасының кү йеусымақ тарына қ аны қ айнап жү рген Одиссейдің ұ лына жол кө рсетпекші болады. Патшайым Пенелопа болса, ү ш жыл қ атарынан кү йеу жігіттерді алдаумен болды. Ол Одиссейдің ә кесі Лаэртке арналғ ан кілемді тоқ ып болғ анда ғ ана тұ рмысқ а шығ атынын айтқ ан. Сө йтіп айтқ ан да, кү ндіз тоқ ығ ан кілемін тү нде сө гітіп отырғ ан.

Посейдонның қ аһ арынан сескенген Зевс Афинаны Одиссейді қ ұ дайғ а тең еп, отанына оралуына кө мектескені ү шін тә рк еткен. Сол сә тте-ақ Афина аяқ киімінің алтын табанын іле сала, қ олына атақ ты найзасын алып, Олимп шың ынан Итака аралына кетеді. Телемахқ а ә кесінің достарының бірі - Ментора кейіпінде келіп, ә кесі Одиссейді іздеуге кең ес береді. Ол ү шін алдымен троя жорығ ына қ атысқ ан жолдастарынан мә лімет жинау керектігін айтады. Кейінірек Афинаның кө мегімен кеме тауып, Пилостағ ы данышпан Несторғ а аттанады. Ол Телемахты ең соң ында оралғ ан патша Менелайғ а жібереді. Менелайдан ә кесінің тірі жә не нимфалар аралында екенін естиді. Олимпте қ ұ дайлар жиналып, Посейдонның жоқ тығ ын пайдаланып, Одиссейге кө мек береді. Олар желаяқ Гермес арқ ылы Калипсоғ а хабар береді. Қ ұ дайлардың ә міріне қ арсы келмей, Калипсо Одиссейге кеме тұ рғ ызады. Ал Посейдон қ айтып келе жатып, тең іздегі Одиссейдің кемесін кө ріп, ашу-ызасы келіп, дауыл кө тереді. Бірақ басқ а қ ұ дайлардың кө мегімен аман қ алғ ан Одиссей феактердің аралына жетеді. Таң ертең оны жағ алаудың жанынан феакиліктердің патшасының қ ызы Навсикай тауып алады. Сарайғ а бара жатқ ан жолда Одиссей ө зінің қ орғ аушысы Афинаны феакилік қ ыздың бейнесінде кө реді. Ол оны алтынмен апталғ ан, кү міспен қ апталғ ан сарайғ а ә келеді. Алкиной патша оны аса мейріммен қ арсы алады. Оның ү йіне қ айтуына жә рдемдесетінін айтып, той жасайды. Тойғ а соқ ыр ә нші Демодокты да шақ ырады. Оғ ан бұ л ө нерді қ ұ дайлардың ө здері тарту етіп, жү регінің қ алауымен ғ ана ә н айтуды бұ йырғ ан екен. Демодокты қ ошаметпен ортағ а ә келіп, алдына ас қ ояды. Қ олына лираны ала салып, ол ержү рек Ахиллмен данышпан патша Одиссейдің арасындағ ы тартысты ә ндете жө неледі. Бұ ны естіп отырғ ан Одиссей кө зіне жас алып жә не оны жасыру ү шін шапанымен бү ркенген еді. Одиссейдің батырлығ ын, айлакерлігін керемет суреттей отырып, Трояны қ алай алғ андығ ын айтады. Ө зінің жең істерін естіген Одиссей тағ ы да кө зіне жас алады. Қ онағ ының қ обалжығ анын сезген Алкиной патша оның аты-жө нін сұ растыра бастайды. Анық -қ анығ ын білгеннен кейін, соң ында не болғ анын айтып беруін ө тінеді. Одиссей болса басынан ө ткен таң ғ ажайып оқ иғ алардың барлығ ын айтып береді. Одиссейдің ә ң гімесіне араласқ ан феакиліктер оны аяп кетеді. Оғ ан деген қ ошаметтерін білдіріп, сый тарту етеді жә не ө здерінің кемелерімен ү йіне жеткізіп салады. Афина оғ ан қ ойшы кейіпінде келіп, дө рекі кү йеусымақ тардан ө зін қ алай ұ стауды айтады. Жә не де оны ешкім танымау ү шін қ айыршының келбетін беріп, Эвмей ұ стағ а жібереді. Одиссей Эвмейге барып Итака аралының патшасы тірі жә не жақ ында қ айтып оралатынын айтады, бірақ ө зінің кім екенін жасырады. Афина Телемахтың тү сіне кіріп, Итакадағ ы Эвмейдің лашығ ына баруды ә мір етеді. Одиссей ө зінің ұ лына қ ұ пиясын ашады. Афинаның сілтемесі бойынша ұ лы екеуі дө рекі кү йеусымақ тардан қ алай кек алу керектігін ойластырады. Телемах анасына Эвмейдің лашығ ындағ ы жолаушыда ә кесі жайлы мә лімет бар екендігін айтады. Пенелопа кү йеу жігіттердің кеткенін тосып, кейінірек Одиссейді ө зіне шақ ырады. Ал ол кү йеуінің тірі екенін жә не жақ ында оралатынын сү йіншілейді. Келесі кү ні кү йеужігіттер қ айтадан тайраң дап келеді жә не Телемахтан ө лімін ойластырады. Сол кезде Пенелопа кү йеуінің садағ ы мен оқ тарын алып шығ ып, сайыста кім жең се соғ ан кү йеуге шығ атынын айтады. Бірақ келгендердің ешқ айсысы садақ ты тартпақ тү гіл, кө тере де алмайды. Сол кезде қ айыршығ а кезек бергенде, барлығ ы келемеждейді. Бірақ Одиссей атқ ан оқ нысанағ а дә л тиеді, сонда Телемахқ а кү рес басталғ аны туралы белгі береді. Телемах, Эвмей жә не сенімді қ ұ лы бей- жай отырғ ан кү йеужігіттерге тарпа бас салды. Олар қ ару алып тартысқ анмен, бә рібір жең іліске ұ шырады. Сол кезде Одиссейді бала кезіндегі тә рбиешісі Эриклея ғ ана таниды. Пенелопағ а бұ л жайында айтқ анда ол сенер сенбесін білмейді, тек Одиссей айтқ анда ғ ана сенеді. Келесі кү ні Одиссей ә кесі Лаэртті іздеп, оны егістікте ең бектеніп жү рген кү йінде табады. Осы кезде жең іліске ұ шырағ андар кек алмақ болып, бү лік шығ арады, бірақ қ айтып жең іліске ұ шырайды. Соң ында Афина қ ұ дайдың кө мегімен жең іске жеткен Итака аралында бейбітшілік орнайды.

Оқ ырман бұ л қ ысқ артылып келген «Одиссея» поэмасының желісінен-ақ Гомердің «Илиадасына» қ арағ анда бірден ерекшеленетін маң ызды кескін кейпетті кө ре алады. «Илиадада» тек қ ана ә скери ө мірді сипаттаса, «Одиссейде» бейбіт тұ рмыстың да келбеті бар. Автор Одиссейдің басынан ө ткен таң ғ ажайып оқ иғ алармен қ атар, оның отанына деген сағ ынышын, жолдастарынан айырылғ ан кездегі сағ ынышын, басқ а да сезімдерін сипаттап кетеді. Одиссейдің батырлығ ы, айлакерлігі, отанына оралуғ а деген қ ұ лшынысын тіпті жебеушісі Афинаны да таң дай қ ақ тырады.

«Илиада» жә не «Одиссея» дастандары ежелгі Эллада жеріндегі қ ұ рметке ие жыршылардың негізінде жазылғ ан. Ежелгі гректерге «Илиада» мен «Одиссея» тек сү йікті жыр ғ ана емес, тә рбиелік мә ні бар жалпыгректік мә дени туынды еді. Ө лең дерді мектептерде оқ ытты. Жасө спірім кездерінен бастап поэмадағ ы батырлардың ержү ректілігін саналарына сің іріп, тә рбиелей бастады. Бұ л жайында Қ ара тең іздің жағ асынан табылғ ан, тастарғ а қ ашалып жазылғ ан жазба ескерткіштер арқ ылы байқ ауғ а болады.

Ұ лы итальян ақ ыны Данте Гомерді «ақ ындардың патшасы» деді. «Гомерді оқ ығ анда кө ркемдік шығ арманың шың ын кө ре аласыз, бірақ ол сіздің назарың ызды сің ірмейді; ең таң қ алдырары эллиндік дә уірдің дү ниетанымы... » деген болатын. В. Г. Белинский. Бұ л жолдар «Илиада» поэмасын орыс тіліне аудару ү шін жиырма жыл тер тө гіп, тек 1822 жылы Н. И. Гнедичтің жарық қ а шығ аруынан кейін жазылғ ан.

Егер ежелгі Грецияның картасына ү ң ілетін болсақ, оның солтү стік бө лігіндегі жан-жағ ынан таулар қ оршағ ан Фессалия деп аталатын облысынан ә йгілі Олимпті – екі мың метр биктікке жететін ең биік шың ды кө руге болады. Олимпті баурайы тік жә не ү зік-ү зік, шың ында мә ң гілік қ арлар жатыр. Кө бінесе ол бұ лттың жамылғ ысында болады. Мұ нда ежелгі гректер тү сінігі бойынша ө лмес қ ұ дайлардың тұ рағ ы болды. Бұ л жерден қ ұ дайлар жерде болып жатқ ан істердің бә рін кө рді, адамдардың тағ дырлары мен істеріне ә лі де кө мектесіп не қ арапайым адамдардың тү пкі ойлары мен ә рекеттеріне кедергі келтіру арқ ылы араласты. Ежелгі гректер бұ лттың астындағ ы Олимп шың дарында мә ң гілік жаз орнағ ан жә не тамаша нұ рмен азық танғ ан алтын сарайлар жарқ ырап тұ р деп сенді. Мұ нда адам кейіпінде керемет, кү шті жә не мә ң гі қ ұ дайлар тойлайды. Оның басшылығ ында қ ұ дайлар мен адамдардың патшасы – қ ұ діретті Зевс тұ р. Жер мен аспан оның билігінде. Ол қ абағ ын тү йген кезде бұ лттар қ оюлана тү сіп, кү н кү ркірейді, ал ашуланғ анда найзағ ай ойнайды. Оны жай атқ ыш жә не бұ лттарды қ удалаушы деп атайды жә не гректердегі ең берік ант – Зевстің атымен аталғ ан ант саналды, ө йткені антын бұ зғ ан ә рбір адамды Зевс найзағ айдың соқ қ ысымен аяусыз жазалайды.

Бірақ Зевстің жалғ ыз ө зіне жер мен аспанның, қ ұ дайлар мен адамдардың билеушісі болуы ү шін ауыр кү реске шыдауғ а тура келді. Зевстің ә кесі Крон ө зінің балаларының бірі оны биліктен тайдыратынын біліп, Реяғ а туғ ан барлық балаларын оғ ан тапсыруын бұ йырды. Бейшара ана оғ ан барлық нә рестелерді ә келіп жү реді, ал Крон оларды сол сә тте-ақ жұ тып жібереді екен. Ү міті ү зілген ә йелі Рея соң ғ ы баласы Зевсті аяп, қ атал жұ байын алдап, оның орнына Кронғ а қ ұ ндақ талғ ан тасты береді. Қ ұ тқ арылғ ан сә би Зевсті анасы Крит аралындағ ы ү ң гірге тығ ып қ ойды, онда оны ешкі Амальтей ө зінің сү тімен тамақ тандырды. Кронғ а баласының жылағ ан даусын естіртпеу ү шін ү ң гірді қ орғ ап жү рген жас ә скерлер қ алқ андарын семсерлерімен жә не найзаларымен ұ ру арқ ылы сү йемелденген билерін бастайтын. Ер жеткеннен кейін Зевс қ ас Кронды онымен жұ тылғ ан барлық балаларды шығ аруғ а мә жбү рледі, одан кейін оны жердің астында орналасқ ан қ ұ зғ а - терең, қ араң ғ ы Тартарғ а тастады. Зевстің ө зі бауырлары Посейдон жә не Аидпен ә лемді басқ ару билігін бө лісіп алды. Посейдон тең із астында билік етсе, Аид жерде ө мір сү ретіндердің бә рі шарасыз баратын жер асты патшалық қ а билік етті. Тақ ты Зевспен бірге оның патшалық ә йелі – Гера бө лісті. Ол ө те ә демі жә не айбынды, оны қ ұ дайлармен адамдардың патшайымы жә не ү й ордасының қ амқ оршы ә йелі ретінде қ адірлейді. Жарқ ырағ ан олимптік сарайларда Зевспен бірге тойлайтын мә ң гі қ ұ дайлар тобының ішінде Зевстің кө птеген балалары да бар. Ең ә демісі, Зевстің жақ сы кө ретін баласы кү н нұ рының қ ұ дайы Аполлон болды, ол тойлаушы қ ұ дайлардың есту қ абілетіне сү йеніп лира аспабымен ойнайтын керемет ойынмен рақ аттандыратын ө нердің қ орғ аншысы. Аполлонның апасы - ә йел қ ұ дай Артемида – жү йрік жә не қ ажымас аң шы ә йел, аң дардың қ орғ аушысы, аң шыларғ а ерекше қ ұ рметті, олар оғ ан қ ұ рбандық қ а бірінші ө лтірілген аң ды қ ұ рбан шалады. Сұ лулық тың қ ұ дайы Афродита олимптік тойларды ө зімен ә шекейлеуі, бірақ Зефстің ең сү йікті қ ызы Афина болды, ол - ақ ылды, ғ ылым мен кә сіптің қ орғ аушысы, ө зі ә йелдің де, еркектің де ісінде шебер. Афинадан кә сіп жағ ынан шеберлігі кем емес, ә сіресе темір соғ атын жә не зергерлік кә сіптерге шебер қ ұ дай - Гефест. Гефест туылғ ан кезде, баласының ә демі еместігін кө ріп ашуланғ ан Гера Олимптен оны лақ тырып жібереді, содан ақ сақ болады. Бірақ Олимпке қ айтқ аннан соң, Гефест барлық олимптіктерге керемет алтын сарайлар соғ ып шығ арады. Тойларда Гефест алтын тостағ андарда қ ұ дай шірнесін - ө лмейтіндердің сусынын тарататын шарап ү лестірушінің қ ызметін де атқ арды. Қ аһ арлы соғ ыс қ ұ дайы – қ атал Арес адамдарғ а да, қ ұ дайларғ а да бірдей қ орқ ынышты болды. Ө з балалары Деймос (Ұ рей) жә не Форостың (Қ орқ ыныш) ере жү руімен ол соғ ыс алаң ына келеді де, шайқ асушылардың соғ ысқ ұ марлық рухын қ ыздырып кетеді. Арестің тоймас қ ан қ ұ марлығ ын қ ұ дайлар да жақ тырмайды. Ол дө рекі, кү йгелек жә не тіпті той ү стелінде де ызалы. Ареске қ арсы ә рдайым жайдары жә не қ у адамдарды ә ліппеге, есепке, саудағ а ү йреткен жолдар мен жолаушылардың қ амқ оршысы Гермес саналғ ан. Қ ұ дайлардың ерікті ұ шқ ыр хабаршысы бала кезінен қ ұ дайлардың ө зін кү лкіге айналдыруды жақ сы кө рген. Сө йтіп, ө зінің қ атал ә кесі Зевстің скиптерін (асыл тастармен безендірілген аса таяғ ын) ұ рлап ә кетті. Аполоннан бір кү ні бір табын бұ қ аларды алып қ ашты да, кейін оның садағ ы мен алтын жебелерін тығ ып қ ойды. Посейдоннан Гермес оның кө мегімен тең іздің қ атал қ ұ дайы толқ ын кө теріп, жаусытқ ан ү ш ашалы ұ шын ермегін, ал Арестан – оның талқ андаушы семсерін қ ымқ ырды. Герместі ежелгі гректің қ у ұ рылары ө зінің қ амқ оршысы ретінде қ ұ рмет кө рсету мақ сатымен еске алуы кездейсоқ емес. Дегенмен Гермеске сонымен қ атар қ айғ ылы міндет атқ аруғ а тура келді – кө ң ілсіз Аидтың жер асты патшалығ ына ө лгендердің жандарын шығ арып салып жү рді.

Олимп қ ұ дайларынының бә рі ө зара туысқ андық қ атынастар байланысты-рып тұ рады жә не ежелгі гректердің тү сінігі бойынша қ арапайым олар да адамдар секілді белгілерге ие. Олар кейде дө рекі, ә ділетсіз, қ атал жә не кекшіл болды. Кө бінесе ө здерінің жердегі қ алаулыларына қ амқ оршы бола отырып, қ ұ дайлар басқ а адамдарғ а кө п қ айғ ы мен ауыртпалық тар алып келді.

Оқ ырмандар Гомердің атақ ты «Илиадасының » алғ ы сө зіне қ андай мақ сатпен ежелгі грек дінінің негізгі тә ң ірлері туралы мына қ ысқ а мә ліметтерді келтірілген деп сұ рақ қ оюғ а қ ұ қ ылы. Бұ л сұ рақ қ а жауап беру оң ай. Ә ң гіме мынада «Илиадада» олимптік қ ұ дайлар адамдар секілді қ атысушы кейіпкерлер болып табылды. Олардың поэмада суреттелетін бұ лттың артындағ ы ә лемі жер ә леміне ұ қ сатылып, оның бейнесі бойынша қ ұ рылғ ан. Қ ұ дайларды қ арапайым адамдардан тек ә демілік, ерекше кү ш-қ уат, кез-келген организмге айналдыра алатындық тары мен ең басты ө лмейтіндіктері ерекшелеп тұ рды.

Адамдар сияқ ты жоғ арғ ы қ ұ дайлар ө зара жиі жанжалдасып қ алады жә не тіпті жауласады да. Оындай жанжалдардың бірі «Илиаданың » басында берілген, онда Зевс той ү стелінің басында отырып, ө зінің қ ызғ аншақ жә не ашуланшақ ә йелін оғ ан қ арсы шығ айын деп тұ рғ анын кө ріп, соқ ырлармен қ орқ ытады. Ақ сақ Гефест анасын қ арапайым адамдар ү шін Зевспен ұ рыспауғ а кө ндіреді. Оның тырысуымен бейбітшілік пен шаттық орнайды. Алтын бұ йра шашты Аполлон керемет музыкалардың хорын сү йемелдей отырып, лирада ойнайды. Кү ннің батуымен той аяқ талады да, қ ұ дайлар шебер Гефестің «кө п тө белі Олимпте» олар ү шін тұ рғ ызғ ан, ө здерінің сарайларына тарайды.

Шамамен екі мың жарым жылдан астам уақ ыт бұ рын (ғ алымдар олардың қ ұ рылуын б. з. д. VIII ғ асырғ а жатқ ызады) қ алыптасқ ан «Илиада» Гомермен қ ұ растырылғ ан хикая болып келеді. Поэмалар жырлардан қ ұ ралады, олардың ә рбірін жеке ә ң гіме ретінде оның кейіпкерлерінің ө мірінің оқ иғ алары жө нінде бө лек орындауғ а болатын. Аң ыз айтушы ақ ынды (ежелгі гректерде ол аэд, кейін рапсод деп атағ ан) тойларда ұ зақ, тү рлі оқ иғ алармен ә бден сің ген поэманың белгілі бір бө лігін (жырлар) ә н салып айтуды сұ райтынын елестетуге болады. Егер тойлаушылар ежелгі Троя тү біндегі ерлік істер туралы естігілері келсе, ақ ын-жыршы кифараның дыбыстарының сү йемелдеуімен керемет «мық ты дуалданғ ан» Троя (Илион) орналасқ ан Кіші Азия жағ алауына Грекиядан «қ ара қ абырғ алы кемелерде» жү зіп келген «сары сауыт киген жауынгер» ахейліктер (гректер) мен туғ ан қ аласының қ орғ аушылары батыл трояндық жауынгерлер арасында туындағ ан Троян соғ ысы туралы ө лең айтты.

Трояны алу кезіндегі қ анды оқ иғ алар туралы римдік ақ ын Вергилийдің б. з. д. I ғ асырда жазылғ ан «Энеида» поэмасында да баяндалады. Бұ л поэманың батыры талқ андалғ ан жә не жанып жатқ ан қ аладан қ ашып кете алғ ан трояндық Эней болды. Вергилий сө зсіз Илионның (Троя) кү йзелісі туралы поэманы білді, себебі ол Демодоктың «Одиссеядағ ы» ә ң гімесінде кездеспейтін егжей-тегжей-лілікті еске алады.

«Илиада» поэмасының негізігі мазмұ ны қ ысқ аша мазмұ ндағ анның ө зінде оқ ырман шынайы ө мірдің қ ұ былыстары мен ежелгі грек тайпаларының тұ рмысы ашық кө рінетіндігі туралы айтылуы мү мкін. Ә скери кезең тұ рмысының бейнесі басым келеді, оның ү стіне поэма жауынгерлердің шынайы ө лім кө ріністерінің оқ иғ асына, мейірімсіз зақ ымдануларғ а, ө лім алдындағ ы денелердің қ атты қ алтырауына бай. Гомермен сондай ә демі суреттелген батырлардың ерліктері ақ ынның кө зқ арасынан соғ ыстың барлық ауыр халдерін кетіре алмайды. Ол ашық жә не шынайы ә шкерелеуші бояулармен кү штеу кө ріністері мен жең ушілердің аяусыз қ аталдық тарын суреттейді. Патша Приам ө зінің басласы Гекторды Ахиллдың қ атыгездігінен Трояның қ абырғ асына тығ ылуын жалбарынғ анда, ақ ын қ арт патшаның аузымен дұ шпанның қ аланы басып алудағ ы жан тү ршігерлік кө рінісін бейнелейді. Жоқ, Гомер соғ ыстың қ аталдық тарына жаны ашымайды. Ол сондай мү мкін болғ ан терең адамгершілік сезімге толы эпизодтарды қ арама-қ арсы қ ояды, мысалғ а: трояндық кө сем Гекторды ә йелі Андромахамен туғ ан қ ала ү шін шешуші шайқ аста кешіруін, патшайым Гекубаның жылауын жә не патша Приамның Ахилл шытырында жалбарынуын келтіруге болады. Мұ нда ө зінің сү йіктісі батырын да, кек қ айтаруда қ аһ арлы Ахиллды мойымас ашуда болса да, ақ ын кө ң ілін жібітіп, Приаммен бірге жылатып қ ояды. Жауласқ ан тараптар арасында кескілескен айқ астың айқ ын кө ріністерінің маң ызды қ арама-қ айшылығ ы Ахиллдың қ алқ анында Гефестпен бейнеленген бейбіт ө мірдің кө ріністерін анық сипаттауды кө рсетеді. Ү лкен жылылық пен ақ ын масақ пен дә н босаң дап кеткен шұ райлы кө гал туралы, алқ апта жайылып жү рген сан жоқ ү йірлер туралы, асып-тасқ ан жү зім егісі жайлы жә не ең бастысы барлық осы молшылық ты қ ұ рғ ан, ө здерінің ең бектерінің жемістерімен жә не бейбіт ө мірдің тыныштығ ымен рақ аттанып жатқ ан ең бекқ ор адамдар туралы айтады.

«Илиада» мен «Одиссея» поэмалары батырлық ө лең -хикаялар негізінде ежелгі Элладаның жерін аралап жү ре отырып, ақ ын-аэдтармен орындалады.

Ұ зақ уақ ыт бойы Гомер поэмасында суреттелген оқ иғ алар ойдан шығ арылғ ан керемет жырларғ а салынғ ан, ө зіндік шынайылылық қ а ие емес ә демі аң ыз деп есептелінеді. Гомердің «Илиадасымен» тарихи ө мір сү рген Трояны табу идеясын ұ станғ ан археолог, ә уесқ ой Генрих Шлиман сол кездегі барлық ғ алымдардың, мамандардың тек кү лкісін келтіріп қ ана жү рді. Олар гомерлік Трояны іздеу ертедегі «жеті қ ырдың астындағ ы патшалық ты» іздеу секілді мә нсіз деп есептелінеді. Бірақ Шлиман кө птеген қ иыншылық тардан кейін бір кезде Гомердің «қ асиетті Троясы» тұ рғ ан Кіші Азиядағ ы Гиссарлық тө бесінде (қ азіргі Тү ркияның территориясында) ежелгі қ алалардың қ алың қ абаттарын ашу бақ ытына жеткен. Шлиман бірнеше мың алтын заттардан қ ұ ралғ ан қ ұ нсыз қ азына - ә шекейлер мен Приам патшаның қ азынасы деп атағ ан тостағ андарды тапқ ан. Трояны ашу табысынан кейін Шлиман Гомер поэмасындағ ы аталғ ан ежелгі қ алалар Микен мен Тиринфті іздеуге кірісті. Керемет ә уесқ ой-археолог осы жолы да бақ ытқ а кенелді. Ол ерекше ө зінің маң ызына қ арай ескерткіштер ашты, жартаста жазылғ ан патшалық жерлеулер, бағ алы металдардан жасалғ ан кө птеген бұ йымдардың ішінен ө лгендердің бетін жапқ ан жә не бет ә лпетінің ұ қ састығ ы сақ талғ ан жұ қ а алтын пластиналар ерекше қ ызығ ушылық ты тудырды. Тек Шлиманның табысынан соң ғ ана ұ зақ жылдарғ ы ең бектері мен Гомерге деген шексіз сенімінің ақ талып, ісінің табысты аяқ талуынан кейін, Гомердің дұ рыстығ ына жә не Шлиманның қ ұ лшынысына бірдей сенбеген барлық парасатты ғ алымдар оның туралығ ын мойындауғ а мә жбү р болды. Шлиманның ашулары микендік кезең деп аталатын ежелгі Грекия тарихын зерттеуге бастау болды. Крит аралында жә не ежелгі Пилос қ аласында орасан зор кө п бө лмелі сарайлар табылды, олардың қ абырғ алары бұ л сарайлардың тұ рғ ындарының ө мірінен тү рлі кө ріністерді бейнелеген ә шекейлермен безедірілген. Ғ ылым ү шін ең қ ұ ндысы тү сініксіз белгілермен шимайланғ ан сансыз кө п саз тақ ташалар болды. «Сызық ты хаттар» деп аталғ ан бұ л белгілер ө з кезегінде ағ ылшын архитекторы М. Вентриспен ашылып танылғ ан, бұ л тақ тайшаларда жазылғ ан мағ лұ маттар арқ ылы ғ алымдар Крит, Пилос, Микен тұ рғ ындарының гомерлік поэмалар қ ұ рылғ анғ а дейін болып ө ткен кезең дегі тұ рмыстық ә дет-ғ ұ рыптары жө нінде тү сінік береді.

Археологтар, тарихшылар мен филологтардың тырысуымен гомерлік кезең ге дейінгі жә не гомерлік кезең дегі ежелгі грек тайпалары ө мірінің кең кө рінісі жаң ғ ыртылды. Дегенмен қ азір ешкім гомерлік хикаяның негізі белгілі бір Троя, Микен, Пилос, Аргос, Тиринф сияқ ты жерлерге ғ ана орайластыру керек деп ойламайды, себебі олардың шын мә нінде кезең білмеген темір қ ару туралы еске алу кездеседі. Шамасы ежелгі гректердің батырлық эпосы біртіндеп бірнеше кезең нің тарихи шындығ ы негізінде жетілген, ақ ырғ ысы шамамен б. з. д. VIII ғ асырда қ алыптасқ ан. Біздің кезімізге дейін жеткен ежелгі сансыз кө п ә деби шығ армалардың ішінде біреуі де жалпы адам мә дениетінің одан ә рі дамуына «Илиада» мен «Одиссея» секілді қ атты ә сер ететіндей болмады. К. Маркстің пікірінше, екі поэма да ө зінің тұ тастығ ы мен ү йлесімділігі жағ ынан «қ ол жетпейтін ү лгі» ретінде жалпы мойындауғ а ие болды.

⇐ Предыдущая 18 19 20 21 222324 25 26 27 Следующая ⇒