Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

⇐ ПредыдущаяСтр 20 из 51Следующая ⇒

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Маздалық ғ ұ рыптың пайда болуын сипаттаң ыз жә не олардың негізін салушы

2. «Авеста» генезисі мен оның бө лімдеріне тоқ талың ыз

3. Заратуштра жә не гаттар

4. Парсылық қ ұ дайлар пантеоны жайлы не айтасыз?

5. Зенд Авестаны сипаттаң ыз

10 тақ ырып

Eжелгi Еврей ә дебиетi

Б. з. д. XII-II ғ ғ. аралығ ындағ ы кө не еврей ә дебиетінің ескерткіштері бізге жалпылама нормативтік жинақ тар мен Інжіл заң дары арқ ылы жетті. Оғ ан діннің кү шті ық палы болды. Бірақ бұ л жайт діни заң дардың қ ұ рамына зайырлы жанрдағ ы шығ армалардың, тарихи шежіренің, кү нделікті ө мірдегі скептикалық афористиканың, махаббат ө лең дерінің енуіне кедергісін тигізген жоқ. Діни кө зқ арастарғ а қ атысы ә р тү рлі текстерден тұ ратын бұ л Канон кішкіне ә деби ә лем ретінде қ ұ рылып, пайда болғ аннан бастап, екі діннің киелі кітабы ретінде екі мың жыл ө мір сү рді: иудаизмнің «Інжіл» («Библиясы») мен христиандардың «Кө не ө сиет» («Ветхий завет») кітабы. Ұ рпақ тан ұ рпақ қ а кітаптың текстері дінтану мен қ ұ лшылық ету, қ ұ қ ық тар мен мораль нормалары ретінде жетті. Олар кө птеген ө згерістерге ұ шырап, заманғ а сай маң ыздылығ ын жоғ алтқ ан жоқ. Оғ ан кү наһ арлар кінә лаушыдан шындық ты сұ рай отырып жалбарынды, ал кіналаушылар кү наһ арлардың мойынсынуын сұ рады. Бұ л кітаптарғ а деген қ арым-қ атынас зайырлы жә не рухани биліктің ә серімен, оғ ан қ оса, мысалы XVІ ғ. Германия шаруаларының талаптары мен XVIІ ғ. Англиядағ ы тө ң керіліспен тү сіндірілді. Монархияны жақ таушылар монархиялық билікте қ ұ дайғ а табыну ілімдері бар деп есептеді. Ал Монархияғ а қ арсы адамдар кітаптарды қ ұ дайғ а қ арсы деп тү сінді. Шіркеу кітаптардың ішінен кү пірлерге қ арсы тұ жырымдар іздесе, ө з кезегінде кү пірлер де шіркеуге қ арсылық тарын кө рсетті. Ө зінің ә деби-эстетикалық аспектісінде кө не еврейлер ә дебиетінің ескерткіштерін халық ұ зақ уақ ыт бойы қ абылдап жү рді, бірақ оларды нақ ты ешкім тү сіне қ оймады. XVIII ғ кө не поэтикалық шығ амашылық тың керемет ескерткіштерін кө ру ү шін неміс философы ә рі жазушысы И. Г. Гердердің ой тапқ ырлығ ы қ ажет болды. Кө не шығ ыс мә дениеттерінде заң дарғ а бағ ыну қ арапайым нә рсе еді. Кө не Ү нді мә тіндері де, Авестаны қ ұ рғ ан Иран мә тіндері де ғ асырлар бойы діндік қ ауымдастық тардың киелі жазбалары қ ұ қ ығ ында жү рді. Қ ытайда кө не жарлық тар мен ө лең дердің нұ сқ алары діндік сипат алмаса да, нормативті заң дарда ол анық кө рініс тапты. Кө не ө сиетті (Ветхозавет) канон ү ш ү лкен циклғ а бө лінеді:

1) Тә урат немесе Бес кітап, Моисейге қ атысты шежірелі заң шығ арушы бес кітап. 2) «Пайғ амбарлар» бө лімі. Бұ л бө лімнің ішіне кө не шежірелер, Исайе, Иеремий, Иезекиль мен 12 «кіші пайғ амбарларғ а» қ атысты шығ армалар кірді. 3) Ә р тү рлі жанрғ а жататын жазбалар. Бұ л жіктеу шартты тү рде жасалғ ан. «Иисус Навин кітабы» «Кету Кітабын» («Книга Исхода») жалғ астырса, ү шінші цикл шежіресі екінші циклдағ ы «Патшалық тар кітабы» тақ ырыбын жалғ астырады.

Інжілдің ғ ылыми сыны «Девори ә ндерінен» бастап Қ асиетті Кітаптың басқ а да кітаптарының қ ұ рылу мерзімін белгілегенімен, кейбір кө не еврей ә дебиеті ескерткіштерінің шық қ ан уақ ыты нақ ты емес.

Археология інжіл шежірелері мен дастандардағ ы кү нделікті ө мірді зерттеуде кө п жұ мыс атқ арды. Мысалы, «Болмыс Кітабында» («Книга Бытия») суреттелген патриарх отбасының қ ұ рылымы ғ ылымда соң ғ ы уақ ытта белгілі бола бастағ ан орта қ ола дә уіріндегі Месопотамия мен Ханаан туралы ақ паратпен сә йкес келеді.

Мысалы, бала кө тере алмайтын ә йел ө зінің ү йіндегі қ ызметші қ ызды кү йеуіне нә ресте сыйлау ү шін табыстауы жайлы дә стү р Сарра мен Агари, Рахилла мен Балл, Лия мен Зелф туралы інжіл ә ң гімелеріне ұ қ сас келеді. Бұ ғ ан қ оса бұ л оқ иғ а б. з. д. ІІ мың жылдық та қ олданылғ ан неке келісім-шарттарымен дә лелденеді. Авраамның ө зінің қ ұ лы Элиецерді асырап алуы тұ ралы ойы, израильдік-иудейлік қ ұ қ ық қ а сә йкес келмесе, хуррит Тупкийа ұ станғ ан зандық нормалар бойынша бұ л заң ды болды. Ә леуметтік тарих ү шін «Самуил кітабында» суреттелген варварлық «ә скери демократиядан» таяушығ ыстық ү лгідегі озбыр монархияғ а ө туге байланысты қ ақ тығ ыстардың себептері анық болды.

Таптық бө ліну мен патриархалдық нормалардың бұ зылуы афиналық мемлекет қ айреткері ә рі жазушы Соломонды сол замандағ ы кө не еврей пайғ амбарларынан кем толғ андырмады. Сыртқ ы ақ парат пен мә тінді сараптау арқ ылы Інжіл кітаптарындағ ы ө згерістердің тарихи жағ дайлары мен бұ л кітаптың шумер-аккадтық, угариттік ә дебиеттері сияқ ты басқ а да кө не шығ ыс ә дебиеттеріне қ атыстылығ ы анық талды. Бұ ғ ан қ оса, Інжіл мен басқ а кітаптарды ү қ сас ететін типологиялық белгілер анық талды. Осылайша, Ө сетті кітаптағ ы (Ветхозавет) канонның ү ш бө лімдік қ ұ рылымы дә стү рлі ө ркениеттің ұ станымдарын кө рсетеді. Ә деби дамудың кезекті сатысы алдың ғ ы кезең дегі ескерткіштерге тү сінік береді. Мысалы, «Бес кітапты» игеру тарихы жазба цикліне кіретін «Неемии кітабында» айтылғ ан. Ү шінші циклдың біраз кітаптары екінші циклдың негізгі кейіпкерлері, Сү леймен (Соломон) жә не Дә уіт (Давид) патшаларының есімдерімен байланысты болды. Жазба циклындағ ы «Иереми зары» «Пайғ амбарлар» циклындағ ы Иеремиге қ атысты. Біз осындай «тү сіндірмелі дә стү рлерді» қ ытай жә не ү нді ә дебиеттерінде де кездестіре аламыз. Кө не еврей ә дебиеті мен шығ ыс ә дебиеті байланысының тағ ы бір белгісі тү рлі жанрлар мен замандардағ ы ескерткіштерде кө рініс тапқ ан екі тенденция: діндік – рулық жә не жалпы адамдық ендіктердің шиеленісуі болып табылады. Басқ а дін ө кілдеріне қ астық, ө з қ ұ дайларын басқ а ұ лт ө кілдерін жек кө ретіндей етіп елестету, ө з қ ұ дайы ү шін соғ ыстан тайынбау сияқ ты оқ иғ алар «Иисус Навин кітабында» анық кө рсетілген. Керісінше, Амос пайғ амбарының қ ұ дайы ә рбір халық ты жақ сы кө реді жә не барлығ ы бірдей қ ұ қ ық қ а ие болып табылады. Исайя соғ ыс заманында бейбітшілік туралы ү гіт-насихат жү ргізіп, халық ты бейбітшілікке шақ ырды. «Иона пайғ амбар кітабында» бір пайғ амбардың ө з дұ шпандарының қ аласын жек кө ргені ү шін Қ ұ дайдың жазасына ұ шырағ аны туралы жазылғ ан. «Яхве кітабы» ә р тү рлі ру арасындағ ы некеге тыйым салса, «Руфь кітабы» оны жоғ ары бағ алады.

ІІ мың жылдық тың орта кезең іне жататын шығ ыстан табылғ ан қ ұ жаттарда «хапиру» немесе «апиру» есімдері айтылады. Олар Ханаан мемлекетінің жерінен шө лдер мен далалар арқ ылы ел қ оныстанғ ан жерлерге ө тіп жү рген кө рінеді. Иври сө зі сол «хапиру» терминінің осы кездегі формасы екені кө рінеді жә не бұ л сө зде этникалық мағ ынағ а қ арағ анда ә леуметтік мағ ына басым. Інжілдегі «Болмыс Кітабында» кө не еврей халқ ының ата-бабалары дә л сол кө шіп жү рген малшылар ретінде сү реттеледі. Олар жергілікті халық тан қ ұ дық ты пайдалануғ а рұ қ сат алып отырғ ан жә не кей кезде жер телімін сатып алатын болғ ан. Авраам: «Мен сіздерге кө шіп келушімін», - деп Кирйат-Арба хеттеріне айтқ ан екен.

Б. з. д. XIII ғ. еврей тайпалары, батыс семит тайпаларының бір бө лігі мен Яхве қ ұ дайына табынатындар Палестинағ а басып кірді. Інжіл аң ызы олардың бұ л жерге басып кірместен бұ рын Египеттен кетіп, шө лде ұ зақ жү ргендерін айтады. Бұ л оқ иғ аның соң ы олардың жергілікті халық тармен жә не батыстан келген басқ ыншылармен арпалысып, «Израиль» деп аталатын он екі тайпадан тұ ратын одақ тың қ ұ рылуымен аяқ талады.

Б. з. д. ХІ ғ. соң ында шофеттер басқ арғ ан ә скери патриархалдық демократияның орнына монархия келді. Ауыр қ ақ тығ ыс арқ ылы жү зеге асқ ан еркіндіктен озбыр кө не шығ ыс мемлекетіне ауысу Інжілдегі «Патшалық тар кітабында» айтылғ ан. Дә уіт пен Сү леймен патшаларының кезең і мемлекеттің нағ ыз кү шейген шағ ы ретінде қ арастырылып, інжілдік дә стү рде кө не еврей мемлекетінің «алтын ғ асыры» деп аталды. Жақ ын жатқ ан халық тар мен тайпалар одақ тастарғ а немесе салық тө леушілерге айналды. Египетпен дипломатиялық қ арым-қ атынас орнап, патшалық еш қ ауіпсіз, бейбіт ө мір кешті. Қ оғ амның жоғ арғ ы табы ханаандардың, финикийліктердің жә не египеттіктердің материалдық жә не рухани жетістіктерін пайдаланып, басқ а жердің ө мірімен танысты. Дә уіт басып алғ ан Иерусалим қ аласында ө здерінің астанасын орнатса, ал Сү леймен патша кезінде патша резиденциясы Яхве қ ұ дайының қ ұ рметіне арналғ ан керемет сарай мен шеркеуге ие болды. Бірақ Дә уіт патшалығ ының ө рістеуі мә ң гі болғ ан жоқ. Шамамен б. з. д. 928 ж. патшалық Дә уіттің ұ рпақ тары Иерусалимнен басқ аратын оң тү стік Палистинадағ ы иудейлік патшалық пен солтү стік Палестинадағ ы израильдік патшалық тарғ а бө лінді. Екі мемлекет арасындағ ы мү ліктік қ ақ тығ ыстар ө те қ ауіпті болды, бұ л египеттіктер, ассирялық тар мен вавиллондық тар сияқ ты халық тар ү шін оң ай олжа болтын.

Б. з. д. IX-VIII ғ ғ. ө мір сү рген пайғ амбарлар байлық тың ө суін мінейтін патриархалдық нормағ а қ айта келуге шақ ырып, ә леуметтік қ иын мә селелерді шешу ү шін діни-этикалық идеалды ұ сынды. Кей кездері пайғ амбарлардың ә серінен патшалар уақ ытша тұ рақ тылық пен қ амтамасыз ететін санаулы реформалар жасайтын. Бірақ екі патшалық тың да тү бі жақ сы болмады.

Б. з. д. 722 жылы ассириялық патша ІІ Саргон Израиль патшалығ ын басып алып, Самарияның тас талқ анын шығ арды. Ал б. з. д. 587 жылы вовилондық ІІ Навуходоносор Иудей патшалығ ы мен Иерусалимді қ иратады.

Ерекше атақ ты кісілер, оқ ығ ан жә не бай тұ рғ ындар тұ тқ ынғ а алынып, кө не Еврей ә дебиетінің кейінгі тағ дыры армандағ ыдай емес, ашшы шындық негізінде ө рбіді.

Пайғ амбарлардың уағ ыздарындағ ы саяси жә не қ оғ амдық мә селелердің діндік кө зқ арастағ ы шешімдері жиі айтылып отырды. Халық тың басындағ ы қ айғ ысы Яхве қ ұ дайына толық сеніммен бағ ынбаушылық кесірінен болғ аны тү сіндіріледі. Иудейлер тұ тқ ында жү ргенде ғ ана Яхве қ ұ дайының қ ұ діретін тү сінеді. Мемлекетті қ айта қ ұ ру, талқ андалғ ан Иерусалимді қ айта қ алпына келтіру мен Дә уіт патша ұ рпақ тарының тақ қ а қ айта отыруы туралы армандар мистикалық дең гейге жетеді: қ ұ рылатын мемлекет жай мемлекет емес, қ асиетті, теократиялық мемлекет, тақ қ а отырғ ызылатын Дә уіт ұ рпағ ы да жай монарх емес, Яхве қ ұ дайының таң даулы адамы ретінде суреттеледі. Осы кезде Вавилон империясының жері парсы шапқ ыншыларының иелігіне ө тіп, олар иудейлердің елдеріне оралып, Иерусалимді парсылардың қ оластындағ ы храмдық қ ала ретінде қ айта салуғ а мү мкіндік береді. Қ аланы қ алпына келтіруді Эзра мен Неемия қ олғ а алып, барлық нә рсеге діндік-этникалық ұ станымдар бойынша қ арап, қ атал тыйымдар қ ояды.

Б. з. д. ІV ғ. Парсы империясының басқ а да жерлері сияқ ты, Палестинаны да Александр Македонский жаулап алып, бұ л мемлекеттер эллиннистикалық ө ркениетті ортағ а кіреді. Иудейлік қ оғ амның жоғ арғ ы табы гректердің жү ріс-тұ рыс нормаларын қ абылдап, Яхве қ ұ дайларынан бас тартады. Бұ л жағ дай Селевкид династиясынан шық қ ан Сирия патшаларына, ә сіресе, иудаизмді ұ станғ андарды қ уғ ын-сү ргінге ұ шыратқ ан IV Антиохқ а қ атты ұ нады. Б. з. д. 167 ж. мұ ндай қ уғ ын-сү ргінге қ арсы Иуда Маккавей кө теріліс ұ йымдастырды. Кү рес тең дә режеде болмады, бірақ кенеттен жең іске ұ ласты. Б. з. д. 140 ж. Иудея тауелсіздік алды, бірақ бұ л мемлекет ұ зақ ө мір сү рмеді. Б. з. д. 63 ж. Иерусалимге Помпей ә скері басып кіреді. Ал б. з. д. 6 жылы Иудея Рим империясының провинциясына айналып, римдіктерді тақ тан тү сірудің сә тсіз ә рекеттерінен кейін Иерусалим толығ ымен талқ андалды. Бұ л кө не еврей мә дениетінің соң ғ ы кезең і еді.

Кө не еврей ә дебиеті Египет, Месопотамия, Ханаан мен Финикия мә дени дә стү рлерімен байланыса отырып, басқ а халық тардың мифологиялық жү йесіне ұ қ самайтын иделогияның ерекше бір тү рін дү ниеге ә келді.

Біз кө не шығ ыстың рухани ө мірінде бір қ ұ дайғ а сенушілік, шексіз сенім мен қ ұ лшылық етуді кө реміз. Бұ ғ ан мысал ретінде Египеттегі IV Аменхотептің (Эхнатон) діндік реформасын келтірсек болады.

Ұ лы мә дениеттермен салыстырғ анда, дә стү рге айтарлық тай бай емес, жас кө не еврейлік мә дениетте ғ ана монетеизмге ө ту ү дерісі жү зеге асып, онда ішкі қ ақ тығ ыстар мен қ айшылық тар орын алды.

Кө не Египеттік мә дениеттке қ арсы келетін Ехнатонның бастамасы жемісті болғ анымен, қ ысқ а уақ ытқ а ғ ана созылып, кү йреуге ұ шыраса, керісінше, Дә уіт пен Сү леймен патшаларының кезіндегі мемлекеттің ө ркендеуі, онымен байланысты ә скери қ ауіп, Иосияның реформалары сияқ ты кө не еврей тарихының ә рбір тұ сы манотеистік ұ станымдар негізінде тура ә рі нақ ты қ ызмет етті. Б. з. д. VI ғ. тә уелсіздіктің жойылуы жә не оның кесірінен болғ ан саяси-патриоттық қ ұ ндылық тардың діндік қ ұ ндылық тармен ауыстырылуы монетеистік принципті қ ұ ру бағ ытында жұ мыс істеді. Монетеистік ұ станымдар қ иял ә лемінің қ алыптасуы мен жалпы ә деби топиканың сипатына ә сер етті. Егер Египет, Ассирия, Вавилон, Финикия мен Грециядағ ы қ ұ дайлардың ө зіндік шығ у тегі, ө мір тарихы болса, Інжілдегі қ ұ дай туралы ешнә рсе айтылмайды. Яхве қ ұ дайына қ атысты тек оның ә лем мен адамды жаратқ аны туралы белгілі болды. Бұ л мифологиялық дә стү р мен жаң а діндік идеология арасындағ ы ерекшілік болды. Кейіннен пайғ амбарлар Яхве қ ұ дайының жалғ ыз қ ұ дай екені жә не басқ а қ ұ дайлармен сә йкестенбейтіндігі туралы жазды. Яхве Зевс сияқ ты ү лкен патриархалдық отбасының басшысы емес, Яхве тек біреу ғ ана, оғ ан тектес ешкім жоқ. Қ ұ дайғ а деген мұ ндай кө зқ арас адам танымының жаң а сатысы еді. Бұ ндай қ ұ дай алдында адам ө зін оның қ ұ лы ретінде сезінді. Адам танымының жә не мистикалық историзмнің поэзиясы жоқ тан пайда бола қ ойғ ан жоқ. Ол генетикалық тұ рғ ыда табиғ аттың алғ ашқ ы мифтерінен бастау алғ ан етін. Яхвеге стихиялық белгілер тә н болды. Ол ашуланғ анда жерге дү лей кү ш тү седі. Яхвенің басқ а стихиялық белгісі жел. Бұ ндай стихиялық тан жекелікке ө ту ә лемнің пайда болуы тұ ралы аң ыздар мен басқ а да мә тіндерде кездеседі.

«Сандар кітабында» «Леп» («Дуновение») термині қ атты желді білдіреді. Дегенмен, бұ л жел Яхве қ ұ дайының рухы ретінде суреттеледі. Сонымен Яхведен шық қ ан жалындағ ан дү лей жел мен кү ркіреген кү шті дауыс, бұ ның бә рі нақ ты бір бейнені қ ұ райды. Яхвенің стихиялық белгілерін аллегория ретінде тү сіну ү лкен қ ате болып саналушы еді, бірақ оның бейнесінің басқ а мифтік бейнелерден ерекшілігін кө рмеу де одан кем қ ате емес. Бірақ жоғ арыда аталғ андар Яхвенің мә ң ділігін дә лелдеді. Жердің қ имылсыздығ ы Яхведен алыстатылды да, оның жерде белгілі бір мекені жоқ деп сипатталды. Дегенмен, Яхвенің жердегі киелі орындары болды, ә детте ол жерлер таулар етін. Бірақ Киелі Кітап Яхвенің бұ л жерлерге тә уелді емес екенін, оның кез келген кең естікте жү ре алатынын дә лелдеді. Себебі ол жел сияқ ты, оның тұ рақ ты жері жоқ.

Мұ ндай тү сініктердің тұ рмыстық негізі ретінде еврейлердің кө шпенді ата-бабаларын мысалғ а алса болады. Бірақ қ ұ дайлардың қ ұ діретін тү сіну ү шін адамдар ө з бейнелерін оғ ан қ арсы қ ою керек болды. Яхве ө зінің табынушыларының онымен қ арым-қ атынасқ а тү суі ү шін олардың орынық ты жерінен басқ а бір белгісіз жайларғ а орын ауыстыруын талап етті. Адамдар ө здерінің ө мір сү руі серпінінен шығ ып, содан кейін Яхвемен қ арым-қ атынас кең естігіне тү сетін болғ ан. Осындай қ атал қ ұ діретіне қ арамастан, Яхве грек мифтарындағ ы басқ а қ ұ дайларғ а қ арағ анда адамдарғ а жақ ын болды.

Зевс пен Апполонның ө здеріне табынушыларылардың ішкі ә лемімен байланыстары болмады. Олар адамдардан бө лек бір кең естікте ө мір сү реді. Керісінше Яхве адамдардан махаббат талап етеді. Бұ ғ ан қ оса Яхве қ ұ дайының жалғ ыз мақ саты - ө зіне толық бағ ынатын адамды табу. Бұ л қ ұ дайдың кө ң ілінен шығ у, оғ ан толық бағ ыну, қ ұ лшылық ету деген сө з.

Орта ғ асырда еврей жазушысы (Мидраштың авторы) Інжіл сө здерін былайша тү сіндірген: сендер менің куә ларымсындар, мен сендердің қ ұ дайларың мын. Яхве ө зіне куә ларды жеке адамдар арасынан немесе тү гелдей бір халық ты алып отырғ ан. Тілдік идеология тұ рғ ысынан қ ұ дай мен адам арасындағ ы қ арым-қ атынасты тү сіну мү мкін емес: Мардук вавилондық тарғ а жақ сырақ қ арым-қ атынас ұ станса, Амон Фивы тұ рғ ындарын сү йеді, Афина тіпті гректерге жылы шыраймен қ арайды. Ал Яхве ө з ұ лтын таң дайды жә не оның таң дауы еркін болады. Адам қ ұ дайғ а қ ажет жә не сол қ ажеттілікті ол сезінеді. Осы еркіндікті сү ю мен адамның таң дау маң ыздылығ ынан мистикалық историзм мен оптимизм шығ ады. Гомердің ә р поэмасы эллиндердің аң ыздарының тек бірғ ана тұ йық талғ ан кө рінісін суреттейді. Інжілде тарихи қ озғ алыстың ырғ ағ ы кө рініс тапқ андық тан, ол тұ йық талғ ан бола алмайды. Кө не еврей ә дебиетінің дамуы барысында бұ л мистикалық тарихилық неғ ұ рлым анық жә не тү сінікті бола бастап, пайғ амбарлық пен ақ ырзамандық мә тіндерде ол ө зінің шарық тау шегіне жетті.

Басқ а халық тар сияқ ты кө не еврейлердің де ұ рпақ тан ұ рпақ қ а таралғ ан ө лең дері, дұ ғ алары мен нақ ыл сө здері, мақ ал-мә телдері, мысалдары мен жұ мбақ тары болғ ан. Олар бізге жету ү шін сол кезде жазылып, Інжіл канондарынан орын табуы керек еді. Сондық тан тарихи оқ иғ алармен байланысты шығ армалардың жолы болып, ондай шығ армалар каноннан орын тапты.

Жоқ таулардың кейбір нұ сқ алары белгілі бір тарихи оқ иғ а мен атақ ты тарихи адамдармен байланысты. Оның негізгі оқ иғ асы - Израильдің бірінші патшасы Саул мен оның ұ лы Ионафанның ө лімі. Бізге жеткен мә ліметтер бойынша, оның авторы, Саулдың қ арсыласы жә не Ионафанның досы Дә уіт патша. Осы жанр кө не еврейлердің фолклорында «кина» деп аталды. Ә рине, бұ л ө лең ді Таяу Шығ ыстағ ы басқ а да халық тар жақ сы білген. Ө лең дегі Дә уіттің Ионофанды жоқ тап, кө зіне жас келген кезі аккадтық эпостағ ы Гильгамештің мерт болғ ан Энкидуді жоқ тап жылағ ан кезіне сә йкес келеді. Бізге жеткен Самсон батыр туралы жазылғ ан кө не еврейлік жұ мбақ ты ү лгі ретінде қ арастырсақ, онда Самсон арыстанды ө лтіріп, кейіннен сол арыстанның аузынан аралар жинап қ ойғ ан балды алады. Жұ мбақ белгілі бір ырғ ақ пен жазылып, ө лең тү рінде берілген.

Израиль патшасы Ахав Дамаск патшасы Венадалдтың мақ тау сө зін естіп, елшіге былай дейді: «Сауыт-сайманың ды киіп жатып мақ танба, оны шешіп жатып мақ тан». Осығ ан қ арағ анда бұ л нағ ыз еврейлік мақ ал болғ ан. Кө не еврей мысалдарымен танысу мү мкіндігі мына екі жағ дайдан туындайды: біріншісі - Дә уітке дейінгі кезең індегі жағ дай. Бұ л кезде қ оғ амда бұ рын соң ды болмағ ан патшалық билікке байланысты мә селелер туындап, билік басына тақ қ а лайық ты емес адамдар келе бастайды.

Екінші мысал басқ а кезең ге тә н. Бұ л кезде Дә уіт патша болады да, ө з қ ағ идалары бойынша ә рекет ете бастайды. Біреудің ә йелін ұ натып, ө зінің билігін пайдаланып, оның кү йеуін мерт қ ылып, ә йелін ө зінің гареміне алады. Пайғ амбар Нафан оғ ан ө з кінә сін тү сіндіру ү шін бір байдың кедей кісіден кішкіне кезден бастап ө сірген қ ойын тартып алғ аны туралы аң ызды айтып береді.

Фольклордан ә дебиетке ө ту ә детте батырлар жыры арқ ылы жү зеге асады. Кө не еврей ә дебиетінің тарихы біз ү шін б. з. д. ХІІ ғ. ә скери эпикалық ө лең нен басталады. Бұ л ө лең нің ә йелге қ атыстылығ ы оның ө те кө не архаикалық кезең ге жататындығ ын айқ ындайды. Ол ә йелдің аты Девора. Інжілде баяндалғ ан мә тіндер бойынша, ол тө реші, яғ ни тайпа кө семі болғ ан.

Хананейлік қ олбасшы Сисера оның ә скерін талқ андағ анда Девора Нафтали тайпасынан шық қ ан Барак кө семді кө мекке шақ ырады да, соғ ыс толық қ анды жең іспен аяқ талады. Сисера қ ашып бара жатқ анда оны тағ ы бір батыл ә йел Ианль ө лтіреді.

«Бес кітап» негізінен адам мен халық тың ө мірін реттейтін нормалар жинағ ынан тұ рады. «Тә урат» заң дар жинағ ы болып табылады. Ә лемдегі бү кіл мифологиялардан адамның ө зінің ішкі ә леміндегі міндеттерін тү сінудің жалпыадамдық мұ қ таждығ ы байқ алады. Сондық тан бү кіл адамдардың заң дары ә лем тұ тастығ ынан шығ арылуы тиіс болды, ал ә лемнің тұ тастық заң дары ә лем тұ тастығ ының басынан негіз алуы керек етін. Архаикалық ақ ыл-ой ү шін «бастау» идеясы мү лдем ерекше мағ ынағ а ие: «бастау» ол тек басталу нү ктесі ғ ана емес, белгілі бір негіз, бастаудың пинципі ретінде қ арастырылады. Ол бұ рын болғ ан жә не дә л сол болып жатқ ан уақ ытпен бірге жү реді, яғ ни «дұ рыс жолмен» жү ргісі келмеген адам, «бастауғ а» қ арап ү лгі алуы тиіс.

Міне, «Заң » мен «Бастаудың » тоғ ысатын жері осында жә не бұ л екеуін бір-бірінен ажыратып айтуғ а болмайды. Тә урат заң шығ арылымы негізделген «Бастау» екі бейнеге ие: бірінші - ө мір бастауы, екінші - халық бастауы. Осығ ан сә йкес «Бескітап» екі кітаппен ашылады: «Болмыс Кітабы» мен Кету Кітабы.

«Болмыс Кітабының » орыс тіліндегі аудармасы гректік Genesis-ке қ арағ анда сә тті шық пағ ан. Сентуагинта корпусында берілген гректік атау тү пнұ сқ а мә тінінде мына сө здерден негіз табады: «Міне, жаратылыс барысында Жер мен Кө к пайда болды». Бірақ иудейлік аудармада ол бірінші сө з бойынша атау алды. Яғ ни Тә ураттың «басында» тұ рғ ан кітап, ө мірдің «басында» не болғ анын айтады.

Інжіл ә ң гімелері бойынша бұ л ұ лыстардың орта атасы жарты мың жылдық ө ткен соң еврей халқ ының негізін қ ұ рағ ан. Бұ л жерден бү кіл кө не еврей ә дебиетінің қ ұ ндылығ ы жоғ ары болғ анын тү сінеміз. «Болмыс Кітабында» Яхвенің Авраамғ а, кейін Иаковқ а, Иаковтың балаларына қ айырым айтып уә де беруі қ ұ дайлық бақ ыт қ ұ нының ө сіп бара жатқ анын кө рсетеді. Бірнеше рет Авраам, Исаак пен Иаковтар сияқ ты мифилологиялық тұ лғ аларды, яғ ни тілдік Палестинаның тайпалық қ ұ дайларын монетеизм принципіне сә йкес жай адамғ а айналғ андығ ы айтылады. Бірақ бұ л тұ жырым дә лелсіз болды. Жалпы алғ анда, Інжілдегі патриархтардың ә лемі қ азіргі қ олда бар Месопотамия мен Ханаан туралы ақ паратқ а сә йкес келеді. Патриархтар туралы ақ паратқ а қ ол жеткізу «Болмыс Кітабындағ ы» бө лімдердің жанрларын анық тауғ а мү мкіндік береді. Мазмұ ндау сипаты жағ ынан бұ л шығ арма миф ретінде емес, тарихи аң ыз, ертегі ретінде қ арастырылады. Патриархтар туралы ә ң гімелердің ішіндегі ерекшесі - Иосиф туралы кө рініс. Оның негізгі мазмұ ны былай суреттелген: Иаков балаларының ішінде Иосифті ерекше жақ сы кө реді де, басқ а балалары ә кесін қ ызғ анып, сү йікті баласын саудагерлерге қ ұ лдық қ а сатып жібереді. Ал саудагерлер оны мысырлық тарғ а қ айта сатып жібереді. Кейін бауырлары оның киіміне лақ тың қ анын жағ ып, оны арыстан жегенін айтады. Иаков ө те қ атты қ айғ ырады. Балалары оны жұ батқ ысы келеді, бірақ ол ешкімді жолатпай былай дейді: «Воистину скорбящим сойду я к сыну моему в преисподнюю». Бұ л кезде жас Иосиф Потифардың қ ұ лы болып дә режесі кө теріліп, оғ ан қ оса оның ә йелі Иосифты ұ натып қ алады. Ол ө зінің қ ожайынын сатпайтынын жә не Яхве қ ұ дайының алдында кү нә жасамайтындығ ын айтқ анда, Потифардың ә йелі арыма нұ сқ ан келтірді деп, кү йеунің алдында оны кінә лі етеді. Ол зынданғ а тасталады, бірақ зынданның бастығ ын да ө зіне жақ тас етіп алады. Кейіннен зынданғ а оның жанына шарап жасаушы мен егінші тү седі. Ол біреуі ө лім жазасына кесілетінін, ал екіншісінің ақ талатынын ө зінің тү с жору қ асиеті арқ ылы болжап береді. Кейін перғ ауының (фараон) ө зі тү с кө ріп, сарайдағ ы тү с жорушылар ешқ андай шешім таба алмайды. Кейін шарап жасаушы зынданнан шығ ып, перғ ауынғ а бірге зынданда отырғ ан адамның керемет қ асиеті туралы айтады. Ол тек жеті жыл жақ сы ө сімнен кейін, жеті жыл жұ т болатынын айтып қ ана қ оймай, оғ ан қ оса Мысырда перғ ауыннан кейінгі екінші адам атанып, жұ тты болдырмау тапсырмасын алады. Жұ т тек Мысырда емес, Ханаанда да басталып, Иаковтың балалары Мысырғ а астық жинап қ ойғ ан інілеріне келуге мә жбү р болады. Олар онымен кездеседі, бірақ оны танымай қ алады. Ол шыдамай ағ аларын оның алдынан алып кетуін бұ йырады. Ол бауырларының алдарында ашығ ын айтып жылап жібергенде, оның жанында бө тен ешкім болмайды. Оның жылағ ан дауысын перғ ауынның ү йіндегілер мен мысырлық тар естиді. Оның ә кем тірі ме деген сұ рағ ына бауырлары ұ ялғ анынан жауап бере алмайды да, ол бауырларына жақ ындап, Мысырғ а сатып жіберген інілері екендігін, оларғ а ренжімейтінін айтып, оларды қ ұ шақ тап сү йеді. Бұ л ә ң гімеден ә р текті ә деби тағ дырлар қ осылғ ан ә ң гімелер желісін кө реміз. Иосиф пен «Екі ағ айындылар туралы ертегідегі» басты кейіпкердің ұ қ састық тары кө п. Иосифтің тағ дыры Інжілдегі жекелеген кө ріністер сияқ ты бү кіл халық тың тағ дырымен байланысты. Ақ ырында Иосифтің мақ саты жұ т кезінде ә кесі мен баурларына кө мек кө рсету болғ аны анық талды. Иосифті, міне, осындай барлық жағ ынан жағ ымды кейіпкер ретінде кө реміз. Басқ а шығ ыс ә дебиетінде оғ ан ұ қ сас кейіпкерді табу ө те қ иын. Інжілдегі Иосифтің тарихы ислам, христиан, иудаистік дә стү рлердің негізіндегі ә деби кезең дерге зор ә сер етті. Тіпті б. з. алғ ашқ ы ғ асырларында Иосиф туралы шығ армалар жазыла бастады. Бұ ндай шығ армалармен халық зиялылары орта ғ асыр бойына жұ мыс істеді. Қ ұ ран Кә рімде Йусуфқ а арналғ ан сү ре кездеседі. Евфраттан Атлантикағ а дейін Иосиф ең танымал кейіпкер болады. Тіпті жаң а заман кезінде де Германияда Иосиф туралы пьессалар пайда болып, жас Гете де ол туралы шығ арма жазуды армандайды.

«Болмыс Кітабының » соң ында Яковтың Мысырда дү ниеге келгені туралы суреттеліп, осы оқ иғ адан «Кету Кітабы» басталады. Оның бастапқ ы бө лімінде кө шіп келген жатжұ рттық тардан сескенген пеғ ауынның оларды ауыр жұ мысқ а жегіп, олардың ә йелдерінен туғ ан ер балаларды ө лтіруді бұ йырғ андығ ы туралы айтылғ ан. Кейін эпикалық ә ң гіме халық кө семдері Аккадтық І Саргон мен Кир, Ромул мен Рем сияқ ты кейіпкерлер кездесетін аң ыздарғ а ұ қ сас болады. Ә йел кішкене сә биді дү ниеге ә келген соң, оны ү ш ай жасырып, содан кейін оны Ніл суына ағ ызып жібереді. Оны Перғ ауынның қ ызы тауып алып, атын Моисей қ ояды. Бірде Моисей озбырлық қ а ұ шырағ ан яһ удейді қ ұ тқ армақ болып, мысырлық бақ ылаушыны ө лтіріп қ ояды да, Мысырдан қ ашуғ а мә жбү р болады. Ол қ аң ғ ырып жү ріп Хорев тауына жетіп, сол жерде пайғ амбар атанады. Онымен сө йлескен қ ұ дай ө зін Авраам, Исаак пен Иаковтың қ ұ дайымын деп таныстырады. Бірақ сол жерде ол ө зіне патриархтарғ а белгісіз жаң а есім қ ояды. Ол есім - Яхве. Яхве қ айғ ырғ ан тайпаның дауысын естіп, оларды Мысырдан босатуды шешіп, оны Моисейге бұ йырады. Пайғ амбар ө зіне жү ктелген тапсырманы орындауда қ орқ ынышқ а жол бермей, бұ йырық ты орындауғ а міндетті болды. Ал Перғ ауын ө зінің жұ мысшыларын босатқ ысы келмеді де, сол сә тте «Мысырлық ө лім жазалары» басталды.

Моисей басқ аруындағ ы халық қ ауіпті аяқ ө ткелден Қ ызыл тең іздің кө лтабандары арқ ылы ө теді. Яхве желдің кө мегімен тең ізді шө лге айналдырып, халық тү н жамылып тең ізден ойдағ ыдай ө теді. Ал таң ертең шө л қ айта суғ а айналып, египет қ уғ ыншыларын шайып кетеді. Апаттан аман қ алғ ан еврей халқ ы Қ ызыл тең із бойымен Синай тауына дейін жетіп, сол таудың бойында халық Яхвамен ө мірлерінің соң ына дейін келісімге отырады. Бұ л халық тың қ асиетті қ оғ ам ретінде қ айта пайда болуы «Кету Кітабының » шарық тау шегі етін. Найзағ ай ойнап, кү н кү ркіреп, керней тартылғ ан кезде Моисей Яхведен заң дар жинағ ын алу ү шін от жалынындағ ы Синай тауының шың ына ө зі жалғ ыз шығ ады. Бұ л заң дар жинағ ы «Он ө сиет» деп аталады. Бұ л заң ның алғ ашғ ы тө ртеуі сакральды қ ұ қ ұ қ қ а, ал қ алғ ан алтауы ә лемдік қ ұ қ ұ қ қ а жатады. Бұ л заң бойынша қ ұ дай - жалғ ыз.

Моисей Синай тауында ұ зағ ырақ тұ рып қ алғ анда, халық оның бауыры Аароннан: «Біздің алдымызда жү ретін, бізді жетелейиін бір қ ұ дайды бізге кө рсетші» дейді. Араон бұ ғ ан жауап ретінде сол кездегі Таяу Шығ ыстағ ы халық тар ү шін еркек кү шінің символы болып тыбылатын алтынмен апталғ ан бұ қ аның мү сінін тұ рғ ызады да, халық оның айналасында ойын-сауық қ ұ ра бастайды. Моисей таудан тү сіп, бұ л сұ мдық ты кө ргенде халық қ а қ атты ызаланады. Кү нә һ арларды жазалап, Яхведен халық ү шін кешірім сұ райды. «Сандар кітабында» Моисей халқ ы кө пқ ұ дайғ а сенгендіктен, олардың қ алай жаза тартқ андары жайында айтылғ ан.

Кө біне бұ л эпос сакральды жә не ә лемдік қ ұ қ ық қ а орын береді. «Сенің ұ лың сенен «бұ л Яхве бұ йырғ ан қ андай қ ұ қ ық тар мен шектеулер? »-деп сұ рағ анда, сен ұ лың а: «Кезінде біз Мысыр перғ ауынның қ ол астында болғ анымызда, Яхве бізді ө зінің мық ты қ олымен аман-есен шығ арып алды. Яхве Мысыр халқ ын жазалап, бізге жер беріп, амандығ ымызды сақ тады. Моисей бізді Яхве заң дарымен таныстырып, бізге сол заң дарғ а сү йеніп ө мір сү руге бұ йырды» де. Тә ураттың қ асқ аша мазмұ ны осындай. Заң дарды халық қ а ұ сыну оң ай, ал халық ты ө мір бақ и сол заң ды ұ стануғ а бейімдеу қ иын.

Кезінде Бес кітаппен бір тұ тас болғ ан Иисус Навиннің жетекшілігіндегі Палестинаны жаулап алу туралы кітабы тек Інжілде ғ ана кездесетін ерекше батырлық эпос болып табылады. Кейіпкердің батыл істеріне толық қ ызығ а алмаймыз, себебі, бұ л эпоста Яхве ү шін жасалғ ан ерліктері жайында айтылғ ан. Керек жерінде ғ ажайыптар да іске қ осылып, Иерихон қ аласын жаулап алуда сиқ ыр қ олданылады. Ө здерінің басты сыйынушылары Ковчег Завет деп санайтын жаулап алушы халық Иерихонның қ орғ аныс қ абырғ аларын жеті кү н бойы айналып, салтты дауыстау ө лең дері мен кернейлерінің дауыстары арқ ылы қ орғ аныстың қ ирауына ә келіп соқ қ ан жер сілкінісін тудырады. Келесі одан да қ ызық таң ғ ажайып оқ иғ ада хананейлік бес патшаның одағ ына қ арсы кү рестің жең іспен аяқ талғ анан кейін, оның нә тижесі жер бетін қ араң ғ ы басқ анда жоқ болып кеткендігі баяндалады. Иисус Навин аспанғ а қ арап: «Гаваонды жарқ ыратып тұ ратын кү н жарқ ыра, Айалон айдаласындағ ы ай да тұ р! » деген ө зінің ырғ ақ ты сыйынуын бастағ анда, кү н жарқ ырап, ай бір орнында тұ рады.

«Иисус Навин кітабы» ханнан жерлерін жаулап алу туралы ә ң гімемен аяқ талады. Ал Еврейлердің Палестинағ а келгеннен кейінгі ө мірлері Інжілдегі тілі мен стилі жағ ынан ең кө не «Израиль Тө решілерінің кітабында» суреттеледі.

«Тө решілер кітабында» кездесетін кө ріністің бірі Иеффаяның хикаясы болып табылады. Бұ л заң сыз дү ниеге келген, мұ расынан айырылғ ан батыр ары қ арай ө мір сү руі ү шін жең іл қ арақ шы жолын таң дайды. Израильге дұ шпандар жақ ындағ ан кезде, оны қ олбасшы ретінде ә скерге шақ ырады. Ол сапарғ а шығ ар алдында оқ ыстан ант беріп, егер ә скер жең іске жетсе, ө зінің алдынан шық қ ан кез келген тірі жанды қ ұ рбандық қ а шалатынын айтады. Ол адам оның жалғ ыз қ ызы болып шығ ады. Иеффая уә десінде тұ рып, Израильмен соғ ыс кезінде патша Моава ө з баласын қ ұ рбандық қ а шалғ андай, ол да туғ ан қ ызын қ ұ рбандық қ а шалады.

Кө не еврейлер жайындағ ы мистика-ритуалдық сипаттағ ы Самсон туралы туынды да ерекше кө зге тү седі. Самсон дү ниеге келмей тұ рып, қ ұ дайдың таң даулысы болып, оғ ан «назорей» (қ ұ дайғ а арналғ ан ө мірдің бір формасы) ретінде қ ызмет етеді. Ол ө зін қ ұ дайғ а берілгендігін кө рсету ү шін ө мірнің соң ына дейін жең іл жү рістен бас тартып, ешқ ашан шашын алдыртпайды. Бұ л ерекшелік оның орынсыз ә зілге қ ұ мар, дұ шпан ә йелдерінің алдында ә лсіз ә рі қ арапайым батыр болуына кедергі бола алмады. Ол Газа қ аласының бір жең іл жү рісті ә йелдің ү йінде қ онғ анда, Газа тұ рғ ындары оғ ан шабуыл жасамақ шы болды. Самсон оларды кү лкі етіп, Газаның басты қ ақ пасын йығ ына салып, Хевронғ а ә кетеді. Екінші Далила атты филистимдік қ ыз Самсонның қ ұ пиясын, оның кү штілігі қ ұ дайғ а берілгендігімен байланысты екенін, ең бастысы, оның шашын кессе, ол кү штен айырылатынын біліп қ ояды да, Самсон ұ йық тап жатқ анда, оның шашын кесіп алады. Филистемляндық тар оны тұ тқ ынғ а алып, кө зін ойып, оны шынжырлап, ауыр жұ мысқ а салады. Қ ұ лдық кезінде оның шашы ө сіп, ө зіне қ айта кү ш жинап, назорей атағ ын қ айта қ айтарады. Ешнә рседен хабары жоқ дұ шпан халық ы мейрам кезінде ойын-сауық ү шін Самсонды халық ортасына шығ арады. Сонда Самсон: «Жаным менің, филистилян халқ ымен бірге ө л! » деп, тастан жасалғ ан мұ нараны ө зі мен маң ындағ ы халық тың ү стіне тө ң кереді.

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 192021 22 23 24 Следующая ⇒