Лирикалық жанрлар

Дә уітттің болашақ та қ ұ дайғ а қ ызмет ететін ә ншілерден тұ ратын бірлестік қ ұ рғ аны туралы кө не жазбаларда айтылғ ан. Осы бірлестіктің билігінде ү ш жоғ арғ ы шебер отырды. Бізге Дә уіт кезең індегі жоғ арғ ы шеберлердің бірі Этане туралы, оның жергілікті адам, яғ ни Палестина елінде туылғ ан ханандық екені белгілі болды. Сол кезде Хананей-финикийлік аймақ музыка жанры жақ сы дамығ ан аймақ болатын.

Жоғ арыда келтірілген діни жырдың ө зіне тә н «Яхвенің алдында мұ ң ын шертушінің дұ ғ асы» деген аты бар. Осдан басқ а да бірқ атар діни жырларды осы тә різді атауғ а болады. Мұ ндай дұ ғ аларды айтуда Таяу Шығ ыстың зор ық палы болды (вавилондық «тә убе» діни жырлары), алайда ежелгі еврей діни лирикасында адам қ асіретін жеткізудің ерекше, нақ ты дең гейін кө ре аламыз.

«Мадақ тар кітабының » тағ ы бір ерекшелігі - ондағ ы эпитамалар (некелесушілерді қ ұ ттық тайтын ө лең дер /106, 46-псаломдар/). Бұ лар тақ ырыбы жағ ынан «ө лең дердің ө лең іне» жақ ын. Адамның ұ лы жаратылыс екендігі жайлы айтылатын сегізінші діни жыр секілді басқ а да кейбір жырлар философиялық -медитативті тұ рғ ыда болды.

Діни жырлардағ ы келесі тақ ырып ешнә рсенің себепсіз жаратылмағ анын, жануар, ө сімдікке дейін ө з жү йесімен тіршілік ететінін (104-псалом) кө рсететін ғ арыштық, ә лемдік қ ұ рылысқ а байланысты. Оның кейбір жерлері ІХ Аменхотептік кезіндегі мысырлық кү н тә ң ірі туралы жырланғ ан гимндерді еске тү сірсе, кейбір жерлері угарит аң ызына да кө п ұ қ сасайды. Дегенмен «Мадақ тар кітабының » Таяу Шығ ыс елдерінде алатын орны ерекше болғ андық тан, онда айтылғ ан нә рселер аң ыздардан жоғ ары тұ рады. Ө йткені Қ ұ дай бұ л халық тар ү шін жә бірленушінің қ амқ оршысы мен ә ділеттіліктің кепілі.

Діни жырлар жанры кейінірек еврей ә дебиетінде де кездеседі (Кумран ұ йымының «Гимндер» жинағ ы). Бұ л ежелгі еврей жанры басқ а да тарихи-ә дебиет салаларына ә сер етті. Мә селен, христиан діни лирикасында кең інен қ олданылады, соның ішінде б. з. І-ІІ ғ ғ. Гностигі Бардесан 150 жырдан тұ ратын жинақ қ ұ рып, осы арқ ылы христиандық гимногрфия бастау алды. Ортағ асырлық шіркеу поэзияда ө зіндік бағ ыттаушы рө лін атқ арды. Ә іресе VI ғ. Византия ақ ыны Роман Сладкопевц, Андрея Критскийдің «Ұ лы каноны» т. б. жырлары тіпті еуропа прозасының туындауына ық пал етіп, кейін оның аз ғ ана ө згеріске ұ шырағ ан тү рі жаң а дә уірге дейін жетті.

Христиан елдерінің діни уағ ыз тілінен ұ лттық тірі тілдерге кө шу процесіндегі діни жырларғ а айтарлық тай еліктеу болып, ол жаң а шығ армаларғ а негіз бола бастады. Кө птеген жазушылар ө здерінің туындысыда жырлардан ү зінділер келтіретін (атақ ты М. Лютер, орыс поэзиясында - М. В. Ломоносов, Г. Р. Державин, Н. М. Языков сияқ ты тұ лғ алардың жырларғ а еліктеуін кө ре аламыз).

«Ө лең дердің ө лең і» кө птеген оқ ырмандардың мақ тауларын шумақ тардың аты арқ ылы білдіріп жатады. Ол кө ң ілді той-думандармен қ оса жалғ ызсырағ ан адамдардың терең ойларын білдіреді. Бұ л жағ ынан алғ анда кітап ортағ асырлық таяу шығ ыс ақ ыны Хафиздің шығ армаларына ұ қ сас.

Дә стү рге сай «Ө лең дердің ө лең і» атты туындының авторы Сү леймен патша делінеді. Ө йткені ол халық арасында ө те данышпан, парасатты адам болып, дә л соның кезінде сарай маң ында поэзия, махаббат лирикасы жақ сы дамиды. Сол замандарда Нил жағ асында ер жігіттер мен қ ыздарды ө зара «ағ а», «қ арындас» дейтін. Бірақ бұ л салт еврейлер арасында тү сініспеушілік тудырғ андық тан, ө лең дерде «қ арындасым, қ алың дығ ым» деген тү сіндірмелер қ осуғ а тура келді. Алайда, ол кезде Сү лейменнің атын бү ркеніп, басқ а да ақ ын-жазушылар ө з туындыларын жазатын. Соғ ан қ арағ анда бізге жеткен «Ө лең дердің ө лең і» жай ғ ана халық фольклоры емес, ол б. з. д. IV не ІІІ ғ ғ. жоғ арымә дениетті ә дебиетшінің қ олынан ө ткен.

«Ө лең дердің ө лең і» деген туындының негізгі кейіпкерлері – ер жігіт мен бойжеткен қ ыз. Бойжеткен қ ыз кө біне қ ой бағ ушы ретінде сипатталса, ал жігіт кей жерде қ ойшы, кей жерде патша деп кө рсетіледі. Жалпы Таяу Шығ ыстың салты, аң ыз-ә ң гімелері бойынша ү йленгендерді патшалармен салыстырады. Ал Сирияда жас жұ байлардың некелескен алғ ашқ ы аптасын патшалық деп атайтын кө рінеді. Себебі оларды туғ ан-туыстары, жақ ындары патшадай кү тіп, сыйлайды, қ алың дық пен кү йеудің киімдерінің сұ лулығ ын мадақ тап, ө лең айтып, ә н салатын болғ ан. Ә рине мұ ның барлығ ын қ орыта келе, «Ө лең дердің ө лең і» жай ғ ана кө ң ілді ө лең дер жинағ ы деуге болар еді, дегенмен ү йлену ол қ оғ амда зор орын алып, жаң а белестерге кө терілудің белгісі іспеттес.

Сонымен, «Ө лең дердің ө лең і» негізінен ү йлену туралы кө ң ілді ө лең дерден қ ұ ралғ ан. Бірақ олар ө те кө ркем ө рнектелгендіктен, кейбір ғ алымдар оны драмамен шектесіп жатыр деп бағ а береді. Ғ алымдар бұ л жартылай драмалық жинақ қ а эллиндік ә сер болғ анын кө рсетеді, алайда вавилондық жә не мысырлық шығ армаларды саралай келе, таяу шығ ыстың эллиндік ә дебиетке ә серін байқ аймыз. Бұ л жинақ негізгі ү ш оқ иғ адан тұ рады.

Бірінші оқ иғ ада бас кейіпкер бойжеткен қ ыздың махаббаттан алатын ляззат сезімі мен оғ ан деген ү рей сезімі арасындағ ы қ айшылық тар туралы айтылады. Оқ иғ а қ ыздың сө зімен басталады:

Ол қ ыз ғ ашығ ын ө зіне шақ ырып қ ана қ оймай, ө зі де соғ ан ұ мтылып, тү нгі қ арауылдардан ол туралы сұ растырады (ә лбетте шығ ыс қ ызы ү шін бұ л ойғ а кіріп-шық пайтын нә рсе, бірақ бұ л элемент мысырлық ө лең дерде шартты тү рде жиі кездеседі). Ол махаббаттан басы айналып, сезіміне ерік бергендей болады.

Екінші оқ иғ а кү йеу жігітті ең ә демі сө здермен мақ таудан басталады. Шығ ыстың ең жақ сы салттарымен ол – бейне бір патша Сү леймен, ал қ ыз – ә лемдегі ең пә к, сұ лу қ ыз. Оны бейнелеуде жабық қ ұ дық, адам баспағ ан бұ лақ, кіруге болмайтын бау-бақ ша сияқ ты аллегориялар қ олданылғ ан. А. С. Пушкіннің аудармасы орыс тіліндегі ең сапалы аударма саналады.

Алайда қ ыз арманына жете алмай, ғ ашығ ын ө зі іздеуге қ айта шығ ады. Ол қ айтадан тү нгі қ арауылдардан сұ растырғ анда, бұ л жолы олар қ ызды жық қ ығ а алады. Барлық қ иындық тарғ а қ арамастан ғ ашық тар бірін-бірі тауып, жазық далағ а аттанады. Қ ыз қ айтадан қ ылығ ымен кө ріне бастап, махабат оты жалындай тү седі.

Бұ л жырдың сө здеріне қ арай отырып, арада ө ткен мың жылдық тар сезілмейді де. Оның себебі ақ ынның шеберлігі мен тақ ырыптың тозбастығ ында болуы мү мкін. Бірақ қ азіргі оқ ырманғ а жырдың поэтикасын терең тү сіну қ иынғ а соғ ады.

«Жинақ тардың жинағ ы» деген туындының мазмұ ны Таяу Шығ ыс елдеріне ө те жақ ын. Онда хахам данышпандарының ақ ыл-кең естері, адамның ө мір сү ру қ ағ идалары мен кү нделікті ө мірде ө зін қ алай ұ стау керек, «патшаның алдында сақ бол», «нашар ә йелдердің алдында қ аржатың а сақ бол», т. с. с. ойлар қ озғ алады. Олар дү ниедегі жалпы мә селелерді ү шке бө ліп қ арастырғ ан: Қ ұ дай алдындағ ы тақ уалық, адамдармен қ арым-қ атынас жә не ө зің ді тү сіну. Осылайша «Иоһ ва кітабында» осығ ан байланысты басқ а да дау тудыратындай афоризмдер, терең ойлар мен сарказм діндар «даналық қ а» қ арсы пікірлер, жалғ ан дү ниеде қ арапайым ө мір сү рудің кілті келтіріледі.

Иов (Ийов) – Таяу Шығ ыс елдеріндегі танымал кейіпкер. Ө з заманында Иезекиил ү ш ең тақ уа адамдардың атауы керек болғ анда, ол Нұ хты, Даниил жә не Иовты атағ ан. Ол нағ ыз ү лгі тұ тарлық ақ ыл-парасаты мен адамгершілігі кемеліне жеткендерден еді. «Иов кітабы» осылай оны бейнелеуден басталады. Ә деттегідей ол ө те бай, ауқ атты, ө зін кү надан алыс ұ стап, арын таза сақ тағ ан адам болғ ан. Бірақ «жаман айтпай жақ сы жоқ » демекші, Қ ұ дайдың ө зі оны сынақ қ а алып, шайтанды жібереді-міс. Кө птеген шығ армалар бойынша, шайтан Яхвенің дұ шпаны емес, бірақ адамдардың қ ас жауы. Ол ө те ақ ылды ә рі қ у. Ол Яхвеге Иовтың тек мал-дә улеті толып тұ рғ андық тан ғ ана тақ уа болып жү р дегенді дә лелдегісі келеді.

Осылай сұ рақ ө ткір қ ойылады. Тақ уалық, адамгершілік шынайы ма, Иов соң ына дейін Яхвеге берілген бе ә лде жоқ па? Нә тижесінде Яхве сү йікті қ ұ лын сынау ү шін оғ ан тө рт ү лкен апат жібереді: алдымен ө гіздері, есектері мен қ ызметшілері, кейін қ ойлары мен қ ызметшілері, одан соң тү йелері мен қ ызметшілері, ең соң ында бала-шағ асы мен қ алғ ан қ ызметшілері. Енді Иов байлық тан айырылып, не ү йі, не кү йі жоқ жападан жалғ ыз қ алады. Осы кезде ол ө з тақ уалығ ының шың ына жетіп, ө з мұ ң ын сабырмен жең еді.

Енді шайтан бә стен жең ілгендей. Бірақ бұ нымен де сынақ тар аяқ талмай, бұ л жолы Яхвенің рұ қ сатымен дү ни-мү лік те тү к емес, маң ыздысы адамның тә ні деп, оғ ан басынан аяғ ына дейін алапес ауруын жібереді. Ол кезде бұ л еврей халқ ындағ ы тек емі жоқ ауру емес, сонымен қ атар баяу азпаты ө ліммен тең еді.

Енді Елиуй басқ а тақ ырыпқ а, яғ ни Яхвенің ұ лылығ ын сипаттауғ а кө шеді. Яхвенің табиғ атты басқ аруы, бұ лттардың кө шуі, жаң быр, дауыл, аяз, найзағ ай – барлығ ы оның ұ лығ ығ ын дә ріптеуде. Ол тек қ ана Яхве жайлы емес, оның Ө зінің алдында тұ рып сө йлегенін сезгендіктен, сө зі толқ ып шығ ады.

Бұ лардың ә ң гімесін Яхве сырттай бақ ылағ анымен, ол қ ұ лдары кү ткендей ө з жауабын бірден бере салмады. Дегенмен, сол мезетте Елиуй де сұ рақ қ оюын тоқ татпады. Егер Яхве адмғ а осыншалық азап пен қ асіреттерді жібере отырып, ө з ұ лылығ ын паш еткісі келсе ше? Дегенмен бір қ айшылық Иов Яхвенің ұ лылығ ына шү бә келтірмеген еді, дә л осындайда Яхвенің терең хикмет иесі ә рі асқ ан данышпан екенін байқ аймыз. Еске сала кетсек, о баста шайтан бә стескенде адамның риясыз сезіміне бә с тігіп еді. Міне, осыны дә лелдеу ү шін Ол адамғ а барлық қ иыншылық тарды басынан кешіртіп, тек жалғ ыз Яхве ғ ана ә р нә рсені билей алады жә не оның ғ ана кү ш-қ уаты сол мә селелерді шешуге жететінін сана-сезіміне сің ірген адам бү кіл азаптарын ұ мытып, жаны жай тауып, асқ ан қ уаныш сезіміне бө ленеді.

Адамның қ у тіршілігінен алыс бір жақ та ө зінің заң дылық тарымен, ө з жү йесімен ө мір кешетін жабайы ә лем бар. Оғ ан барлық кезде адамның қ олы жете бермейді, сол ү шін де оны тү сініп, мө лшерлеу қ иын ә рі жабайыны қ олғ а ү йретуге келмейді. Адамның бар нә рсеге ү стем еместігінің ең басты дә лелі ғ ажайып екі жануарды (бегемот пен левиафан) сипаттағ анда кө рінеді. Екеуі де ө мірде бар гиппотам (иврит. бегемот) мен Нил крокодилі. Осылай олардың бейнесі бастапқ ыдағ ы ө ршіген аласапыранның мифологиялық таң басына айналады.

Левиафанның суреттемесі ө те ә серлі ә рі вавилондық Тиаматқ а жақ ын келеді. Егер адамның пікірі бойынша, бұ лар ү рей тудырарлық хайуандар болса, Қ ұ дай ү шін бұ л бір ғ ажап, сұ лу жануарлар. Осылай Яхве Иовка бұ л дү ниеге енді ө зінің кө зқ арасымен қ арауғ а мү мкіндік береді. Ол дү ние болмысының ө те кең екенін, онда бегемот пен левиафан сияқ ты хайуандарғ а дейін орын бар екенін кө реді.

Иов бірде-бір сұ рағ ына жауап алмағ анымен, жанының жай тауып, жү регінде тылсым кү шпет тыныштық орнағ анын сезеді. Енді ол Яхвенің тек діни кітаптардан оқ ығ ан шындығ ы емес, кә дімгі ө мірде бар Хақ екеніне кө зі толық жетеді. Оның жігері аяқ қ а тапталмады, бірақ ол ө з еркімен Яхвеге деген қ арсылығ ынан бас тартты.

Иовтың сынақ тары аяқ талаып, адамның Яхвеге риясыз сиынуы мү мкін екені дә лелденеді. Шайтанның ойы жү зеге аспай, толығ ымен жең іліс табады. Онымен бірге жаза мен сыйғ а бө лену теориясының жақ тастары, ө здерін данышпан санап жү рген - Элифаз, Билдад жә не Цофар да жазаларын алады.

Яхве Иовтың мал-дә улетін бұ рынғ ыдан екі есе арттырып береді, сө йтіп, оның бауырлары оғ ан қ айтып келіп той-думанда ө мір сү реді. Оның 7 ұ лы мен 3 қ ызы дү ниеге келіп, қ ыздарының атын Йомима («Горлица»), Кециа («Корица»), Кэрэн-Гапух («Рожок-с-Притираниями») деп қ ояды. Ә лемде олардан асқ ан сұ луларды табу қ иын еді. Бұ дан кейін Иов 140 жыл ө мір сү ріп, тө рт ұ рпағ ының қ ызығ ын кө реді. Бұ л кітаптың авторы шығ арманы кө терің кі сарынмен жазғ анмен, соң ына қ арай ә зілді де қ олданады. Оны Иовтың ү ш қ ызының атынан-ақ байқ ауғ а болады.

«Иов кітабы» мазмұ ны қ алай қ ызық ты болса, лексикалық жағ ынан да солай кү рделі ә рі ауқ ымды болып табылады. Онда кө птеген архаикалық ұ мытылғ ан аң ыздардан алынғ ан метафоралар мен иврит тілінің ә лі кү нге дейін бірде-бір ең бекте жетпеген қ аншама сө здері пайдаланылғ ан (hapax legomena). Бұ л ең бекте ә лі сыры ашылмағ ан қ аншама жұ мбақ тар бар десең ізші...

Кітаптың ә лемге қ осқ ан ү лесі зор болып, ортағ асырларғ а дейін оның маң ызы арта тү сті. Себебі бұ л туынды Ежелгі Таяу Шығ ыста орталық орында болғ ан мә селелерге жауап беріп, ө мірдің мә нін ашып кө рсетті. Тек қ ана яһ удейлер емес, христиандар мен мұ сылмандар (Аюб, 21, 38-сү релер) да бұ л оқ иғ аны «Иов кітабынан» гө рі, басқ а діни кітаптардан жақ сы білетін. Ондағ ы негізгі тү йін сабырлы болуғ а шақ ырады.

«Кохэлэт» ө мірдегі қ уаныш пен қ айғ ыны ү лкен мә селе ретінде қ абылдамай, оны тек жел соқ қ ан бір самалдай қ арастырады. Бұ л ежелгі еврей ә дебиетіндегі ерекше кө зқ арас болғ андық тан, ғ алымдар бұ л шығ армадан кө біне эллиндік ық палды кө реді.

Автор ө зіне қ айтып келе беретін дү ние тұ рақ тылығ ына уә ж айтады. Егер ежелгі грек ойшылдарына бұ л бір жоғ арғ ы дә режедегі тылсым кү ш болып кө рінсе, «Кохэлэт» одан жалық қ ан, оны мү лде қ иындық деп те қ арастырмайды. Осыдан-ақ оны эллиндік емес, таза иудейлік шығ арма деуге болады.

Інжіл заң дарын қ ұ растырғ андар бұ л кітапты киелі деп санауғ а байланысты біраз пікір таластырғ аннан кейін, оны киелі деп тапқ аны тү сінікті, ә йтпесе ол қ азіргі дейін бізге жетпес еді.

Бұ нда тағ ы бір Інжілдік принципті кө руге болады. Автор Қ ұ дайдың бар екенін жоқ қ а шығ армай, оны – қ ұ пия кө реді. Оның жасағ андарын жө ндеу қ олдан келмейтінін тү сінеді.

Б. з. д. І ғ асыр мен б. з. ІІ ғ. аралығ ында, драмалық кезең де ақ ыр замандық ә дебиет жалпығ а мә лім бола бастайды. Бұ л ә дебиет халық ты қ айғ ылы уақ ытта қ олдап, ұ лы жең іске қ ол жеткізетініне септігін тигізіп, сонымен қ атар халық тың білімге деген қ ұ марлығ ын қ анағ аттандырып, астрономиялық жә не физикалық энциклопедиялар ұ сынады. Дә л апокалиптік ә дебиет арқ ылы Таяу Шығ ыстағ ы ә лем бейнесі христиандық апокрифтерге ене бастайды. Апокалиптік шығ армалардың ең басты тақ ырыбы қ азіргі заманның қ ұ пиялары емес, болашақ тың қ ұ пиясы еді.

Апокалиптиканың жарқ ын нұ сқ алары 1947 жылы Ө лі тең із маң ындағ ы ү ң гірден табылғ ан.

⇐ Предыдущая 17 18 19 20 212223 24 25 26 Следующая ⇒