Авестаның басқа да кітаптары

«Гаттар»

Гат қ ұ рылғ ан б. з. д. І мың жылдық тың алғ ашқ ы ғ асырлары Орта Азия мен Иранда рулық қ оғ амнан ерте таптық қ оғ амғ а ө ту кезең і болып табылады. Бұ л уақ ытта адамдар темір балқ ытуды игеріп, темір қ ұ рал-саймандар пайда болып, отырық шылық мал шаруашылығ ы мен егін шаруашылығ ы қ алыптасып, дами бастады. Шығ ыс ирандық тар кө шпелілер жә не отырық шылар болып бө лінді. Отырық шы ирандық тар ү ш ә леуметтік таптарғ а жіктелді: малшылар мен егіншілер, ә скерилер жә не абыздар. Бұ л қ оғ ам біртіндеп ә скери демократиядан аристократиялық олигархияғ а ө тіп, алғ ашқ ы мемлекеттер пайда бола бастады.

Бізге дейін сақ талғ ан ескерткіштер мен фольклор арқ ылы ежелгі Иран халқ ының алғ ашқ ы дү ниетанымдары туралы жә не олардың табиғ атпен белсенді қ атынаста болғ андарын біле аламыз. Осы кезде адамдарды от жағ ып, ү й салуғ а, жануарларды қ олғ а ү йретіп, киім тігуге, егіншілікке ү йреткен ә деби батырлар туралы аң ыздар пайда бола бастады. Теріс зұ лым кү штермен кү рескен батырлар туралы жырлар, шамандық ө лең дер мен абыздық ұ рандыр пайда болып, шешендік ө нер дами тү сті.

Иран тайпалары ежелгі тарихының осы кезең інде пайғ амбарлар немесе бір ғ ана ұ лы пайғ амбар Заратуштра арқ ылы речитативтер, гаттар оқ ылды. Бұ л туындылар ө здерінің ә семдігімен тың даушының жү регін жаулап, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жалғ асып отырды. Кейінірек оларды абыздар қ ағ аз бетіне тү сіреді. Гатта ө мір, болмыс пен ө зін-ө зі ұ стау нормалары кө рсетіледі. Гаттың бейнелеу жү йесіне табиғ ат пен қ оғ амдағ ы қ арама-қ арсы кү штердің шынайы қ ақ тығ ысын қ амтитын ә мбебаб поляризация тә н.

Жалпы ә лем екіге бө лініп қ арастырылды: біріншісі – шынайы «заттар ә лемі», екіншісі – ойдан шығ арылғ ан «рухтар ә лемі». Ә лемді екіге бө лудің мұ ндай тү сінігі гатта да кездеседі. Заратуштра «екі дү ниеде де, заттар мен рухтар ә лемінде де жең ілдік беруің ді сұ раймын» деп жалбарынатын.

«Гаттар» суреттелген тү сініктер бойынша, қ ұ дайлар мен мейірімді рухтардың патшалығ ында жердегі тә ртіпке мұ рат болатын ү йлесімді, таң ғ ажайып тә ртіп ү стемдік етеді. Бұ л ү йлесімділік гатта кө рініс тапқ ан ү штік принципке негізделген. Онда 3 саны қ асиетті болып есептелінеді.

Сол кездегі қ оғ амның ү ш топқ а бө лінуіне байланысты аспан ә лемінде де ү штік ү стемдік етеді: жоғ арғ ы қ ұ дай – Ахура Мазда, оттың рухы – Арту Вахишта жә не малдың пірі – Воху Мана.

Аспан ү штігі игі рухтармен қ атар жереді. Мұ ндай игі рухтар тө ртеу: металл рухы – Варйа Хшатра, жердің рухы – Спентра Армаити немесе Арматай, судың рухы – Аурват жә не ө сімдіктер рухы – Амертат. Кейін бұ л жеті қ ұ дай Амеша Спента, яғ ни ө лмес ә улие аталып, оларғ а мистикалық сипат берілген болатын. Бірақ «Гатта» рухтарғ а мұ ндай мистикалық сипат берілмейді. Гат мазмұ нына терең ірек ү ң іле отырып, онда келтірілген бейнелер мен олардың мә нін ежелгі тың даушылар партиципация (табиғ и қ ұ былыстар мен анимистік рухтардың тең естірілуі) заң ы бойынша қ алай қ абылдағ анын тү сіне аламыз. Гатта қ ұ дайлар мен игі рухтарды нақ ты адам пішінді етіп қ абылдау жиі кездеседі. Заратуштра олардан дос ретінде кө зге кө рінетін кө мек сұ райды, кейде тіпті ө зімен тең дес ретінде кө мек талап етеді де.

Игі рухтарғ а зұ лым рухтар тобы қ арсы келеді. Мұ нда да, алғ ашқ ы «ү штік» симметриясы сақ талғ ан: Ахуре Маздағ а қ арсы зұ лым рухтардың басшысы Друдж (ө тірік қ ұ дайы) келтірілсе, одан кейін Ако Мана (жауыз ниет) мен Айшма (қ арақ шылар қ ұ дайы) келеді. Олармен қ атар адамдарғ а қ астандық жасайтын жауыз рухтар тобы ө мір сү реді.

Ежелгі басқ а халық тардың сенімдерінде де кездесетін ү ш ө мір туралы ілім Гаттың бірінде кездеседі: біріншісі – екі ә лемде де жақ сылық орнағ ан ежелгі ә рі бастапқ ы ө мір, екіншісі – кө кте де, жерде де игі жә не зұ лым рухтардың арасында кескілескен ұ рыс жү ріп жатқ ан қ азіргі ө мір. Соң ғ ысы – жақ сылық тың зұ лымдық ты жең геннен кейінгі ө мір.

Гат ілімі бойыншы осы дү ниеде тура жолдағ ы адам жақ сылық қ а ие болып, ал жалғ ан жолмен жү ргендер зұ лымдық қ а ұ шырайды. Бірақ шынайы жаза ақ ыретте беріледі. Пайғ амбар ә рі абыз Заратуштраның екі қ ызметі Гаттардың жанрлық ерекшелігін анық тап берді. Гаттар арасында нақ ты жанрлық айырмашылық тар жоқ, дегенмен оларды екі топқ а бө ліп қ арастыруғ а болады: біріншісі – мадақ тар, екіншісі – уағ ыздар.

Авестаның басқ а да кітаптары

«Авеста» сө зінің мағ ынасының бү гінгі кү нге дейін жалпылама тү сінігі жоқ, алайда ол «Негізгі мә тін» ретінде аударылып, қ олданылып келеді. Бұ л ежелгі ирандық тардың зороастризм дінін ұ станушылардың қ асиетті мә тіні болып табылады. Зороастризм дінінің атауы оның негізін салушы Заратуштраның атымен байланысты.

Авеста Заратуштра ө сиеттерінің айналысында ұ зақ ғ асырлар бойы қ алыптасып (б. з. д. шамамен IХ-VI ғ ғ. ), соның нә тижесінде оның мә тіні де даму ү стінде болды. Б. з. д. VIІ ғ. ортасында зороастризм мемлекеттік дін ретінде ислам дінінен ығ ыстырылғ ан кезінде, ол жазба ескерткіші ретінде аса кө п маң ызғ а ие болмады. Авеста VIІ жү зжылдық та тү рлі мазмұ ндардан жинақ талғ ан, бойларына сол заманның бү кіл білім мен ғ ылым салаларын сің ірген жиырма бір кітаптан тұ рғ аны белгілі.

Зороастризм діні мемлекеттік дін ретінде ө мір сү руін тоқ татқ аннан кейін, бұ л дінді ұ станушылар қ ашуғ а мә жбү р болады. Соның нә тижесінде зороастризм дінін ұ станушылар қ азіргі таң да Иран мен Индияның кейбір қ ауымдастық тары арасында кездеседі. Бұ л қ ауымдар бізге сө здің барлық даму кезең дерін қ амтитын ү лкен жинақ тардың қ алдық тарын жеткізді.

Мазмұ нды жоспардың ежелгі элементтері б. з. д. ІІ мың жылдық қ а жатады. Ескерткіш зороастра дә стү ріне сә йкес Заратуштрағ а Жарық пен Мейірімділік қ ұ дайы Ахур Мазданың жіберген шындығ ы болып табылғ анымен, ол ежелгі мифологиялық кө ріністерді, эпикалық фрагменттерді сипаттайды.

Бү гінгі таң да бізге жеткен Авестаның екінші басылымының қ ұ рамына тө рт кітап кіреді:

1. Вендидад (Видевдад) - «дэвтерге қ арсы Кодекс», Заратуштра мен Ахур Мазданың диалогынан тұ рады жә не мұ нда қ араң ғ ылық пен зұ лымдылық қ ұ дайы – Антра Маньядан қ орғ ану туралы ө сиеттері жазылғ ан.

2. Висперед (Виспред) - «Жақ сылық тың данасы». Мұ нда сыйынуғ а арналғ ан ө лең дер қ амтылғ ан.

3. Ясна - «Жалбарыну», «Дә стү р». Бұ л киелі зороастризм пантеонына сыйынуды қ амтиды. Яснада Гат бө лімі аса ерекшеленеді, мұ нда Заратуштраның ауызша шығ армашылығ ымен байланысты ө лең дер жинақ талғ ан.

4. Яшт - «Қ ұ рметтеу», «Мадақ тау». Бұ л зұ лымдық ты жең уге байланысты ежелгі ұ рандар жинағ ынан тұ рады. Бұ л гимндер мифологиялық элементтерге аса бай.

Авестаның бізге жеткен ең ескі қ олжазбасы 1278 жылғ а сә йкес келеді. Бұ л кез Авеста пайда болуының дә стү рлі уақ ытынан екі мың жылғ а ерте. Сондық тан да Авеста мә тіндері ө ткір мә селелер туғ ызады.

Ә нұ рандар секілді дұ ғ алар да ритмдік қ ұ рылымды анық тады. Авестаның мә тіні ритмдік мағ ынада болып, кейіннен бұ л ұ станым жойылғ ан. Авестаның кө птеген жерлері ә лі кү нге дейін тү сініксіз ә рі кү мә нді болып отыр. Сондық тан бү гінде баспада оның жалпы мағ ынасы, яғ ни тү сініктері қ олданылады. Ескерткіштің сақ талуында кіріспе сө здер мен жеке фразалар жоқ (оның ежелгі жазуы шамамен б. з. д. 1324 жылы жазылғ ан). Бұ л жағ дайда жеке фразалардың тура аудармасы тырнақ шағ а алынып жазылады. Бө лімдер атауы кө бінесе шартты жә не квадрат жақ шағ а алынады.

Ескерткіш бө лімінің аудармасын И. С. Брагинский жазып, ал «Ясна» кітабының он екінші жә не «Зороастризмге сену символы» атты бө лімдерін В. И. Абаев аударғ ан. Біркелкілік пен мағ ынасының сақ талуы мақ сатында есімдер қ ай тілде аударылмасын бірдей жазылады.

Авеста - нақ ты ә рі тура ық шамдылық қ а бағ ынбайтын, ежелгі иран тілдерінің бірінде жазылғ ан. Шартты тү рде иран тілдерінің «Солтү стік тобына» жатқ ызылып, «авестийлік» ескерткіші ретінде біздің заманымызғ а дейін жетті. Бұ л ескерткіш бізге екі негізгі басылым тү рінде жетті. Олардың біреуі авестий ә ліпбиімен жазылғ ан дұ ғ алар жинағ ы болып табылады. Бұ л дұ ғ алар зороастралық діни қ ызметкерлермен Қ ұ дайғ а қ ұ лшылық ету кезінде оқ ылады. Жинақ ү ш кітаптан тұ рады: «Вендидад» (дэвқ а қ арсы Кодекс), «Висперед» (ұ лы тұ лғ алар жайындағ ы кітап) жә не «Ясна»; бірақ бұ л кітаптардың қ ұ рамына кіретін дұ ғ алар, ерекше заң дастырылғ ан ретте орналасқ ан. Екінші басылым біраз ендірілген ө згерістерді санамағ анда, сол кітаптардың жинағ ынан тұ рады, бірақ орналасуы алғ ашқ ы басылымғ а қ арағ анда ө згеше. Екінші басылымдағ ы жинақ тардың мақ саты бірінші жинақ тағ ы секілді қ ұ дайғ а қ ұ лшылық ету кезіндегі дұ ғ а оқ у емес, керісінше жү йелік ү йрену болып табылады. Бұ л басылымдағ ы авесталық мә тін кітаптар мен параграфтарғ а бө лінген пехлеви алфавитімен жазылғ ан ортапарсы тіліндегі аудармамен қ амтылғ ан. Бұ л аударма «Зенд» деп аталады. Сондық тан Авестаның екінші басылымы біріншісімен салыстырғ анда «Авеста жә не Зенд» немесе «Зенд - Авеста» деген атқ а ие.

Екінші басылымдағ ы Авестаның мазмұ ндық қ ұ рамы мынадай:

1. «Вендидад» - заң дар мен жазбалар тізімі, бұ л ә зә зілдерді қ уып, жою ү шін арналғ ан. Мұ нда Заратуштра мен Ахура Мазда арасындағ ы кү нә лардан арылу, таза жолғ а тү су секілді мә селелер айтылатын ә ң гіме баяндалады, сонымен қ атар мифологиялық элементтер де кездеседі жә не 22 тараудан тұ рады.

2. «Висперед» (Виспред) - 24 тараудан қ ұ ралғ ан салттық мінез-қ ұ лқ ы болып табылады.

3. «Ясна», «салт» - қ ұ рбандық шалу, мадақ тау, қ ұ дайдан бір нә рсе сұ рау кезінде оқ ылатын дұ ғ алар, 72 тараудан қ ұ ралғ ан, оның ішінде 17 тарауы «Гаттан» тұ рады.

4. « Яшта» («ә нұ рандардың кітабы») - тү рлі зороастрлық қ ұ дайларды мадақ таудан тұ ратын 22 шумақ тардан қ ұ ралғ ан мадақ ә нұ рандар, мұ нда мифологиялық элементтер кө п кездеседі.

5. «Кішкене Авеста» - қ ысқ а дұ ғ алық мә тіндердің жинағ ы. «Кішкене Авестағ а» ә детте «Яштаны» жатқ ызады.

Бізге белгілі Авеста мә тіні – бір жү йеге келтірілген бө лшектердің жиынтығ ы болып табылады. Жазба тү ріндегі кең ауқ ымды зороастра мә тіндерінің болғ андығ ы жайында антикалық дә уірдегі авторлардан біле аламыз. Осылайша, Плиний грек авторы Гермипптің сө здерінен (Птоломейдің замандасы) «сиқ ыршылардың жазулары» атты 3 млн ө лең дері болғ ан дейді.

«Денкартеде» (б. з. д. ІХ ғ асырдағ ы орта парсы ескерткіші) екі жерде Авестаның қ алыптасуы жайында мә лімет баяндалады. «Денкартаның » («сенім ә рекеті») тө ртінші кітабында Виштаспа ханның Маздағ а сенім жазбалары туралы жазбаларды жинауғ а бұ йрық бергендігі туралы айтылады. Дара ұ лы (Дарий Кодоман), Авестаның барлық мә тінін екі тү рде жазып, одан оны Шизе мемлекеттік мұ ражайына ө ткізсін дейді. Кейіннен Аршакид династиясының патшасы Валахи (Вологез): авестийдің ө зге бө ліктерін, А. Македонскийдің жаулаушылық ә рекеттерінен кейін қ алғ ан бү кіл ауызша жә не жазбаша нұ сқ аларды толық тырып жинасын деген бұ йрық береді. 100-150 жыл ө ткеннен кейін, Сасанид ә улеті тұ сында, Артахшер Папаканның бұ йрығ ымен, Тансардың басшылығ ымен Авеста кодталғ ан болатын. Ал Артахшер патшаның баласы Шапур Авестаның қ ұ рамына кірмеген қ осымша медициналық, астрологиялық, математикалық мазмұ нды, жинақ тауғ а бұ йрық береді. Алайда Иран мемлекетінің басшысы ІІ Шапур тұ сында, Адарбад Мехраспанд басшылығ ымен Авеста мә тіні қ айта кодталады. Ал кейіннен Хусроу Парвизенің басшылығ ымен Авестаның мә тіні қ айта анық талғ ан болатын.

Нә тижесінде Авестаны алғ аш кодтау процесі Аршакидтер тұ сында жү ргізіледі. Аршакид ә улетінің зороастрлық сенім арқ ылы ө зінің билігін кү шейтуіне қ арағ анда, алғ ашқ ы Авестаны кодтау процесі жү ргізілгені дә лелденіп отыр. Авестаны екінші кодтау процесі жә не алғ ашқ ы аударма ІІІ-VІІ ғ асырларда Сасанид ә улеті тұ сында жү зеге асырылады.

Авестаның ескі қ ол жазбасы, бізге 1278 жылдары жетті. Бұ л Авестаның пайда болуынан 2000 жыл бұ рын жазылып сақ талғ ан. Кө птеген авторлардың біржақ тылығ ы жаң а ә рі қ айшылық, дә лелдерсіз бекітулерге жиі ә келеді. Мысалы, ірі маман Дж. Дармстетер, Авеста мағ ынасын барынша тө мендетуге тырысады. Бұ ғ ан байланысты кө птеген сұ рақ тар туындап, зерттеушілер арасында кү мә н пайда болады. Соның нә тижесінде Авестағ а байланысты кө птеген сұ рақ тар жауапсыз қ алып отыр. Ә сіресе Авестаның пайда болу мерзіміне байланысты мә селелердің шешімі табылмады. Бір ғ алымдар оның пайда болуын б. з. д. Х ғ асырғ а жатқ ызса, кейбіреулері б. з. алғ ашқ ы ғ асырларына жатқ ызады.

«Авеста» сө зінің мағ ынасы да ә р тү рлі ғ алымдардың кө зімен тү рліше қ арастырылады. Зерттеушілер оғ ан білім, тү р, заң немесе негіз деп анық тама береді. Оның ө зге де кө п анық тамалары бар. Қ азіргі таң да Авестаның пайда болып, таралу аймағ ы да зерттеушілер арасында сұ рақ тар туғ ызуда. Дж. Дармстетер, А. В. Джексон секілді тұ лғ алар Авестаның таралу аймағ ы Атропатену деп есептейді, ал басқ алары (Маркварт, Г. Нюберг, Э. Бенвинист, С. П. Толстов) Хорезм аймағ ы дейді, ү шіншілер (В. Гайгер, В. Бартольд, Ф. Шпигель) Бактрия жері десе, тө ртіншілер (Э. Херцвельд) Мидияны атап кө рсетеді, ал бесіншілер (В. Хеннингі, Д. Н. Гершевич) Маргиану деп есептейді.

Сө зсіз, Авеста ерте жә не кейінгі бө лімдерден тұ рады. Авестаның ө те маң ызды бө лімдері мен олардың ә рқ айсысының ө зіне тә н ерекшеліктері бар.

Авеста мә тініндегі генезис жайында да ә ртү рлі пікірлер кездеседі. Х. Бартоломэ бізге жеткен Авеста мә тінін ауызша дә стү рді дә ріптейтін, алайда оны ө зге тілде сө йлеген адамдардың жазғ андығ ын мә лімдейді. Ф. Андреас Авестаның сақ талғ ан мә тіні тұ рақ ты графикалық тү рде сипатталғ ан деген болжам келтіреді. Х. В. Байли заманауи Авеста мә тіні Сасанидтер ә улеті қ ұ лағ аннан кейінгі мағ ыналы мә тінге сай келетіні мен алғ ашқ ы код қ ойылғ ан Авестаның бірінші рет авестийлік ә ліпбиінде жазылғ аны туралы айтады. Ал Альтгейманың пікірі бойынша, Авеста алғ аш рет Иранның шығ ысында арамей ә ліпбиі тү рінде жазылғ ан. Сондай Авеста жазулары жазбаша ескерткіш тү рінде Сасанид ә улетінің ү стемдіктері кезінде де белгілі болғ ан. Аршакид ә улеті тұ сында Иранның шығ ысында грек ә ліпбиінің ық палымен жаң а ә ліпбидің негізі қ аланып, жаң а вокалдық, яғ ни дыбысты ә ліпби пайда болды.

Авеста туралы тү рлі болжамдардың дұ рыс немесе бұ рыс екендігі туралы ешнә рсе айта алмаймыз, бірақ оның пайда болып, таралғ ан жері анық талғ ан.

Авестаның біркелкі бө лімдерінде, ә сіресе «Яшта» бө лімінде, ежелгі Иран тайпаларының тұ рымысы, алғ ашқ ы қ ауымдастығ ы жә не таптық бө лінуі жақ сы бейнеленген.

Тарих, ә дебиет пен лингвистика ғ ылымдары бұ л мә селелерді шығ ыс Иран тайпаларының пайдасына шешіп, Авестаның шығ у тегі Орта Азиялық халық тардан бастау алатынын кө рсетеді. Ондағ ы географикалық ландшафт, тарихи мә дени мә ліметтер мен діни мифологиялық ойлар шығ ыстан шық қ аны анық кө рінеді. Кодификация процесінің Ә зірбайжан мен Иранның шығ ысында таралуында ғ ана соң ғ ы парсы тілінің элементтері байқ алады. «Гат», «Яштаның », мифологиялық бө лімдері «Вендидад» жә не «Яснаның » шығ ыс Ираннан шық қ аны талас тудырмайды.

Ұ зақ ғ асырлар бойы Авеста мә тіні ауызша таралғ анына еш кү мә н жоқ. Авестаның салыстрмалы хронологиясы мә тін басылымдары ерекшеліктерімен емес, оның қ аншалық ты идеяны ұ стануы, оқ иғ а желісі мен бейнелер арақ атынасының нақ ты болуына байланысты. Археологтар мә дени ескерткіштерге бағ а бере отырып, Авестаның «қ абаттарының » кө нелігі туралы болжамдар жасайды. Егер «Гаттың » ең кө не бө лімі Авестада алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылысы туралы баяндалады. Авестаны хронологиялық уақ ыт бойынша екі ү лкен қ абатқ а: ең кө не - халық тық - эпикалық, ең ерте – абыздық деп бө луге болады.

Ескертікштегі алғ ашқ ы зороастризм бейнесі, алғ ашқ ы абыздық қ оғ амның басы, абыздық қ оғ амның қ алыптасуындағ ы халық тық эпикалық элементтердің сақ талуы болып табылады.

Жалпы Авестаны архаикалық діни шығ арма тү рінде қ арастыруғ а болады. Оғ ан шексіз қ айталанатын дұ ғ алар мен ұ лы қ ұ дайлардың ұ зын тізімдері, арғ ы аталардың рухтары мен ертедегі ә міршілер туралы ә ң гімелер жатады. Онда заң дастырудың тү рлі догматикалық салттары мен қ арақ шыларды жазалаудың тү рлері баяндалады. Бұ л шығ арма арқ ылы ақ ыреттік ө мір туралы кең діни уағ ыздарды, ақ ыр заман туралы, ө лгендердің тірілуі, олардың келу миссиялары - саошйанта туралы қ ұ нды мағ лұ маттар ала аламыз. Діни шыдамсыздық Авестада тү рліше кө рсетеледі: зороастризмді қ ару-жарақ тың кү шімен тарату керек деген ұ ран («Ясна», 53, 8, 9); «қ ан араластырушыларды» сынау, «кім ата бабасының қ анын жат жерлік адамдармен араластырса, оны сыйламайды», «сағ ан айтып тұ рмын Заратуштра, ондайларды ө лтіру керек» («Вендидад», 18, 62, 65).

Абыздық ө сиеттерде халық тық - эпикалық элементтер байқ алады. Осы элементтер арасынан архаикалық элементтерді бө ліп кө рсетуге болады. Мұ нда алғ ашқ ы идеалогияны жә не кө не мифтер мен батырлар жырын кездестіруге болады.

Кө не архаикалық ойлар мен кө зқ арастар ең алғ ашқ ы адам ұ жымы мен табиғ ат арасындағ ы байланыстан кө рінеді. Ондай кө зқ арастар су мен қ ұ нарлылық тың қ ұ дайы Ардвисураның мадақ тауынан кө рінеді. «Яснада» (38 бө лімінде) «су қ айнардан бастау алып, ағ ып келеді қ осылады жә не қ ұ йылады, Ахура Маздамен туындағ анда, жү зуге ың ғ айлы жә не шомылуғ а арналғ ан... деп келтіріледі. «Яснаның » 15 бө лімінде Ардвисура қ ұ дайының қ ұ рметіне мадақ тар айтылады.

Авестада қ ұ дайлардың тү рлі бейнелерге еніп, ө згеру ө нері туралы кө п айтылады. Мысалы Вертрагнаның тү йеге, қ абанғ а, сұ ң қ ар бейнесіне енуі; сонымен қ атар, мистикалық ғ ана емес, жанды образдардың да мә тін барысында кездесуі.

Бұ л мә тіндерден тағ ы да кө ретініміз, ең бекті, мал шаруашылығ ын, кү шке сену жә не егін шаруашылығ ын дә ріптеу. Мұ ндай сенушілікті «кім дә н сепсе, сол ә ділдік себеді» мақ алынан байқ ауғ а болады («Вендидад», 3, 31).

«Вендиданың » ү шінші бө лімінде жер шаруашылығ ы асқ ан шеберлікпен суреттелген ү зінді кездеседі: дұ рыс жолдағ ы адам ү й салып, онда ошақ пен сү т, ә йелі мен бала-шағ асы, жақ сы малы болса, ү й иесі де, оның ә йелі мен бала-шағ асы, малы мен иті де ырзық қ а бө леніп, берекелі ө мір сү реді. Дұ рыс жолдағ ы адам астық ты егіп, ө сімдікпен жеуге жарамды жеміс ө сіріп, қ ұ рғ ақ жерді қ ұ нартып, ө те ылғ ал жерді қ ұ рғ атып, ірі қ ара мал ө сірсе, тұ рмысы тү зеліп, ісі алғ а басады. Кім де кім астық егіп, ең бектенсе, сол бейнетінің жемісін кө реді. Астық ты ү гітіп, дайындағ анда, дэлер қ ара терге тү седі. Диірменмен астық ты ү гітуге дайындағ анда, есінен таң ып, ұ нды илеуге дайындағ анда, қ ың сылай бастайды да, қ амырды пісіруге дайындағ анда, ү рейден айқ айлап жылайды.

Ардвисурге арналғ ан ә нұ ранның кө рнекті жазылғ ан соң ғ ы бө лігінде берекелік патшалығ ын қ ұ ру туралы айтылады:

Қ ай жерде тамақ пісірсе, сол жер ү лкен бө лікке ие болды

Қ айда аттар пысқ ырып, дө ң гелектер дыбыс шығ арса

Қ айда қ амшылар себілсе

Қ айда тамақ берілсе

Қ айда керемет иістер болса

Байлық ты сақ тау тілегі

Ө мірдің жақ сы болуына барлық молшылық жасайды.

Осындай кө зқ арастарда алғ ашқ ы қ арапайым материализмнің ежелгі диалектикада кө рініс тапқ ан, «аң қ ау, бірақ мазмұ ны жағ ынан ө мірге деген дұ рыс кө зқ арас» (К. Маркс, Ф. Энгельс Шығ. 2- Бас, 20 т., 20 бет), алғ ашқ ы қ ауымдағ ы адамдардың, оғ ан қ оса Орталық Азия мен Иран халық тарының да ө мірге деген дұ рыс кө зқ арастарын қ алыптастырғ ан ойлар болып табылады.

Дегенмен, ө ндірістік кү штің тіптен дамымай, адамның табиғ ат кү шіне тө теп бере алмауы оның білімі мен ө мірлік кө зқ арастарының фантастикалық ойлармен ығ ыстырылып, алдағ ы ө мірден алыстатылуына байланысты. Лениннің айтуы бойынша, фантазияның шын ө мірден алыстатылуы, соң ында сол фантазиялардың қ ұ дай ұ ғ ымын дү ниеге ә келуіне ә кеп соқ тырды (В. И. Ленин. Толық шығ. жинағ ы, 29 т., 330 бет).

Анимистикалық ойлардан ө лген тайпаластырының жанына деген қ амқ орлығ ы мен ә улиелер жайлы кө зқ арастар туды. Авестада, ә сіресе «Яшталардың » 13 бө лімінде ә улиелердің діни салттары кө п кө рініс тапқ ан. Онда ә улиелердің есімдері ғ ана емес, сонымен қ атар бү кіл қ оршағ ан ортаның таң ғ ажайып анимистикалық атауларының тізімі де кездеседі.

Фравашай табиғ атта бар бү кіл заттардың бастауы деп танылады: «Олардың кереметтігі мен ұ лылығ ының арқ асында сарқ ылмайтын бұ лақ тардың алдығ а ұ мтылғ ан сулары ағ ады.... жерден ө сімдіктер ө седі.... бұ лттарды айдайтын жел соғ ады..... Ә йелдердің аяқ тары ауыр болады... Олар жең іл босанады.... » («Яшталар», 8, 14, 15).

Фравашай ө зінің ұ рпақ тарын қ орғ айды: «ізгі ниетті, қ уатты, киелі фравашай, темір дулығ алар киген, қ олдарына темір қ ару ұ стағ ан, темір сауыттары бар, ұ рыс жерінде ө ткір қ ылыштарымен мың дағ ан дэлермен шайқ асады». Ворукаш тең ізінің суы кө терілген кезде фравашай дінін ұ станатындар кө птеп, жү здеп, мың дап, он мың дап ө здерінің жанұ ялары мен тайпаларына, елдеріне су алуғ а аттанады да, «біздің жеріміз жойылып, қ ұ рғ ап кетпеу керек! » деп ұ ран салады. Фравашай ө зінің туғ ан жері ү шін соғ ысқ а аттанады, ө здері туып ө скен ү йлері ү шін жауынгер ретінде ө зі тапқ ан-тергендерін қ орғ ап, жең іске жеткендер ө з ү йлері мен тайпасына, ауласына су тасып былай дейді: «Менің жерім гү лдеп, жайнай берсін» («Яшталар», 8, 45, 65-68).

Иран халық тарының архаикалық кезең де адам мен табиғ ат, табиғ ат қ ұ пиясы, адамдар мен жануарлар ә лемінің арасында тұ тастық бар деп ұ ғ ынғ ан, осы жерден олардың тотемистикалық рухтарғ а жә не ү й жануарларына (итке, сиырғ а, атқ а, тауық қ а) табынғ аны байқ алады.

Кейінгі ежелгі замандағ ы мә ң гілік апатты жарық пен қ араң ғ ының кү ресі космогондық аң ызда жалғ асын тапты. Ол жерде табиғ аттың нақ ты кереметтілігі суреттеледі. Ә лем Жер ана мен Аспан ә кеден қ ұ рылғ ан.

Авестада осы екі ұ л ата-анасынан кү н қ ұ дайы Митра мен су қ ұ дайы Ардивисура Анахитағ а ауысады. Кейбір ә нұ рандарда олардың ұ лылығ ын ұ лық тайтын мә тіндер кездеседі:

Митра ү лкен отары бар, оны біз қ ұ рметтейміз:

Шыншыл, шешен,

Мың қ ұ лақ ты, тамаша қ осылғ ан,

Он мың кө зі, ұ зын,

Алысты кө ргіш, кү шті,

Ұ йқ ы дегенді білмейтін, сергек,

Жер билеушілері табынатын

Соғ ысқ а тү сетін

Ә рбір жауғ а қ арсы тұ ратын

Соғ ысқ а тү сетін, ә р елдердің арасына тү сетін

Ол алғ ашқ ы аспан тұ рғ ыны

Хара шың ына кө теріледі

Ө лместердің алдын орап, жү йрік атты Кү нге

Алтын шың дарғ а кө терілген алғ ашқ ысы

Арийлік тұ рғ ын ү йлерді байқ ап кө реді

Ол ү йдегі еркектерге бала мен мал береді.

Оғ ан жақ қ андарды кө мектеседі

Ол ү йлерді қ иратады

Егер оғ ан тіл тигізсе.....

(Митра арналғ ан гимн. Яшталар, 10, 7, 8, 13, 28)

Немесе:

Шын мә нінде оның қ олдары керемет

Ақ, кү шті, аттың беліндей

Ө зінің ұ лылығ ымен кө ріктеніп

Тек қ ана бір ойлы,

Кім мені атақ ты қ ылады?

Ол кү шті, жарқ ын, ұ зын

Одан кү ні-тү ні су ағ ып тұ рады.

Барлық қ ажеттілігіндегі су осы жерден ағ ады

Барлық кү шімен алдығ а

Оны Ардвисура Анахитаны ә р кезде кө руге болады,

Сұ лу қ ыз келбетінде

Кү шті ә рі тұ лғ алы

Ұ зын шашты

Ақ сү йек тұ қ ымынан

Қ ымбат ә рі керемет шапанғ а оранғ ан

Қ олына ағ аш бұ тағ ын ұ станғ ан

Тө рт бұ рышты алтын сырғ асымен

Ақ сү йектерге маржан тағ ынғ ан

Ардвисура Анахита

Ө зінің керемет мойнына

Оның тө сі керемет тұ лғ ада болу ү шін

Жә не елдер назарын аудару ү шін

Ардвисура Анахита басына диадема киген

Қ ымбат тастармен, алтынмен ә шекейленген

Сегіз бө ліктен тұ рады

Оны ленталармен безендірген

Керемет сақ инасы, жақ сы жасалғ ан.

Халық ә дебиетінде адам бейнесін суреттеу де жиі кезедседі. Ө з тарихында тағ ы да қ иял-ғ ажайыпты басынан ө ткерген иран халқ ы жеке тұ лғ аның бейнесін қ алыптастырғ анда оны атақ ты батыр, қ олбасшы ретінде суреттеген. Ә рбір тайпаның ө зіне тә н алғ ашқ ы адамы, алғ ашқ ы қ олбасшысы, алғ ашқ ы патшасы болды, олар қ оғ амды ө з мә дениеттерімен кө терген: от жағ уды ойлап тауып, жануарларды қ олғ а ү йретіп, адамдарғ а ү й тұ рғ ызу, жер ө ң деу мен темірді балқ ытуды т. б. ү йреткен.

Авестада алғ ашқ ы қ олбасшыны бейнелеу бірнеше нұ сқ ада кө рсетілген, ол қ оршағ ан ортаның тү рлі сипаттарына байланысты болғ ан: Йима - малшылар, Гай-Мартан - егіншілер, Керсаспа - жылқ ышылар. Осы аң ыздың жалғ асы Авестада сақ талғ ан. Бір кейіпкерге қ оғ ам арасындағ ы жағ ымды жә не жағ ымсыз қ асиеттер жинақ талғ ан. Бұ л қ арама-қ айшылық тар, ә сіресе, Йиманың, алғ ашқ ы адамның, Вивахванның ұ лы, яғ ни екінші адамды бейнелегенде кө рінеді.

Йиманың этимологиялық мә ніне келсек, бастапқ ыда «сың ар», «егіз» деген мағ ынада болғ ан. Авестада соғ ан байланысты адамдардан алғ ашқ ы егіз Яма мен Ями туралы жә не Йима Ахура Маздадан алтын мү йіз бен алтын қ амшы алып, оның мал шаруашылығ ымен айналысқ аны кө рсетіледі: «Жері ұ сақ жә не ірі мал мен адамдарғ а, қ ұ старғ а, қ ызыл отқ а толы болды». Ол мың жыл патшалық қ ұ рғ анынан кейін қ ыс тү сіп, кейін қ ар ерігенінен кейін, ү йлерді сел алып кетеді. Суық тан тіршілік иелерін қ ұ тқ ару ү шін Йима тастан ұ зақ тан-ұ зақ қ а созылып жатқ ан қ орғ ан тұ рғ ызады. «Онда қ ызыл отпен қ оса ұ сақ жә не ірі жануарлар, қ ұ стар мен адамдар ө мір сү рді. Осылайша, Йима жер бетіндегі тіршілікті сақ талып қ алды».

Авестаның келесі бір жерінде (мысалы, «Гага»да) Йима алғ ашқ ы кү нә жасаушы ретінде суреттеледі. Шынында, ол Адам ата сияқ ты алма жеп, кү нә һ ар атанбайды. Ол сиыр етін жеп, адамдарғ а қ ауіп тө ндірді. «Ясна» тарауында Йиманың кү нә жасауы туралы, оның ө тірік сө зімен байланысып, бақ ыттан айырылып, жерден ғ айып болғ аны айтылады.

Алғ ашқ ы адамдар мен сол тұ ста ү стемдік еткен патшалар айдаһ арлармен шайқ асқ а тү сіп, жең іске жетеді. Ерлер арасындағ ы ең мық ты, ең кү шті Керсаспа («аспа» сө зінің мағ ынасы - «ат», тайпа тө темі) адамдар мен аттарды жейтін жасыл тү сті Срувар атты қ ұ быжық ты ө лтіреді.

Бірақ Керсаспа басқ а аң ыздарда кү нә жасаушы ретінде суреттеледі. Бұ л жолы алғ ашқ ы патша сиыр етін жеуде емес, ә йел азғ ындауына ұ шырайды. Керсаспаны сиқ ыршы перілер сиқ ырлап, ол шығ ыс Иран аймағ ында мә ң гілік ұ йқ ығ а батады.

Авестадағ ы барлық қ ұ быжық тар арасындағ ы Дахака бейнесі жиі айтылады, мү мкін ол сол кезде кү н астындағ ы қ ара бұ лттар туралы кө зқ арастан пайда болғ ан шығ ар. Авестада Дахака туралы ә ртү рлі ойлар кездеседі; кейде кү н қ ұ дайы Атардың ұ лымен соғ ысқ ан айдаһ ар ретінде, кейде Друждбен бірлесіп, алғ ашқ ы адамдарғ а қ арсы шайқ асқ ан кейіпкер ретінде суреттеледі. Нұ сқ алардың бірінде ол Трэтон деген батыр болғ ан делінеді.

Авестада Атвйа бейнесі тү рлі ғ ажайыптарды бойына жинағ ан Хаома ө сімдігін қ асиетті деп санағ ан екінші адам деп келтіреді. Оғ ан табыс сә йкес келді, оның ұ лы батырлар ү йі Трэтон ә улетінен шық қ ан, қ ұ быжық Дахаканы ө лтірді. Дахака ү ш басты, ү ш кө зді, алып кү шті болғ ан.

Жоғ арыда айтылғ андарғ а қ арап, олардың алғ ашқ ы адамдар бейнелерін ө з ата-бабаларының дінінен алғ ан деген болжам жасауғ а болады. Адам санасының дамуы батырлар туралы аң ыздар негізінде қ алыптасқ ан. Авестада батырлар туралы аң ыздар мен бактриялық алғ ашқ ы тайпалар мен қ олбасшылар туралы аң ыздар да кездеседі. Бактриялық батырлар туралы «Яшталар» тарауларының бірінде айтылады. Бұ л тарау Ардвисура Анахитағ а арналғ ан. Айтуларғ а қ арағ анда, жоғ арғ ы қ ұ дай Ахура Мазда Ардвисурағ а қ ұ рбандық ты Ө зі ә кеп береді, кейін оны жұ лдыздармен жерге тү суге шақ ырады.

Бірақ Ардвисура кең пейілді болады, ол тек жақ сы ниеттілерге кө мектеседі. Ол бірнеше ө тініштерді орындайды: Йиманың халық тар алдында оның билігін кү шейтеді, Керсаспағ а Гандарва айдаһ арын жең уге кө мектеседі, Кавай Усан батырғ а халық билеу билігін береді. Ол Трэтонғ а, Атвйа ұ лына, Дахаканы жең уге, Тусуғ а барлық Тұ ран жерлерінде жең іске жетуге, Балривариғ а Арджадаспаны жең уіне жә рдемдеседі. Бірақ ол бү кіл адамдар тегін ө лтіруге ә рекеттенген ү ш басты айдаһ ар Дахакағ а да, Ворукаш кө ліндегі қ алық тайтын патша Хварносын /сә уле/ ұ рлауғ а ә рекеттенген тұ рандық Франграсйанғ а, батыр Кавай Виштаспа мен оның салт атты бауыры Заиривар ө лтірмекші болғ ан Вандарманишқ а қ ол ұ шын бермеген.

«Яшталардың » 19 тарауында осы батыр қ олбасшыларғ а кішкене анық тама мен сипаттама беріп, билік етеді. Тү рлі ә рекеттер патшалық Хварно айналасында болып ө теді.

Осы тарау бойынша батыр-патша Хошйангха Парадата саналады. Алғ ашында Хварноны осы патша иеленген. Ол жеті қ ат жер мен барлық адам атаулы, сиқ ыршылар мен перілерге билік етеді. Кейін батыр-патша Тахма тақ қ а отырады. Ал Урупай садақ шы зұ лымдық иесі Ангро Маньяны жылқ ығ а айналдырып, барлық жерлерді аралап шығ ады. Содан кейін Йима билік етеді. Ол малғ а ө те бай болатын. Бірақ ү лкен кү нә жасап, Хварнодан ү ш рет айырыла жаздайды. «Вивахванта ұ лы Йимадан алғ ашқ ысында Хварно Варван бейнесіндегі қ ұ с ретінде ұ шып кеткенде, оны Митра ұ стап алады, екінші мә рте ұ шқ анда Трэтон (Даханы ө лтірген), ү шіншісін Керсаспа (Сруварды ө лтірген) ұ стап алады». Осыдан кейін Хварно ү шін соғ ыс бейнеленеді. Басында ол ү шін от қ ұ дайы Атардың ұ лы мен Дахака қ ұ быжығ ы соғ ысады.

Тұ рандық Франграсйан Хварноны ұ стап алуғ а ұ мтылады, бірақ ұ стай алмайды. Ақ ырында Хварно кайянид ә улетіне бұ йырады. Бұ л ә улет билігі Кавай Каватттан басталып соң ғ ы сегізіншісі Кавай Сйаваршанмен аяқ талады. Ал Кавай Хосров ө з билігі кезінде Франграсйанды ө лтіріп, сатқ ындық пен ө лтірілген ә кесі Сйаваршан ү шін кек алады.

Ал ертегінің пайда болуына Авестада сақ талғ ан қ айық шы мен Ардвисура Анахита туралы айтылғ андар мысал бола алады («Яшталар», 5 тарау). Бұ л ү зінді - адам бейнесін сомдайдайды.

Қ айық шы Паурваны жең імпаз Трэтон қ арақ ұ сқ а айналдырып жібереді. Ол ауада ү ш кү н, ү ш тү н қ алық тап, ү йіне барар жолды таба алмай, ү йіне оралмайды. Ү шінші тү ннің аяғ ында, таң атар уақ ытында Паурва кө мекке Ардвисура Анахитаны шақ ырады: «О, Арвисура Анахита! Мағ ан кө мектесе гө р, кө мектес. Егер мені жерге тү сіріп, ө з ү йіме жіберсең, сағ ан мың дағ ан қ ұ рбандық тар шаламын» Ардвисура қ айық шыны жерге тү сіріп, ө з ү йіне аман- есен қ айтарады.

Сол секілді Авестада фольклорлық ертегінің сюжеті, яғ ни батыл жігіттің Ахита жұ мбақ тары шешіп, жең іске жеткендігі баяндалады.

Мифтік жә не батырлық -эпикалық Авесталық поэзияғ а тайпалардың, Орта Азия мен Иранның байырғ ы халық тарының таптық қ оғ амнан мемлекеттік ө тпелі кезең інің экономикалық ә леуметтік ө мірі материалдық негіз болды. Авестада архаикалық қ абаттағ ы ескерткіштерден басқ а Иран тайпаларының толық қ анды поэтикалық шығ армаларын да кездестіруге болады. Егер архаикалық поэтикалық шығ армаларда адам жануарлар патшалығ ы мен табиғ ат қ ұ былыстарына бейімделуге тырысса, кейінгі поэзияда титан-адамның, батырдың, алып кү шке ие тұ лғ а ретінде суреттелеуі кең орын алғ ан.

Жарық пен қ араң ғ ылық патшалығ ында зұ лым кү штерге қ арсы тоқ таусыз соғ ыстарғ а қ атысқ ан батырлардың бейнелері айқ ын кө ріне бастады.

Кө ркемдік жағ ынан да мифтік жә не эпикалық поэзияда алғ ашқ ы адамдардың бұ рынғ ы кө зқ арастарының ө згергенін кө руге болады. Бұ л қ оғ амдағ ы ең бек пен негізгі қ оғ амдық ойдың дамуы поэтикалық ө нер мен кө ркем шығ армалар формасының одан ә рі жетіліп, дамуына ө з ә серін тигізді.

Қ оғ амдық сананың ө суі ерте кезең дік қ ұ рылыстан таптық қ оғ ам мен мемлекеттік қ атынасқ а ө туімен тікелей байланысты.

Ежелгі ирандық мифтік жә не батырлық жырларында таптық қ атынастар мен абыздар ық палына байланысты туындағ ан элементтер кездеседі.

Авеста поэтикасының сипаты оны бір жағ ынан ведалық поэзияғ а, ал екінші жағ ынан ирандық фольклорғ а жақ ындатады.

Мазда ғ ұ рпын дә йектейтін маздайттық мазмұ ндағ ы зороастрилік уағ ыздар алғ ашқ ыда хеттер мен урартулық тар ортасында қ алыптасты.

Ведалық, тіпті оғ ан дейінгі кезең ге барып тірелетін ү нді-иран байланыстары сол уақ ыттан-ақ ежелгі Иран ә дебиетінде кө рініс табады. Олар ү нді-ирандық космогониялық жә не мифтік, ежелгі поэтикалық жү йенің ортақ элементтерінен кө рінеді. Бірақ қ айырымдылық пен зұ лымдылық туралы тү сінік екі мә дениетті уақ ыт ө те бір-бірінен алыстатады. Ү нділер қ айырымдылық ты жоғ арғ ы қ ұ дайлар - дэвтер арқ ылы деп тү сінсе, зұ лымдық ты тө менгі - асурлар деп санағ ан. Ирандық тар керісінше Ахура -қ айырымдылық, ал зұ лымдылық ты дэвтер ісі санағ ан.

Ахеменидтер дә уірінде Иран мә дениеті ө зінің бойына ассириялық жә не вавилондық мұ ралардан нә р алып, сусындайды. Ежелгі Иран мә дениеті ежелгі иудей мә дениетімен де ө те тығ ыз байланыста болып, одан ә рі дами тү седі.

⇐ Предыдущая 14 15 16 17 181920 21 22 23 Следующая ⇒