Несалық /б.з.д. XVIII ғ./ және Хатти әдебиеттері

Архаикалық ү лгідегі хетт ә дебиеті хеттердің бас қ аласы Канес (Каниш немесе Неса қ азіргі Кюльтепе Богазкейдің оң тү стігінде орналасқ ан) болғ ан кезбен тікелей байланысты. Бұ л дә уір туралы естеліктер хетт тіліндегі сына жазуларында да сақ талғ ан. Ү ндіеуропалық тілден бастау алғ ан қ ұ дайлар, мысалы Пирве қ ұ дайын «Канестің қ ұ дайлары» деп қ арастырғ ан.

Несалық ә дебиет хурриттік ә серге ұ шырамағ ан, таза хетт ә дебиеті саналады. Дегенмен оның ескерткіштерінде кездесетін сына жазуларының кө п бө лігі хурриттерден тұ ратын солтү стік Сирияның ежелгі тұ рғ ындары қ олданғ ан жазбамен сә йкес келеді. Бізге кө шірме арқ ылы жеткен ежелгі несалық ескерткіш ретінде б. з. д. II мың жылдық тағ ы (б. з. д. XVIII ғ. шамасында) Аннитас патшаның жазбалары саналады. Бұ л шығ арма тү рі мен компазициялық қ ұ рылымы жағ ынан кейінгі хетт мә тіндеріне жақ ын жә не бұ л жазу бізге белгілі хетти ә дебиетінің тарихи бастауы деп саналады.

Хуреттермен соғ ыс туралы баяндалғ ан тарихи ә ң гіменің қ ұ рамында сақ талғ ан жоқ таулар да несалық кезең ге жатады. Олар сегіз, тоғ ыз қ атардан, тұ рып, ішкі параллелизммен сипатталады. Бұ л ө лең жолдары ескі ауызша дә стү рдің қ ұ рылымын кө рсетеді. Оның формасы жалпыү ндіеуропалық ө лең ө лшемдерін еске тү сіреді.

Сол секілді (1970 жылғ ы қ азба жұ мыстары нә тижесінде) Канес патшайымының балалары туралы аң ыз да ежелгі хеттік ү лгілерге жатады. Мұ нда ө зінің туғ ан отыз қ арындасына ү йленген 30 егіз-бауырлардың дү ниеге келу суреттеледі. Бұ л сюжет кейін кө птеген ежелгі ирандық, ирландық т. б. халық тар аң ыздарында да кездеседі.

Екінші жағ ынан хурритік ә серге ұ шырағ ан ерте хетт ә дебиетінің қ алыптасуына кө ршілес лувийлік (оң тү стік Кіші Азияның тілі), палайлық (Кіші Азияның солтү стік-шығ ысындағ ы Палының тілі) жә не Кіші Азияның солтү стігін мекендеген хатти тілінде (абхаз-адыгей, дагестан-нах) сө йлейтін ү нді-европалық тарғ а жатпайтын халық тардың ә дебиеттері ү лкен ә серін тигізген. Хетт тілі мен сол тілдегі поэзияны зерттеу солтү стік Кавказ халық тарының тарихи поэтикалық фольклорын зерттеуде зор мү мкіншіліктер ашады.

Ежелгі хеттік мифологиялық мә тіндер хатти тілінде сө йлеген жергілікті тұ рғ ындардың діни салтымен байланысты. Бұ л мә тіндер бізге кө не діни жоралғ ылардың қ ұ рамдас бө лігі ретінде жеткен. Жаң а жыл мерекесін тойлауғ а арналғ ан салттардың қ ұ рамдас бө лігі ретінде «жылан» туралы мифологиялық ә ң гімені келтіруге болады. Мифте найзағ ай қ ұ дайының ө зінің жауы жыланнан кек қ айтаруы туралы баяндалғ ан.

Келесі бір кө не аң ызда қ ұ дайдың жоғ алып кетуіне байланысты туындағ ан қ ұ рғ ақ шылық немесе басқ а да апаттар туралы, адамдар мен қ ұ дайлардың оны іздеп, тауып алғ аннан кейін табиғ аттың қ айта жанданғ аны туралы айтылғ ан. Жасырынғ ан қ ұ дай туралы аң ыздың бірнеше нұ сқ асы кездеседі. Бірақ жасырынғ ан қ ұ дай бейнесінде найзағ ай қ ұ дайы, хаттық немесе хеттік қ ұ нарлық қ ұ дайы Телепинус, Инара сияқ ты тү рлі қ ұ дайлар келтіріледі.

Ежелгі Хетт патшалығ ы кезінде хеттік жазғ ыштар хатти тіліндегі қ ұ рып бара жатқ ан ә дебиетті нақ тылап аударуғ а тырысты. Дегенмен, бұ л патшалық тың рухани мә дениеті архаикалық сипатта болмады. Ежелгі хеттік жазғ ыштар, олардың ішінде Вавилоннан келген мамандар ө з тілдерімен қ атар аккадтық тілді де жақ сы мең герген, сондық тан болар, I Хаттусилис патша туралы маң ызды деректер хетт тілінде де, аккад тілінде де жетті. Жылнамалар Алдың ғ ы Азия ә дебиет тарихында ассириялық ә дебиеттен 300 жыл бұ рын пайда болғ ан. Телепинус таблицасы аталатын мә тін де Хаттусилистің жылнамасына қ ұ рылысы жағ ынан ө те ұ қ сас келеді. Бұ л жазба-жылнамалар хетт патшаларының Кіші Азиядағ ы (Қ ара тең із жағ алауындағ ы Цальпа, Солтү стік Сириядағ ы Алеппо секілді) кө птеген жорық тары жө ніндегі ө те маң ызды деректерді қ амтиды. Ежелгі хеттік тарихи ә ң гімелер аккадтық тардың ұ лы патшалары туралы баяндайтын месопотамиялық дә стү рдің жалғ асы болып табылады.

Орта кезең ге (б. з. д. XV ғ. ) Кантуцилис дұ ғ аларын, кейінгі жаң а хеттік ә деби кезең іне (б. з. д. XIV-XIII ғ ғ. ) II Мурсилис патша жазбалары, патша жылнамаларына III Хаттусилис патшаның автобиографиялық жазбаларын жатқ ызсақ, патша ө зінің балалық шағ ы мен жұ байы Пудухепке деген махаббатын жеткізуімен ерекшеленеді. Кипр ү шін тең іздегі шайқ ас туралы мә тіндер тарихи жағ ынан да, тілі мен стилі жағ ынан да кейінгі уақ ытқ а жататын маң ызды ә рі қ ұ нды дерек саналады.

Жаң а хеттік ә дебиетте (б. з. д. ХІV-ХІІІ ғ. ғ. ) салт-жоралар мен мифологиялық ү зінділер поэтикалық қ ұ ндылық қ а ие болады. Хурриттік мә дениеттің хеттерге ә сер етуінің негізгі себебі олардың Сириямен байланысы болды. Жаң а кезең ге тә н хеттік шығ армалар салыстырмалы тү рде аз ә рі бір сарынды болып келеді. Патша билігінің кү шейуіне байланысты ә деби мә тіндер оның атынан жазылып, кө п жағ дайда патша тұ лғ асына тә уелді болды. Мысалы, ІІ Мурсилис патшаның (шамамен б. з. д. 1343-1313 жж. ) мә тіндері. Оның атынан кестелердің бү тін бір кітапханасы қ ұ рылғ ан. Патша ондағ ы мә тіндердің жартысын жазбаса да, айтып тұ рғ ан болуы керек. Ескерткіштердің жалпы діни сипаттары автордың қ ұ дайғ а деген қ атынасына байланысты.

Б. з. д. 1200 жылдары шамасында хетт астанасы Хаттусастың тарих сахнасынан кетуіне байланысты, оғ ан қ арасты Кіші Азияның оң тү стігі мен солтү стік Сириядағ ы облыстар кішкентай жеке-жеке мемлекеттерге айналады. Олардың ө нерінде лувий-хурриттік монументальдық стиль дә стү рі сақ талды. Олардың ішінде лувийлік иероглифтік жазбалар маң ызды орынғ а ие. Осындай ең ауқ ымды лувийлік иероглифтік жазбалар Каратепеден табылғ ан. Шамамен б. з. д. 700 жылы мұ ндай жазулар қ олданыстан шығ а бастайды. Дегенмен, жекелеген иероглифтік белгілер қ асиетті символдар ретінде кейінгі кезең дерде де кездеседі.

Иероглифтік лувий тілінде жазу тоқ татылғ аннан кейін де, Сирия мен Палистинада хетт туралы естеліктер сақ талды. Себебі хеттер туралы «Ө сиет Кітабында» бірнеше рет келтіріледі. «Болмыс Кітабында» да «Хеттер ұ рпағ ы» деген тіркес кездеседі.

Лувий (ликийлік) жә не хетт (лидийлік) тілдерінің жалғ асы болып табылатын тілдер Кіші Азияның батысында антикалық дә уірге дейін ө мір сү рген. Осы тілдерде жазылғ ан ескерткіштердің ішінде хетт пен лувий ә дебиетімен байланысты кейбір дә стү лердің ізі сақ талғ ан поэтикалық шығ армалар кездеседі.

1973 жылы қ азба жұ мыстары кезінде табылғ ан б. з. д. ІV ғ асырғ а жататын ү ш тілде (ликий, арамей жә не грек) жазылғ ан жазбада Ежелгі патшалық тың дә уіріндегі хеттік формулаларғ а сә йкес келетін тіркестер кездеседі. Осыдан лидилік абыздар ө здерінің ө лең дерінде хеттік ә дебиеттен бастау алатын ө лең ө лшемдерін қ олданғ ан деген қ орытынды шығ ара аламыз.

Геродот бізге жетпеген жергілікті мә лімет кө здеріне сү йеніп, Лидия тарихы туралы баяндады. Оның айтуы бойынша, Лидия патшалары Мурсилис сияқ ты дә стү рлі хеттік есімдермен аталғ ан. Хетт патшалығ ының мұ расы лидиялық тардың дә стү рлерінің арқ асында ежелгі Грецияғ а дейін жетті десе болады. Бірақ оның айтарлық тай ә сері де болмады.

Қ орыта айтқ анда, хеттік-хурриттік ә дебиетті зерттеуде Жерорта тең ізінің шығ ысында б. з. д. III-I мың жылдық та сонау Месопотамияның ә деби дә стү рінен сусындап, Грециядан бастау алғ ан жалпыеуропалық мифтік ә дебиеттің байланысын кө руге болады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒