2 тақырып

ЕЖЕЛГІ Аккад (Вавилондық -Ассириялық ) ә дебиеті

Аккад тіліндегі кө не ескерткіштер (іс қ ұ жаттары) б. з. д. ІІІ мың жылдық тың ортасына сә йкес келеді. Аккад ә улиетінің дә уірінде (б. з. д. ХХІV-ХХІІ ғ ғ. ) аккад тілі Қ осө зен аң ғ арында қ ысқ а уақ ыт аралығ ында ресми тіл болды. Б. з. д. ІІ мың жылдық шамасында ІІІ Ура ә улиетінің, сонан соң б. з. д. ХІХ ғ. басында Исин ә улиетінің қ ұ лауынан кейін қ ұ дайғ а сыйынатын мә тіндер аккад тілінде жазылып, шумер тілі біртіндеп ұ мытыла бастады. Осы кезең нен бастап жә не б. з. д. ІІ-І мың жылдық тарда Қ осө зен немесе Месопотамия тарихы семит халық тарының тарихы болып саналды.

Бірақ шумер тілінің аккад тілімен ығ ыстырылуы шумер мә дениетінің жойылғ андығ ын, оның жаң а семиттекпен тү бегейлі ауысқ андығ ын білдірмейді. Тіпті осы кү нге дейін таза семиттік жоралғ ылар кездеспейді. Барлық аккадтық қ ұ дай есімдері шумерлік атаулардан шық қ ан немесе солармен тең дестірілген (Энлиль-Бел, Иштар-Инанна, Ут-Шамаш). Семит халқ ы бұ рыннан Месопотамия тұ рғ ындарының маң ызды бө лігі болғ андық тан да, екі халық тың бір-біріне сің ісуі біртіндеп жү рді.

Сол себепті аккад ә дебиетіне шумер ә дебиеті негіз болғ андығ ында кү мә н жоқ. Аккад ә дебиеті Шумер ә дебиетінің жалғ асы болса да, екеуінің арасындағ ы байланысты қ ұ рғ ақ қ арауғ а болмайды. Керісінше шумер-аккадтық жанрлардың генезисі деп тү сінген жө н.

Шумерлік шығ армаларғ а қ арағ анда аккадтық ө лең шумақ тарының қ ұ рылымы мен заң дылық тары тү сінікті. Себебі олардың тірі семит тілдерімен байланысы анық талғ ан. Аккадтық ескерткіштер екпін тү скен буындардың санына байланысты шумақ тармен жазылғ ан. Бұ л ө лең дер ә уезбен айтылуғ а арналғ андық тан, ә уенді такт шумақ тардың негізі болып саналады. Аккад тіліндегі ө лең дердің логикалық екпіні болғ андық тан, екі сө здің ортақ бір екпіні болуы мү мкін. Егер сө здің соң ы тұ йық немесе ұ зақ дауысты дыбыстан аяқ талса, екпін сө здің соң ынан санағ анда екінші буынғ а, ал қ алғ ан жағ дайда ү шінші буынғ а тү седі.

Вавилон ә дебиеті ежелгі ә дебиеттердің даму сатысын зерттеп білуге арналғ ан кө птеген мә ліметтер ұ сынады. Дегенмен, Вавилон ә дебиетін зерттеу қ иынғ а соғ ады. Себебі оның ескерткіштері шумер мә тіндеріне қ арағ анда ә лдеқ айда кө п жә не олар тү рлі мұ райжайларда сақ талғ ан.

Вавилон мә тіндері бізге ө те нашар кү йде сақ талғ ан тү рлі кө шірмелер мен жазулар арқ ылы жеткен. Вавилондық тар да шумерлер сияқ ты шығ армалардың канондық тізімін жазғ ан. Бірақ олар салыстырмалы тү рде кешірек қ алыптасты (б. з. д. ХV-ХІІІ ғ ғ ). Ұ зақ уақ ыт бойы қ ұ дайғ а қ ызмет ету саласы мен мектептерде шумер тілі қ олданыста қ ала берді де, тек б. з. д. ІІ ғ. басы мен І ғ. соң ында аккад тілі қ олданыла бастады. Тіпті осы кездің ө зінде де кө птеген мә тіндер шумер тілінде жазылғ ан. Сондай канондық тізім жазылғ ан каталогты 1958 ж. У. Г. Лэмберт шығ арғ ан. Бұ л тізім шығ арма атауларынан басқ а, олардың авторы кө рсетілгендігімен ерекшеленеді. Сонымен қ атар кө птеген вавилондық мә діндерде де автордың есімі мен шығ у тегі кө рсетілген. Мысалы, Гильгамеш туралы жырды Уруактан шық қ ан Син-леке-уннини жазса, ал Этан туралы жырды Лу-Нанна баяндағ ан. Вавилон ә дебиеті ескерткіштерінің саны ө те кө п, сондық тан олардың кө пшілігін ескерусіз қ алдыруғ а тура келеді.

Канондық тізімде кө рсетілген ескерткіштердің біразы автордың ата-бабаларынан қ алғ ан мұ ра болуы мү мкін. Бірақ кө п жағ дайда шығ арманың авторлары дұ рыс кө рсетілгеніне толық кө з жеткізуге болады. Аккад немесе вавилон-ассириялық ескерткіштерді қ арастырғ анда тағ ы бір жағ дайды атап ө ту қ ажет. Егер шумер ә дебиеті ешқ андай хронологиялық анық тауларсыз, тек жанр жағ ынан жіктелсе, Вавилон ә дебиетінде бір жанрғ а жататын ескерткіштердің салыстырмалы тү рде тү рлі кезең дерге жататын нұ сқ алары бар екені анық талғ ан.

Вавилон ә дебиетіндегі «Ә лемнің жаратылуы» (Энума элиш) атты космогоникалық мазмұ ндағ ы поэма ерекше кө зге тү седі. Архаикалық тілде жазылғ ан бұ л шығ арма кө лемі тұ рғ ысынан Гильгамеш туралы жырдан кейін екінші орынғ а ие болып, ә рқ айсысы 125-165 қ атардан қ ұ ралғ ан жеті сына жазу кестесінен тұ рады. Бұ л поэма кө не тілде жазылып, оның басы шумер шығ армаларының кіріспе бө лімінде кездесетін қ ұ дайлардың алғ ашқ ы қ алаулары туралы мә тіндерді еске тү сіреді. Поэма қ ұ рылуының негізгі мақ саты б. з. д. ХІХ-ХVІІІ ғ ғ. дейін белгісіз болып келген Вавилон қ аласы мен оның жергілікті қ ұ дайы Мардуктың даң қ ын паш ету боып табылады. Осыдан поэманың б. з. д. ХVІІІ ғ асырдан ерте жазылмағ анын білуге болады.

Вавилон ә дебиетінде ә лемнің жаратылуы мен адамның пайда болуы туралы мифтер адамдардың аппатқ а ұ шырауы, олардың ө лімі, тіпті бү кіл ә лемнің жойылуы туралы аң ыздармен қ атар келеді. Шумер ә дебиетінде де, Вавилон ә дебиетінде де кездесетін аң ыздарда апаттар қ ұ дайлардың адамдарғ а деген ашу-ызаларынан туындайды деген тү сінік айқ ын кө рінеді. Солардың ішінен адамдарды жоюды мақ сат еткен Індет қ ұ дайы Эрра туралы аң ыз, жер асты патшалығ ы шең беріне жататын Нергаль мен Эрешкигаль жә не Иштар қ ұ дайлары туралы екі вавилондық поэма, ә лемдік топан су мен бізге екі вариантта (кө не вавилондық жә не жаң а ассириялық ) жеткен «Атрахасис» туралы мифті атап ө тсек болады. У. Г. Лэмберт пен А. Р. Милард 1969 ж. алғ аш рет ү ш кестеден тұ ратын «Атрахасис» туралы мифтің толық нұ сқ асын басып шығ арды.

Шумерлік аң ыздардағ ыдай бірінші кесте адамның тү рлі нұ сқ ада жаратылуына арналғ ан: қ ұ дайлар ең бектенуі тиіс еді жә не бұ ғ ан кө ң ілдері толмайтын. Ә сіресе, Ануннактарғ а қ ызмет ететін Игиг қ ұ дайларына ауыр тиіп, олар шу шығ арады да, қ ұ дайлар кең есі ашылып, Энка қ ұ дайынан қ ұ дайлар ү шін қ ызмет ететін адамдарды жаратуды сұ райды. Осылайша адам балшық тан жә не ө лген қ ұ дайдың қ анынан жаратылғ ан. Он екі ғ асыр ө тпей жатып, елдер дамып, халық саны кө бейе бастайды. Адамдар арасындағ ы айқ ай-шу қ ұ дайлар кең есін жинайтын Энлильдің қ ызметіне кедергі келтіргендіктен, оларғ а тү рлі аурулар жібереді. Осы кезде алғ аш рет Атрахасис Энкидан бұ л жазаның себебін сұ райды. Осы жерден кестенің соң ы аяқ талмай қ алады.

Екінші кесте Энлиль талабы бойынша адамдарғ а жіберілген жаң а апатты суреттеуден басталады. Ол - қ ұ рғ ақ шылық пен аштық: «қ ара егістік ағ арып, кең егістікте тұ з пайда болды». Энки кең есі бойынша адамдар бұ л жолы жаң быр мен қ ұ йын қ ұ дайы Ададуғ а қ ұ рбан шалып, нә тижесінде ел тағ ы бір апаттан аман қ алады. Осы кезде қ ұ дайлар ә лем топан суын жібереді. Бұ л топан су туралы эпостың ү шінші кестесінде толық баяндалады. Энки бұ л шешім туралы ешкімге тіс жармауғ а уә де бергенімен, Атрахасиске ү лкен кеме соғ уғ а бұ йрық береді. Бірақ поэманың осы тұ сы да, соң ы да бізге толық жетпеген.

Нергаль мен Эрешкигаль қ ұ дайлары жә не Иштар қ ұ дайының шығ у тарихы туралы вавилондық поэмалар жер асты патшылығ ы туралы аң ыздар тө ң ірегінде қ ұ рылғ ан. Шумер ә дебиетінде жиі кездесетін ажалды батырлар туралы ә ң гімелер вавилон ә дебиетінде сирек кездеседі. Осы уақ ытта Қ осө зен тарихының ерте кезең іне қ арағ анда батыр-қ ұ дайлар туралы аң ыздардың саны арта тү седі. Вавилон ә дебиетінде бізге белгілі тө рт батыр бар: Гильгамеш, Адапа, Этана мен Атрахасис. Осындай вавилондық қ ызық шығ армалардың бірі балық шы Адапа туралы аң ыз. Аң ыз бойынша, Адапа - ежелгі Шумердің аң ызғ а айналғ ан Эреду қ аласының данышпан тұ рғ ыны ә рі балық шы. Ол Эа қ ұ дайының баласы. Бірде, балық аулап жатқ ан Адапа ө зіне кедергі болғ ан Оң тү стік желіне ызаланып, оның қ анатына зақ ым келтіреді. Ызаланғ ан Кө к тә ң ірі Ану кінә ліні жазаламақ болады. Адапағ а ә кесі Эа Ану қ ұ дайының алдында ө зін қ алай ұ стау керек екенін ү йретеді. Адапа ә кесінің кең есін бұ лжытпай орындайды. Адапаның тапқ ыр жауаптарына тә нті болғ ан Ану оғ ан ө мір суын ұ сынады. Ә кесінің кең есі бойынша, оны ө лім суы деп қ абылдағ ан Адапа одан бас тартады. Ану Адапаның бұ л қ ылығ ын тү сіне алмайды да, оның себебін сұ райды. Сонда Адапа бұ л ә кесінің бұ йрығ ы екенін айтқ анда, ызаланғ ан Ану Адапағ а ө лім жазасын кеседі. Осылайша данышпан Адапа мә ң гі ө мірінен айырылады.

Бұ л шығ арманың негізгі нұ сқ асы Мысырдан табылғ ан. Осы жерде жазғ ыштар сол кезде халық аралық тіл болғ ан аккад тілін ү йренетін. Шығ арма шамамен б. з. д. ХІV ғ асырда жазылғ ан. Оның қ ұ рылымы логикалық байланыссыз қ ұ рылғ ан. Аң ыздағ ы ажалсыз кейіпкердің ө ліммен қ ауышуы Вавилон ә дебиетінде жиі кезедсетін қ ұ былыс.

Бізге орыс аудармашысы И. М. Дьяконова арқ ылы белгілі Гильгамеш туралы эпостың негзгі ү ш нұ сқ асы бар: б. з. д. ІІ мың жылдық тан кейін жазылғ ан ниневтік нұ сқ а; б. з. д. ІІ мың жылдық та жазылып, Богазак пен Магиддодан табылғ ан перифериялық нұ сқ а; аккадтық Гильгамеш туралы эпостың аккад тілі Месопатамияда толық қ олданысқ а ие болғ ан кезде жазылғ анына айғ ақ бола алатын ең ежелгі ә рі негізгі кө невавилондық нұ сқ а. Бұ л эпос сына жазу ескеркіштерінің ішіндегі ең ауқ ымды ә рі ең мң ызды туындылардың бірі. Бұ л шығ армадан батырлар жырының даму барысы мен Вавилон ә дебиетінің қ аншалық ты жеке орынғ а ие болғ анын біле аламыз. Поэма он екі кестеден тұ рады. Оның соң ғ ысы шумер тілінен сө збе-сө з аударылғ ан. Эпос Аруру қ ұ дайы жаратқ ан жабайы адам Энкиду туралы ә ң гімелерден басталады. Ол Гильгамешке қ арсы шығ ап, оны жең уі тиіс болатын. Энкиду жазық далада ө мір сү ріп, ө ркениетті ө мірді білмейді. Кейін Гильгамеш екеуінің арасында кү рес болып, екі батыр бір-бірін жең е алмайтынын тү сінгендіктен, айнымас достарғ а айналып, бірге ерлік істер жасайды. Бірақ Энкиду қ ұ дайлардың қ арғ ысына ұ шырап, қ аза табады. Гильгамеш досының ө ліміне қ атты қ айғ ырып, ө зі де бір кү ні ажалмен кезігетінін тү сінеді.

Егер бұ л поэманы оның шумерлік нұ сқ асымен салыстырсақ, мұ нда барлық оқ иғ а нақ ты ә рі ә серлі, кө ркем тү рде сипатталғ ан. Ал шумерлік нұ сқ ада кейбір оқ иғ алар туралы баяндалмайды, автор оларды жай атап ө тіп, басты оқ иғ аны суреттеуге асығ ады. Гильгамеш туралы тү рлі басылымдарды салыстыра келе, ондағ ы оқ иғ а желісінің тү рлі экпрессивті тілдік қ ұ ралдар арқ ылы байи тү суі ө з кезегінде классикалық батырлар жырының дамуына ү лкен ә серін тигізгенін байқ аймыз.

Шумерліктермен салыстырғ анда лирикалық жанрғ а жататын ескерткіштер аккад тілінде кө п кездеседі. Сонымен қ атар кө птеген екі тілді мә тіндер де сақ талғ ан. Бірақ тү пнұ сқ а қ ай тілде жазылғ анын анық тау қ иын. Себебі кей кездері оқ у жә не діни мақ сатта ә нұ рандар мен дұ ғ алар аккад тілінен шумер тіліне де аударылғ ан. Бұ л жанр классификациясына ә нұ рандарды, діни жырлар мен тү рлі дұ ғ аларды жатқ ызамыз.

Вавилондық қ ұ дайлар Шамаш, Син, Мардук, Шитарғ а т. б. арналғ ан ә нұ рандар кең тарағ ан. Барлық ә нұ рандар қ ұ дайғ а қ ызмет етудің қ ұ рамдас бө лігі болып, олар ә уезге сү йемелденіп орындалғ ан. Онда ә рбір кө рініс жан жақ ты ойластырылып, аң ыздағ ы эпитеттердің тұ рақ ты жү йесі жасалғ ан. Мә тіндердің кө пшілігі толық қ анды кө ркем шығ армалар, оларда жалбарынушылардың сезімдері мен толқ ығ ан кү йлері кө рінеді. Кейбір ә нұ рандарда философиялық ойлар да кездеседі.

Лирикалық мә тіндердің ерекше тобын дұ ғ алар қ амтиды. Олар кө п жағ дайда ә деби қ ұ ндылық қ а ие болмағ анымен, олардың кейбір ү зінділерінде кө ркем шығ армағ а тә н элементтер кездеседі. Егер ә нұ рандар қ ұ дайғ а қ ызмет етудің ресми тү ріне жатса, дұ ғ алар мен тә убеге келу жеке діни сарынғ а жатады.

Махаббат жырлары туралы бізге жеткен тү рлі шығ армалардың аттары сақ талғ ан каталог-тізімнен мол мә лімет ала аламыз. Осындай шығ армағ а елу қ атардан тұ ратын «Ғ ашық тың сынағ ы» атты кө невавилондық (б. з. д. ІІ мың жылдық тың бірінші жартысы) махаббат диалогын жатқ ызуымызғ а болады.

Шумерлік Эдуба мә тіндерінен бастау алғ ан дидактикалық ә дебиет Вавилонда дами тү сіп, маң ызды орынғ а ие болады. Дидактикалық мә тіндердің бір бө лігі шумер тілінен аударылғ ан («Шуруппактың ө сиеті» атты афоризмдер жинағ ы, кейбір мақ алдар жинағ ы жә не т. б. ).

Шумер дидактикалық ә дебиетінде қ абылданғ ан диалог формасы бұ л жанрдың вавилондық мә тіндерінде басым. Бұ л ескерткіштер диалог қ ана емес, монолог тү рінде де қ ұ рылғ ан.

Қ оршағ ан ортағ а философиялық тұ рғ ыда бағ а беру ә дебиетте тек жеке басқ а қ атысты мә селелер емес, сонымен қ оса жалпы ә леуметтік мә селелердің де қ озғ ала бастауына ә келді. Мысалы, диалог тү рінде шамамен б. з. д. 1000 жылы жазылғ ан «Вавилондық теодиция» атты шығ армада халық қ асіреттері мен ө мірдің мә нсіздігін айтатын бақ ытсыз бен ө мірді жақ сылық тың нышаны кө ретін оның досы арасындағ ы тартыс суреттеледі. «Теодицияның » мә тіні формасы жағ ынан ө те қ ызық қ ұ рылғ ан. Поэма ә рқ айсысы 27 жолдан тұ ратын (ә рбір жол 11 қ атардан тұ рады) акр оө лең мен жазылғ ан.

Вавилондық дидактикалық ескерткіштердің ү шінші тобына фольклорлық шығ армалардың жазбасы жатады. Осы тұ рғ ыда жыр шумақ тарымен жазылғ ан «Вавилон пақ ыры» атты ертегіні ерекше атап ө ту қ ажет. Ертегіде басшының қ аһ арына ұ шырағ ан бір кейдей пақ ырдың кек алу мақ сатымен ү ш тү рлі бейнеде дұ шпанының ү йіне келуі баяндалады.

Бірнеше вавилондық тарихи мазмұ нда баяндалатын тү рлі тұ лғ алардың, оның ішінде шумер билеушісі жө нінде ә ң гімеленген поэмалар сақ талғ ан. Тарихи қ айраткерлер туралы поэмаларғ а белгілі тарихи оқ иғ аларды ә ң гімелейтін мә тіндер жатады.

Аккадтық абыздар мемлекеттік немесе жеке адамдардың ө міріне қ атысты барлық қ ұ былыстарды жазуды ә детке айналдырғ ан болатын. Бұ л қ ұ былыстар табиғ и жә не апаттық қ ұ былыстарды бақ ылау, ұ йқ ыны немесе адамның кү нделікті ө мірін қ адағ алау болуы мү мкін.

Бірақ кассит кезең іне дейін (б. з. д. ХVІ ғ. бастап) Вавилонда ө зіндік тарихи шығ армалар болғ ан жоқ. Алғ ашқ ылардың бірі болып «Кинг хроникасы» пайда болды. Ол omina-дан («болжаулар») алынғ ан жә не хронологиялық тә ртіппен орналасқ ан оқ иғ алар жазуын білдіреді.

Б. з. д 745 ж. бастап (Вавилон патшасы Набанасар билігінің басталуымен) канондық вавилон хроникасын жү ргізу басталады. Б. з. д. 745 ж. бастап Ашшурбанипалғ а б. з. д. VІІ ғ. дейін жеткізілген вавилон хроникасы, Ассирияның қ ұ лауы жө нінде ә ң гімелейтін «Гэдда хроникасы» (б. з. д. 626-605 жж. ), б. з. д. VІІ ғ. ортасына дейін жеткізілген «Уайзман хроникасы», Вавилонды парсылардың жаулап алуын суреттейтін «Набонида кира хроникасы» сияқ ты бізге жеткен барлық вавилон хроникалары тұ тас прозикалық шығ арма болуы мү мкін. Олар барынша қ ысқ а ә рі ық шам тілмен жазылып, таза ақ параттық сипатқ а ие боды.

Вавилондық тарихи дә стү рдің соң ы бізге жетпеген б. з. д. ІІІ ғ. вавилондық абыз Беростың «Тарихы» қ ұ рылғ ан эллиндік кезең ге сә йкес келеді. Ол шумерлік «Патшалық тізімнің » негізінде қ ұ рылып, грек тілінде жазылғ ан.

Вавилонияда прозаның кеш жә не ә лсіз дамуы, жазу материалының тапшылығ ымен байланысты болуы мү мкін. Себебі ауыр сазды тақ тайшаларда кө лемді мә тіндерді жазу қ иынғ а соғ ып, жазушыларды ық шамдылық қ а ү йретті.

Сына жазуындағ ы ә деби мә тіндердің кө п бө лігі ассирия сарайларынан табылғ анымен, бізге жеткен ә деби ескерткіштердің барлығ ына дерлігі вавилондық ә дебиетке жатады жә не олар кө пшілігі аккад тілінің ә деби ассириялық емес, вавилондық диалектісінде жазылғ ан.

Асархаддон мен Ашшурбанипалдың бірнеше ә нұ рандарын есептемегенде, ассириялық ә дебиетпен мү лде таныс емеспіз. Шынымен де, ассириялық сына жазу ә дебиетінің бірден-бір ө зіндік ерекшелікке ие ескерткіштері патшалық жазулар болып табылады. Бірақ б. з. д. ІХ ғ. патшалардың жылнамаларынан басқ асы, аз ғ ана жергілікті ассириялық ерекшеліктері бар вавилондық ә деби диалектісінде жазылғ ан.

Таяу Шығ ыстың сына жазу ә дебиетінде патшалық жылнамалар жанры Хетт патшалығ ында (б. з. д. ІІ мың жыл. ) пайда болып, кең тарады. Бұ л жанр Хеттер арқ ылы хурриттік патшалық Митанниде қ абылданып (митаннилік жылнамалар бізге дейін жетпеген), б. з. д ІІ мың жылдық тың екінші жартысында Митанни арқ ылы Ассирияғ а ө тті. Б. з. д. ІХ ғ. дейін ассириялық жылнамалардың кө п бө лігі жорық тар, алынғ ан бекіністер, қ ұ лдар мен бұ қ аралық жазалаулардың қ ұ рғ ақ тізімінен тұ рды. Бұ лар кө бінесе айқ ын хеттік анналистикағ а жататын қ алыпты тіркестермен баяндалғ ан. Алайда ассириялық мә тіндердің кіріспесінде патшаның атақ тары мен артық шылық тары, қ ұ дайларғ а ү ндеу ө лең дері жазылғ ан. Кең ауқ ымды тарихи мағ лұ маттар мен табиғ ат пен соғ ыс суреттерін кө ркем бейнелеу жаң а ассириялық (б. з. д. VIII-VII ғ ғ. ) патша жазуларының ерекшелігін білдіреді.

Ассириялық патша жазуларын ү ш типке бө ліп қ арастыруғ а болады: салтанатты жазулар, жылнамалар жә не қ ұ дайларғ а арнап жазылғ ан «хаттар». Салтанатты жазу патша жең ісін қ андайда да бір географиялық немесе тарихи мә ліметтерсіз кө рсетеді.

Жылнамалар қ андай да бір патшаның билеу уақ ытындағ ы жорық тары мен жең істерін толық суреттеу болып табылады. Олар бізге ассирия ә скерлері болғ ан елдер жө нінде қ ұ нды тарихи жә не географиялық мә ліметтер береді.

Патша жазуларының ү шінші тү ріне қ андай да бір патшаның жорығ ы жө нінде қ ұ дайғ а хат тү рінде жазылғ ан толық есебі жатады. Бұ ғ ан Урарттың жорығ ы мен II Саргон мен Шубрия еліне жасағ ан жорығ ы туралы Асархаддонның Ашшур қ ұ дайына арнағ ан хаттары дә лел бола алады.

Басқ а тілде болса да вавилондық ә дебиетті шумерлік ә дебиеттің келесі даму кезең і ретінде қ арастыруғ а болады. Шумерлік ескерткіштері секілді вавилон ә дебиетіндегі шығ армалар да ө лең тү рінде жазылғ ан. Вавилон-ассириялық ә дебиеттегі сюжеттер, кө птеген жанрлар шумерліктерге ұ қ сас, алайда біршама кө рнекірек жазылғ ан.

Бірдей сюжеттегі тү рлі жанрлардағ ы ескерткіштер аккад поэзясында мү лдем басқ аша беріледі. Бір тақ ырыптағ ы вавилондық шығ армалар шумерлік нұ сқ ағ а қ арағ анда ө те қ ысқ а, бірақ кө п нә рсе баяндалғ ан ә рі оқ ырманның жү регінде ә серлі із қ алдырады.

Аккадтық жә не шумерлік сына жазу ә дебиетінің айырмашылығ ын айтқ анда, ең алдымен, вавилондық авторлардың ескерткіш композициясына басқ а кө зқ араспен қ арайтыны кө зге тү седі. Екі тү рлі тақ ырыпта, бірақ ө зара байланыста жазылғ ан шумерлік «Гильгамеш жә не хулуппу ағ ашы» мен вавилондық «Ә лемнің пайда болуы» деп аталатын эпикалық поэзияларын салыстыра қ арастырғ анда, ондағ ы қ аһ арман тұ лғ аны суреттеу мен олардың ерлігін баяндау тә сілдері бұ л шығ армаларды байланыстыратынын кө руге болады.

Шумерлік шығ армада композиция ә лсіз, тіпті шығ арманың шарық тау шегі болып табылатын Гильгамештің алыппен шайқ асуы да толық суреттелмей, жай ғ ана баяндалғ ан.

Ал ә лемнің жаратылуы туралы вавилондық ә ң гіме мү лдем басқ аша ә сер қ алдырады. Шығ арманың мақ саты - жас, қ уатты, кү шті, ежелде пайда болғ ан жас қ ұ дай Мардукты ә йгілі ету. Ескерткіштің композициясы толығ ымен осы басты ойғ а негізделіп, шығ арманың кө ркемдік логикасы анық ә рі дә йекті қ ұ рылғ ан. Бұ л дастан Жас Мардукты қ ұ дайлардың тікелей ізбасары мен мұ рагері ретінде кө рсету ү шін қ ұ дайлар ұ рпағ ының ауысу оқ иғ асынан басталады. Бұ л оқ иғ ада қ ұ дайлар ұ рпағ ы бірінен-бірі асып тү сетін болғ андық тан, оқ ырман ең жас деген қ ұ дайдың мық тылығ ына алдын ала сенуге дайын болады. Қ ұ дайлар ұ рпақ тары жө ніндегі бұ л ә ң гімені дастанғ а кіріспе ретінде қ арастыруғ а болады. Ал кейін барлық оқ иғ алар желісі Мардук пен Тиамат арасындағ ы негізгі эпизод пен ә ң гіменің шарық тау шегін қ ұ райтын шайқ аста жинақ талады. Шығ арманың аяқ талғ андығ ы мен біртұ тастығ ы оның қ орытынды бө лімінен кө рінеді.

Ә деби ескерткіштерді сюжет жағ ынан салыстырсақ та, вавилондық шығ армалардың ә серлі екені байқ алады. Гильгамеш жайындағ ы шумер жә не аккадтық жырдағ ы махаббат кө рінісін мысалғ а алатын болсақ, вавилондық Иштар ханшайымының ө лең і шумерлік Инанна ханшайымы ө лең інен ә лдеқ айда қ ысқ а. Бірақ ондағ ы оқ иғ а асқ ан драматизммен жә не кейіпкерлердің жарқ ын суреттелуімен ерекшеленеді.

Вавилондық авторлар шумерлік шығ армаларда кездесетін барлық артық нә рседен қ ұ тылып, жекелегн эпизодтардың стилистикалық ерекшелігі мен кө ркемдік қ ұ рылымына зор мә н береді. Бұ л кейіпкерлерді суреттеуде де кездеседі. Шумерлік шығ армалардағ ы жалпы бейнелердің орнына жекелеген бейнелер қ олданылады.

Кейіпкердің кө ркемдік мінездемесін кү шейту ү шін тү рлі троптар пайдаланылады, тұ рақ ты эпитет поэтикалық ойды кө рсетудің тә сіліне айналып, ежелгі шығ ыс поэзиясының бө лінбес бө лігі параллелизм тә сілі вавилондық поэзияның кө ркем тә сілдерінің арасында ө зінің тұ рақ ты орнын алады.

Діни жә не этикалық доктриналардың дамуына байланысты ә рбір шығ арманың ө зіне тә н идеололгиялық сипаты болды. Діни ә серлер мен патша билігінің кү шеюіне байланысты Вавилон ә дебиетінің кө птеген шығ армалары, ә сіресе қ ұ дайларғ а арналғ ан ә нұ рандар ресми идеологияның кө рінісі болып, оқ ырмандар мен тың дармандарды қ ұ дай мен патша алдында бас иуге ү ндейді. Сонымен қ атар, осы кезде рухани мә селелермен еш байланысы жоқ Вавилон қ оғ амының еркін бағ ыттары да пайда болды.

Егер шумерлік ә дебиет, ең алдымен, ә дебиеттің қ алыптасу ү рдісі мен дә стү рлі ауызша жанрлардың жазбаша ә дебиет шарттарына бейімделу ү дерісіне ә сер етсе, вавилондық ә дебиет сол ү дерістің нығ айып, ары қ арай жалғ асын табуына ө з ү лесін қ осады.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒