Хетт және хурит әдебиеттері

Б. з. д. II мың жылдық та ежелгі Таяу Шығ ыс тарихы Кіші Азияны мекендеген екі халық – хетт ердің жә не б. з. д. III мың жылдық тың екінші жартысынан бастап Солтү стік Месопотамия мен Солтү стік Сирияның тұ рғ ындарының негізгі бө лігін қ ұ рғ ан, б. з. д. XVIII ғ асырда қ уатты Хетт мемлекетіне біріккен хуррит тердің бә секелестігімен анық талады. Б. з. д. XVII ғ асырда хеттердің оң тү стікке, Сирияғ а жылжуы олардың хурриттермен қ ақ тығ ысуына жә не хуррит мә дениетінің хеттіктерге ә сер етуіне ә келіп соқ ты.

Мұ ндай ә сер Кіші Азияның оң тү стік аймақ тарындағ ы халық тардың тарих сахынасында рө лі арта тү скен б. з. д. ХІV-ХІІІ ғ асырлардағ ы Жаң а патшалық дә уірінде анық білінеді. Бұ л аймақ тарда хеттердің астанасы Хаттусағ а ө з ә серін тигізген монументік кө ркем ө нер қ алыптаса бастайды. Осындай кө лемді ескерткіштердің бірі Язылыкай сә улет ө нері галереясы. Язылыкай ғ ибадатханасы Жаң а патшалық кезіндегі Хетт патшалары хурриттік шығ у тегі бар ө з ә улеттерінің діни жоралғ ыларын орындау ү шін қ олданды.

Хетт патшалығ ының астанасы Хаттусас (қ азіргі Богазкей Анкарадан 100 км жерде) мұ рағ атынан аккадтық I Саргон патшаны еске тү сіретін ежелгі хуррит мә тіндерінің кө шірмелері табылғ ан. Богазкей мұ рағ атында нағ ыз хурриттік шығ армалар да жеткілікті. Жаң а хетт кезең інде хуррит ә деби дә стү рінің мә ні жө нінде Хаттусастағ ы ә деби жә не ә н қ ызметі ғ ибадатхана орталығ ының біріне қ ызмет кө рсететін тұ лғ алардың 208-ге жететін жалпы санынан 10-ы хуррит тілінде ә н салатын ә ншілер (рапсодтар), 33-і «ағ ашқ а жазатын жазғ ыштар», ал небә рі 19-ы сына жазу (хеттік) мә тін жазғ ыштары болды.

Хуррит ә дебиетінің мысыр ә дебиетімен байланысына хетт тіліне аударылғ ан хуррит тіліндегі мифтік поэмалардың кейбір эпизодтарының толық тай сә йкес келуі куә. Керісінше б. з. д. XV ғ асырда мысырлық тарғ а хурриттік діннің ә сер еткені даусыз. III Аменхотеп уақ ытының мысыр сиқ ырлы дә стү рінде жә не кейбір басқ а жазуларда атқ а мінген хурриттік ә йел-жауынгер Иштар Шаушка бейнесі кездеседі (гректік амазонкалар). Амарн кезең і Мысырда Кү нге табыну діні бекіген уақ ыт қ ана емес, Мысырдың Таяу Шығ ыстың басқ а елдерімен дипломатиялық хат алысу кезең і болып та саналады. Эль-Амарн мұ рағ атында Арцава (оң тү стік лувийлік облыс) билеушісіне жолданғ ан перғ ауынның хаты табылғ ан. Хатта Мысыр мен Арцаваның алдағ ы дипломатиялық одағ ы жө нінде айтылады.

Мысыр мұ рағ атында Митанни (хурриттер мемлекетінің аты) патшасының хуррит тілінде жазғ ан кө лемді хаты табылды. Бірақ Митанни территориясы, Месопотамия мен Сирия облыстарында табылғ ан хаттардың да, басқ а хурриттік қ ұ жаттардың да айтарлық тай ә деби мә ні болмады. Сондық тан Ежелгі Шығ ыстың ұ лы ә дебиеттерінің бірі саналатын хуррит ә дебиетін зерттеудің негізгі кө зі - Богазкей мұ рағ аты болып табылады. Алайда хурриттік шығ армалардың кө шірмелері немесе хетт тіліндегі нұ сқ алары ө зінің қ ысқ алығ ымен ерекшеленеді. Мысалы, «Тау ә кесі - қ асиетті Кесси» туралы хурриттік поэма 14 сына жазу кестесінен тұ рса, хеттік нұ сқ асы небә рі бірнеше ондағ ан қ атардан тұ рып, поэма мазмұ ны қ ұ рғ ақ баяндалғ ан.

Орта хеттік (б. з. д. XV ғ асырынан б. з. дейін) кезең нен бастап хетт тіліне хурриттік шығ армалары кө птеп аударылғ ан. Онда ұ қ сас сюжеттер толып жатыр, мысалы, аспанда Қ ұ дайдың тө рт ұ рпағ ының ауысуы жө ніндегі аң ыздық поэма грек Теогониясындағ ы қ ұ дайлардың тө рт ұ рпағ ының ауысуы туралы сюжетіне ұ қ сас. Ә лемнің жаратылуы туралы хурриттік поэма вавилон поэмасының прототипіне сә йкес келеді де, екі алғ ашқ ы ұ рпақ тың басты қ ұ дайларының хурриттік жә не хеттік есімдері аккадтық тарғ а, ал соң ында шумерлікке сайып кетеді. Хуррит поэмасында алғ ашқ ы қ ұ дай ө з жауынан қ ұ тылу ү шін Тө менгі ә лемге қ ашқ ан Алалу (шумерше Энлиль) болса, дә л осылай грек аң ызында да алғ ашқ ы басты Тө менгі ә лемнің қ ұ дайы Мұ хит болғ ан. Екінші ұ рпақ ты басты хуррит қ ұ дайының есімі Ану (шумерше Ан-аспан) да екінші ұ рпақ ты грек қ ұ дайының Уран (аспан) есімінің бастапқ ы мә ніне ұ қ сас.

Ал тө ртінші ұ рпақ тағ ы хуриттік бас қ ұ дай саналғ ан Тешуб (Найзағ ай қ ұ дайы) ө зінің атқ аратын қ ызметі жағ ынан гректік Зевске ұ қ сас. Тешубтың Улликумми атты қ ұ быжық пен шайқ асуы Тифон туралы гректік аң ызымен сә йкес келеді.

Хетт тілінен аударылғ ан хурриттік эпикалық шығ армалардың ежелгісі ретінде садақ пен атудан жең іске жеткен хуррит батыры Гурпаранцаху туралы повесті жатқ ызуғ а болады («Одиссейдегі» Пенелопа кү йеулерін ұ рып-соғ у эпизодымен салыстырылады).

Сонымен хуррит ә дебиеті хеттік ә дебиетті алдың ғ ы ежелгі шығ ыс мә дениетінің қ алыптасуы кезең дермен байланыстырғ ан кө пір іспеттес.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒