Шумер әдебиеті

Қ осө зен тарихында Шумер кезең і шамамен мың жылғ а созылып, Тигр мен Ефрат аң ғ арында ежелгі таптық мемлекеттер қ алыптаса бастағ ан б. з. д. IV мың жылдық тың соң ынан б. з. д. ІІІ мың жылдық тың соң ына дейінгі кезең ді қ амтиды. Шумер халқ ының тегі ә лі жұ мбақ, тіпті анық қ айдан келгені де белгісіз. Тілі ө з тө ң ірегіндегі ежелгі халық тардың ешқ айсысына ұ қ самайды. Олардың кө пшілігі кө п буынды сө здерден тұ ратын болса, шумер сө здері кө біне бір буынды сө здерден тұ рды. Олар иленген саз балшық ты ә рқ илы қ алыпқ а тү сіретін аяқ пен теппе зырылдауық ты, диірмен мен соқ аны, доң ғ алақ пен желкенді қ айық ты, мыс, қ ола қ ұ ймаларын, кү н тізбесін алғ аш ойлап тапқ ан халық. Шетінен математик, астроном, жер ө лшеуші болғ ан. Гемопатиялық медицинаның қ алыптасуына ә сер етіп, заң ды, аспан денелерінің адам ағ засына ә серін жү йелеген. Олардан қ алғ ан қ ыш тақ тайшаларының талайы ежелгі рецептер мен ібіліс сиқ ырынан аман сақ тайтын магиялық формулалар болып табылады. Қ ұ рылыста кү мбез, нақ ыш, фриз, шыны-шытыра, тас қ ашау, металл безендіруді бірінші боп пайдаланғ ан. Арасына сабан, қ амыс салып, қ ам балшық тан кірпіш басу, қ ыш кірпіш, ағ аш бө лшектерден ү й салуды кең ө рістеткен. Тұ рғ ан ү йлері тө рт бұ рышты, қ осқ абатты, аспалы бақ ты болғ ан. Су қ ұ бырларын тартып, Қ алаларының қ ақ ортасында жебеуші тә ң ірінің қ ұ рметіне арналғ ан алып ғ имарат орнатып, сә улет ө нерімен бірге мү сін ө нерін де дамытқ ан. Музыка аспаптары мен музыка теориясын да бірінші боп қ алыптастырғ ан шумерлер. Аспан-Жер-Жерасты бір-бірімен бағ ыныштылық жолымен байланысып тұ рғ ан кешенді қ ұ былыс деп тү сінген. Осылайша шумерлер таң ғ ажайып мә дениеті қ алыптасқ ан халық болатын.

Б. з. д. ХХІV-ХХІІ ғ ғ. шумерлер аккад ә мірлігінің қ ол астына кіреді. Аккад билігі кезінде шумерлер де, олардың дә стү рлері де жойылғ ан жоқ, дегенмен аккадтық тардың ә сері Қ осө зен бойындағ ы кө ркем ө нердің дамуында айқ ын кө рініс тапты. Шумерлердің тә уелсіз тарихының соң ғ ы кезең і қ ұ л иеленушілік мемлекеттің толық қ алыптасып, оның идеялогиясының тү зелуі, пантеон жү йесі мен салт жораларының реттелінген кезіне, яғ ни ІІІ Ура жә не Исин ә улиетінің басқ аруы (б. з. д. ХХІ ғ. ) тұ сына сә йкес келеді. Осыдан соң Қ осө зен Вавилонның билігіне ө тіп, шумерлер тә уелсіз халық ретінде ө мір сү руін тоқ татады.

Бізге жеткен Шумер ә дебиетінің ескерткіштері шумерлер аккадтық тармен етене араласып, аккад тілі шумер тіліне қ арағ анда кең қ олданыста болғ ан б. з. б ХІХ-ХVІІІ ғ. сейкес келеді. Бұ л ескерткіштер шумер тілінде не шумер-аккад тілінде жазылғ ан шығ армалар немесе олардың кө шірмесі болатын. Осыдан біз шумер мә дениетінің Қ осө зен тарихында ү лкен орынғ а ие болғ анын кө ре аламыз.

Жоғ арыда айтылып кеткендей, ертедегі шумер мә тіндері жө нінде мә ліметтер ө те аз. Алайда 60-жылдардың ортасында Америка археолог-тарының қ атысуымен ежелгі шумерлік мә дени орталық болып табылатын Ниппурғ а жақ ын Абу-Салябих деген жерде шамамен б. з. д. XХVІІ- XХV ғ асырлар аралығ ына жататын ү лкен мұ рағ ат табылды. Ондағ ы алуан тү рлі сына қ ұ жаттардың ішінде ұ рандар, аң ыздар мен ғ ибратнамалар болды.

Шумерлерде патша жазулары І Ура ә улиетінің билігі басталғ анғ а дейін, яғ ни б. з. д. ІІІ мың жылдық тың екінші ширегінде пайда болды. Алғ ашқ ы мұ ндай жазулар ғ ибадатхана мен каналдардың қ ұ рылысымен байланысты болып, негізінен «Мынадай қ ұ дайғ а мынадай ғ имарат салынды» деген бір ғ ана сө йлемнен тұ рды. Кейін сө йлемдер кү рделене тү сіп, соғ ыстар жайлы айтыла бастайды. Кейбір жазулар нағ ыз ә деби ескерткіштер ретінде қ абылданады.

Б. з. д. ІІІ мың жылдық та жазулардың ауқ ымы кең ейіп, мазмұ ны тү рлі кейіпкерлер мен кө ріністер арқ ылы байи тү сті. Сондай шығ арманың бірі Лагаш қ аласының билеушісі Эаннатуманың (б. з. д. ХХV ғ. ) «Қ арақ ұ с стеласында» соғ ыс алаң ындағ ы кө ріністер суреттелсе, Лагаштың тағ ы бір билеушісі Энметеннің (б. з. д. ХХІV ғ. ) жазбасында Лагаш пен Умма қ аларының тарихы баяндалғ ан.

Уақ ыт ө те келе жазуларлардың тек кө лемі кең ейіп қ ана қ ойма, олардың стильдік негіздері қ алыптасып, ә серлі ә рі бейнелі сө здермен ө рнектеле бастады. Мұ ндай туындылар нағ ыз ә деби ескерткіштер ретінде қ абылданады. Мысалы, б. з. д. ХХІІ ғ. Лагаш қ аласында билік еткен Гудеаның поэтикалық жазуларында тек ғ ибадатхананың қ ұ рылысы жайында ғ ана емес, сонымен қ атар қ ұ рылыстың жү ру барысы мен себептері, ғ имараттың ә семдігі мен тазалығ ы, Қ ұ дайдың тарапынан берілген аяндар туралы да баяндалғ ан.

Кейінірек шумерлер мен вавилондық тарғ а тә н ө те қ ызық жалғ анжазу (псевдонадпись) жанры пайда болады. Стиль жағ ынан ежелгі жазуларғ а ұ қ сағ анымен, онда оқ иғ а бірінші жақ та баяндалады. Жалғ анжазуларда ә скери жағ дайлар мен шынайы тарихта орын алғ ан қ арулы қ ақ тығ ыстар туралы суреттеледі. Ескерткіштің бұ л тү ріне Адабтың аң ызғ а айналғ ан патшасы Лугальанемундудың аналласы мен Уруктың патшасы Утухенгали мен Кута қ аласының билеушісі Тириканның арасында болғ ан қ анды шайқ асты суреттейтін шығ арманы жатқ ызуғ а болады.

Кейде тарихи қ ұ нды мазмұ ндағ ы ескерткіштер кездеседі. Соның ішінде ежелгі шумерлік Ниппур қ аласындағ ы «Туммаль ғ ибадатханасының » қ абырғ аларындағ ы жазуларда оны салғ ан, не қ айта жө ндеген қ ала басқ арушыларының есімдері, солардың ішінде Урук патшасы Гильгамеш, оның баласы Ур-Нунгаль, Киш қ аласының билеушісі жә не Гильгамештің қ арсыласы Энмебарагес пен оның ұ лы Агга есімдері келтіріледі. Бұ л мә ліметтер басқ а мағ лұ маттармен бірге шумер-аккад жырының белгілі батыры Гильгамештің тарихи тұ лғ а екендігін кө рсетеді.

Шумер тарихының хронологиялық арқ ауын қ ұ растыруда ө те маң ызды саналатын «Патша тізімі», сондай-ақ ІІІ Ура ә улиеті тұ сындағ ы «Жыл атауларының тізімі» де ө те қ ызық ты. «Патша тізімі» бірың ғ ай жә не мә ң гі «патшалық » идея – «нам- лугальды» қ амтиды.

ІІІ Ура ә улиеті кезіндегі «Жыл атауларының тізімін» алғ ашқ ы хроника немесе жылнама деп есептеуге болады, онда ә р жыл сол жылда болғ ан бір оқ иғ ағ а байланысты аталды. Мұ ндай тізімдер Аккад ә улиеті кезең інде жазыла басталғ ан (б. з. д. ХХІІІ ғ. ), бірақ бізге жетпеген.

Бізге жеткен бірнеше шумер мә тіндерін шумертанушы ғ алым С. Н. Крамер ә деби каталог ретінде баспағ а ұ сынды. Салыстырмалы тү рде бұ л мә тіндерді анық тау қ иынғ а соқ пады, себебі шумерліктер мә тіннің атауы ретінде шығ арманың бірінші жолының басын алғ ан, ал тізімде белгілі ескерткіштер қ атары болды. Каталогтағ ы мә тіндердің ежелгісі ІІІ Ура ә улиетінің уақ ытымен, ал соң ғ ысы б. з. д. І мың жылдық тың ортасымен сә йкес келеді. Қ осө зенде тек абыздар ортасында ғ ана сауаттылық таралғ ан десек қ ателесеміз, себебі, тіпті жекеленген ү йлердің ө зінде кө птеген ә деби мә тіндер табылғ ан. Шумерлік каталогтардан бізге 87 ә деби шығ арманың атауы жетті. Олардың біразының авторлары кө рсетілген, кө пшілігі аң ызғ а айналғ ан.

Біздің заманымызғ а дейін каталогтағ ы аталғ ан ескерткіштердің шамамен ү штен бірі (шамамен 32-сі) жеткен. Ә рине, канондық тізімдер барлық ә деби мә тіндерді қ амтымады, себебі сақ талғ ан шығ армалардың бірқ атары онда келтірілмеген болатын.

Шумер ә дебиетінің шамамен 150 ескерткіші белгілі (кө бісі фрагментарлы тү рде). Олардың арасында ғ ибадатханада қ ұ лшылық етудің бір бө лігі болып табылатын ө лең мен жазылғ ан аң ыздар, эпикалық ә ң гімелер мен жалбарынулар, қ ұ дайлар мен патшаларғ а арналғ ан ұ рандар, діни ө лең дер, махаббат ә ндері мен жоқ таулар да болды. Олар ғ ибратнамалар, ақ ыл-ө сиеттер, дау-сұ хбаттар, сондай-ақ мысалдар, кү лдіргі ә ң гімелер, жаң ылтпаштар мен мақ ал- мә телдерге бай еді.

Шумерлер ә рбір ә деби шығ арманың соң ына жанрын белгілеп отырғ ан: мақ тау ө лең і, диалог, жоқ тау т. б. Кейбір жағ дайларда классификациялық белгілер орындалу сипатын немесе ә ннің орындалуын кө рсеткен (сыбызғ ы жоқ тауы, барабан ә ні т. б. ). Ө кінішке орай, шумерлік топтастырулар дә л қ азіргі тү сінігімізбен ү йлесің кіремейді.

Шумерлер дінін қ ауымдық мә дениетке негізделген сенімдер ретінде анық тауғ а болады, басқ аша айтқ анда, ол діннің ежелгі типіне жатты. Діни нанымдарда этикалық оқ уларғ а қ арағ анда сиқ ырғ а арналғ ан салттар маң ыздырақ саналып, қ ауымдар арасында ө здеріне жақ ын ә рі қ орғ аушы тү рлі қ ұ дайлары болды.

Шумерлердің ежелгі орталығ ы Эреду қ аласында Энки (аккадша Эа) қ ұ дайын даналық қ ұ дайы ә рі қ ұ дайлар мен адамдардың тө решісі деп есептелген. Сондай-ақ, Энки Жер асты қ ұ дайы мен дү ниежү зілік тең із билеушісі де болғ ан. Келесі шумерлік ірі орталық тардың бірі Ур қ аласында Нанну немесе Зуэна қ ұ дайы ай билеушісі деп саналды.

Б. з. д. ІV мың жылдық та Урук /Ур/ қ аласының қ орғ аушысы атағ ына ие болғ ан Инанна (Иннин) аспан (Шолпан ғ аламшары), махаббат пен соғ ыс қ ұ дайы саналды.

Ниппур қ аласының бас қ орғ аушысы жалпы шумер қ ұ дайына айналғ ан адамдар мен қ ұ дайлар патшасы Энлиль болды. Ал б. з. д. ІІ ғ. басы мен ІІІ ғ. соң ы аралығ ында Қ осө зеннің солтү стік бө лігінде, Мессопотамияда Вавилон қ аласы пайда болғ аннан бастап басты қ ұ дай Мардук болады.

Бізге жеткен мифологиялық ескерткіштердің барлығ ына дерлігі Ниппурадағ ы мектеп кітапханасынан табылғ ан. Шумерлердің нақ ты жаратылысқ а байланысты аң ыздары бізге белгісіз. Дегенмен кейбір мә ліметтерден шумерлердің ә лем жаратылысы туралы тү сініктерін болжауғ а болады. Барлық аң ыздар бірдей кіріспеден басталып, онда қ ұ дайлардың кө к пен жерді қ алай жаратқ аны туралы айтылады. Таза космогоникалық жазбалардың табылмағ анына қ арағ анда, шумерлерде бұ л жанр болмағ анғ а ұ қ сайды. Шумерлік аң ыздарда Ә лемнің жаратылысы туралы кең сипатталмаса да, жердегі жаратылыс жан-жақ ты баяндалғ ан. Мифологиялық ә дебиеттерде жердегі тә ртіпті реттеп отыратын қ ұ дайлардың жаратылуы, олардың міндеттері мен діни қ ызметтері, жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуы мен тіпті тү рлі шаруашылық тың дамуы туралы айтылады. Ең басты қ ұ дайлар ретінде Энки мен Энлильдің бейнесі келтіріледі. «Энки мен Шумер» деген ә ң гімеде Энки жер шарын кезіп, тү рлі елдер мен қ алалардың тағ дырын анық тап, қ ұ рал-саймандарды ойлап тауып, адамдарды шаруашылық қ а ү йретеді. Ал Энлиль болса, ай қ ұ дайы Нанну, малшылық қ ұ дайлары Эмеш пен Энтен (Жаз бен қ ыс) жә не жер асты патшалығ ындағ ы бірнеше қ ұ дайларды жаратады.

Бізге жер бетіндегі адамның пайда болуы жө нінде екі аң ыз жеткен. Олардың бірінде ірі-қ ара қ ұ дайы Лахар мен дә нді-дақ ыл қ ұ дайы Ашнан жө нінде айтылады. Олар Дулькугада қ ұ дайлар тауында Ануннактар олардың қ абілетін пайдаланып, азық тану ү шін жаратылғ ан. Бұ л уақ ытта жер бетінде ешнә рсе жаратылмағ ан етін, Ануннактар нанды жеп, сү тті ішу керектігін білмей, «қ ойлар сияқ ты ө сімдіктер жеп, арық тан су ішетін». Кейін Лахар мен Ашнан жаратылғ ан соң, Ануннактарғ а олар жасағ ан ө німдерді қ олдану ұ сынылады.

Екінші аң ыз да адамның жаратылуына арналғ ан. Онда адам қ алай жә не кімнен жаратылғ андығ ы мен оның пайда болуының басты мақ саты қ ұ дай ү шін ең бектенуі екендігі кө рсетіледі. Ә лем жаратылғ аннан кейін жерде тә ртіп орнату керек болды, яғ ни жеміс жинап, мал бағ ып, қ ұ дайлар жаратқ ан қ ұ ралдар арқ ылы жерді ө ң деу қ ажет етін. Бірақ бұ л қ ұ дайлар ү шін ауыр болды да, Энки мен Нимах жер бетінде адам жаратуды шешеді. Олар адамды балшық тан жаратып, оның тағ дырын анық тайды. Алғ ашында адамдар бақ ытты ө мір сү ріп, кейін бұ л «алтын ғ асыр» ә лем топан суымен аяқ талады.

Ә лем топан суы туралы шумерлік аң ыздар қ ұ дайлардың адамды асқ ан шеберлікпен жасағ андарын, жер бетіндегі тіршіліктің жү йелі болғ аны жайлы ә ң гімелерден басталады. Кейін қ ұ дайлардың адамзатты жою туралы шешім қ абылдағ анын айтады. Бірақ бұ л шешімнің себептері нақ ты кө рсетілмейді. Кейін Зиусудру қ ұ дайдың ә мірімен ү лкен кеме жасап, адамзат пен барлық ө сімдіктердің қ орғ аушысы атанады.

Кө птеген зерттеулерде қ ұ дайлар мен батырлардың ерлігі жө ніндегі ә ң гімелерді аң ыздар немесе батырлар жыры ретінде қ арастырылады. Шумер ә дебиетінде мұ ндай ә ң гімелердің он бірі белгілі, олардың тоғ ызында жанкеш батырлар ерлігі (қ ұ дайғ а тең елген патшалар), ал екеуінде қ ұ дайлардың (Инанна қ ұ дайы мен Эбех тауының қ ұ быжығ ы арасындағ ы соғ ыс пен Нинурта қ ұ дайы мен Асаг есімді зұ лым шайтан шайқ асы) даң қ ты істері туралы айтылғ ан.

Бізге жеткен барлық шығ армаларды эпос деп атау ө те қ иын. Бірақ олардың кө пшілігінде басты кейіпкердің дү ниеге келген жерлері бір болғ андық тан, оларды белгілі бір жү йе ретінде қ арастыруғ а болады. Шынында да, шумерлік батырлар жырларында негізінен Урук ә улетінің негізін алғ аш қ алағ ан Энмеркаре, осы ә улеттің тө ртінші билеушісі Лугальбанде мен аккадтық жырлардың негізгі кейіпкеріне айналғ ан Гильгамеш сияқ ты Урук қ аласының ү ш билеушісі туралы баяндалады.

Шумер аң ыздарын шартты тү рде ү ш топқ а бө луге болады. Бірінші топқ а Урук билеушісі Гильгамештің Киш билеушісі Аггамен кү ресі жө нінде айтатын тек бір мә тін жатады. Бұ л - жанрын батырлық ө лең ретінде қ арастыруғ а болатын бізге белгілі жалғ ыз шығ арма. Бұ л шығ армада қ иялғ ажайып кө ріністер мен бейнелер кездеспейді ә рі оның желісі нақ ты тарихи оқ иғ алармен сә йкес келеді.

Аң ыздардың екінші тобына «Энмеркар мен Аратта абызы» жә не «Энмеркар мен Энсухкешданна» атты екі мә тін жатады. Екі туындыда да Энмеркар мен Аратта қ аласының жоғ арғ ы абыздары арасындағ ы пікірталастар суреттеледі. Бұ л шығ арманың алғ ашқ ысында Урук қ аласының билеушісі Энмеркар Инанна қ ұ дайының қ ұ рметіне арнап ғ ибадатхана салмақ болады да, алыстағ ы Иран таулы аймақ тарындағ ы Аратта тұ рғ ындарынан ү лкен кө лемді алымғ а ие болу ү шін бұ л қ аланың абызына жұ мбақ жасырып, елші жібереді. Энмеркар елші бұ л қ иын да ұ зақ жұ мбақ ты ұ мытып қ алмас ү шін жазуды ойлап табады. Осылайша екі кейіпкер бір-біріне біз тү сіне алмайтын сиқ ырлы жұ мбақ тар жасырумен болады.

Типі бойынша біріншісіне жақ ын келетін «Энмеркар мен Энсухкешданна жө ніндегі ө лең нің » классификациясы мен уақ ытын белгілеу кө птеген қ иыншылық тарды туғ ызғ ан. Екі аң ыз да ертегілік элементтер, сиқ ырлы жұ мбақ тар т. с. с. толы, ө йткені қ иын да қ ызыл тілге бай екі қ ала билеушілері арасындағ ы дау-дамай кейінгі кезең дегі шумерлік ә дебиетке тә н болғ ан.

Аң ыздың ү шінші ә рі кө бірек сақ талғ ан тобын сиқ ырлы батырлар ертегісі қ ұ райды. Олардың саны сегіз: «Инанна жә не Эбех тауының қ ұ быжығ ы», «Ушнурта жә не Асаг кұ быжығ ы», «Гильгамеш жә не аспан бұ қ асы», «Гугальбанда жә не Хуррум тауы», «Гильгамеш жә не Хуллуппу ағ ашы», «Гильгамеш жә не ажалсыздың тауы», «Лугульбанда жә не Ангуд бү ркіті», Энкиду жә не жер асты ә лемі».

Бұ л шығ армалардың барлығ ы да мифологиямен байланысты. Оларда ә лемдік ғ ажайып еретегілерге тә н элементтер кездеседі. Ә деттегідей, басты кейіпкер ержү рек батыр тұ лғ а басқ а елге немесе жер асты патшалығ ына аттанып, жолда тү рлі кедергілер мен қ иындық тарғ а ұ шырап, қ ұ быжық пен алысып, қ асиеті ағ ашты қ ұ латуы қ ажет болады.

«Гильгамеш жә не ажалсыздың тауы» атты шығ арма абыз Гильгамештің тауғ а жорық қ а шығ у ниетінен басталады. Ол Энкиду есімді қ ұ лының кең есі бойынша Уту қ ұ дайынан жалбарынып кө мек сұ райды. Уту ө з мейірімділігін кө рсетіп, Гильгамешке жеті қ ұ быжық бейнесіндегі бойтұ мар ұ сынады. Жолда батырғ а жеті тау кезігіп, оның ә рқ айсысын осы бойтұ мардың кө мегімен асып ө теді. Гильгамеш кейін тү сінде орман иесі Хуваваны ө лтіру туралы аян кө ріп, қ асиетті ағ ашты қ ұ латады да Хувава ө зің қ ұ діретті кү шінен айырылады. Оның басын жоғ арғ ы қ ұ дай Энлильге ә келегенде, ол қ атты ызаланып, Хуваваны ө лтірушіге қ арғ ыс айтады да, оның тылсым кү шін табиғ ат қ ұ былыстарына береді.

Жоғ арыда айтылғ андардан шумерлік батырлар жайлы ә ң гімелер ө з мағ ынасындағ ы толық эпос емес, тек оның ө те ерте тү рі екенін кө ре аламыз. Шумер-вавилон ескерткіштерінен тү рі эпикалық формалардың даму сатысын байқ ауғ а болады.

Гильгамеш туралы алғ ашқ ы шумерлік ө лең дер де, кө не вавилондық нұ сқ алар да, б. з. д. І мың жылдық тың алғ ашқ ы жартысында жазылғ ан соң ғ ы жырлар да батырлық эпостардың тү птегін шешуде қ ұ нды мағ лұ мат болып табылады.

Шумер жә не ежелгі шығ ыс ә дебиетіндегі ескерткіштерге қ атысты айтылатын лирика ұ ғ ымы қ азіргі кездегі бұ л ұ ғ ыммен сә йкес келмейді. Себебі бізге жеткен шумер ескерткіштерінің барлығ ына дерлігі діни сипатқ а ие. Лирикалық шығ армаларғ а мынадай діни мә тіндерді жатқ ызамыз: ә нұ рандар, дұ ғ алар, діни жырлар, жоқ таулар жә не т. б.

Шумер ә дебиетінде ә нұ ран жанры барынша толық берілген. Шумер ә нұ рандары ұ жымдық, топтық орындауғ а есептелген, мадақ талатын қ ұ дайғ а қ ызмет ететін мә тіндер болып табылады. Бұ л қ ұ дайғ а жеке емес, тұ тас ұ жымның арнауы, ал ә нұ ранды орындау кезінде пайда болғ ан эмоциялар - ұ жымдық эмоциялар.

Мифологияны зерттеуде ә нұ ранның алар орны зор. Оның ә р тұ сында мифологиялық негіз жатыр. Осығ ан ұ қ сас ескерткіштердегі қ айталаулар кү шті ә сер қ алдырып, мә тінді жең іл есте сақ тауғ а кө мектеседі. Бізге жеткен ә нұ рандардың кө пшілігі Ниппурадан шық қ андық тан, оның айтарлық тай бө лігі Энлиль мен оның баласы Наннағ а арналғ ан. Патшаларғ а арналғ ан ә нұ рандардан қ ұ нды тарихи мағ лұ маттар ала аламыз. Шумерлердің бұ л шығ армаларды диалог, мадақ деген сияқ ты тү рлі жанрларғ а жіктегеніне қ арағ анда, олар орындалу ырғ ағ ы жағ ынан ерекшеленген болуы керек.

Діни мә тіндерге, сонымен қ атар, жоқ тауларды да жатқ ызуғ а болады. Бізге жеткен ең кө не жоқ тауда Лагаш қ аласының билеушісі Уруинимгин мен Умманың патшасы арасындағ ы қ ым-қ иғ аш ұ рыс кезінде Лагаш қ аласының қ ұ лауы туралы айтылады. Ал қ алғ ан жоқ таулар діни сипатта. «Аккада қ арғ ысы» атты жоқ тауда Иштар (Иннин) қ ұ дайы қ арапайым адам Сарагонғ а ғ ашық болып, оны ұ лы патша етеді. Оның тұ сында ел ө ркендеп, дами тү седі. Кейін оның немересі Нарам-Суэн Энлильдің қ ұ рметіне тұ рғ ызылғ ан ғ ибадатханасын қ орлап, қ ұ дайғ а сө з тигізеді. Осы ү шін ел ү лкен жазағ а ұ шырайды.

А. С. Пушкин атындағ ы бейнелеу ө нері мұ ражайының сына жазу жинағ ының арасында белгілі ғ алым С. Н. Крамер анық тағ ан екі жерлеу ө лең дері сақ талғ ан. Бұ л екі ө лең - ә кесі Нанна мен ә йелі Навиртум ө лімдерін жоқ тайтын Лудингердің элегиясы.

Бірінші туындының бастауында ә ке ауруы суреттеледі. Кейін оның ө лімі туралы толық баяндалып, оның ә йелі мен балаларының жә не жоқ таушы абыздардың жоқ таулары келтіріледі. Қ орытындысында жер асты патшалығ ында қ азағ а ұ шырағ анғ а қ ұ дайдан рахымы тіленеді.

Екінші ө лең де кіріспе қ ырық жеті қ атардан тұ рады. Ол негізгі бө лімнен шамамен екі жарым есе ұ зақ жазылғ ан. Кіріспе Навиртумның ө лімі туралы суреттелуден басталып, онда Ниппура тұ рғ ындарының қ айғ ы-қ асіреттері туралы айтылады.

Екі ө лең де жай жоқ тау ғ ана емес, керемет ә деби шығ арма. С. Н. Крамердің айтуы бойынша, бұ л ескерткіштер шумерлік мектептердің қ ажеттілігне негізделіп қ ұ рылып, оқ у мә тіндері ретінде қ олданысқ а ие болғ ан.

Шумер жазба ә дебиетіне тә н ескерткіштердің арасынан махаббат лирикасы ө те сирек кездеседі. Бізге жеткен мә тіндердің барлығ ы да толық мағ ынасындағ ы мааббат жырлары емес, тек ү йлену салтына арналғ ан діни ө лең дер. Ә р бір қ оғ амның салтында ұ рпақ жалғ астыру ү шін қ олайлы жағ дайлар жасалды. Сондық тан да, Месопотамияда қ асиетті неке қ ию салты басты орынғ а ие болды. Бұ л жоралғ ының ө ту барысы туралы мә ліметтер б. з. д. ІІІ мың жылдық тан бастау алғ андық тан, одан ерте кезең дегі салттар туралы тек болжам жасай аламыз.

Шумер ә дебиетінің ерекше жанрын мектеп мә тіндері немесе Эдуба мә тіндері қ ұ райды. «Эдуба» сө зі «кесте ү йі» не шумерлік жазғ ыштарды дайындағ ан мекемені білдіреді. Шумер мектебі сына жазудың пайда болуына байланысты қ алыптасты, ө йткені хат жү йесін игеру процесі кү рделі жә не ұ зақ дайындық ты талап ететін болғ ан. Ежелгі жазба ескерткіштердің арасынан (б. з. д. ІV мың жылдық тың соң ы - ІІІ мың жылдық басы) оқ у мә тіндері, жатқ а жаттау ү шін сө з тізімдері, кейінірек мақ алдар, жаң ылтпаштар табылды. Шумер мектебі б. з. д. ІІ мың жылдық тан бастап дами бастады. Мектепте оқ ытудың бастапқ ы мақ саты таза тә жірибелік болды. Онда сарай шаруалары мен ғ ибадатхана ү шін жазғ ыштар дайындалды. Метептің дамуына байланысты оқ у бағ дарламасы да кең ейе тү сті. Онда математика, медицина, грамматика, сонымен қ атар музыка сияқ тысол кездегі барлық білім салалары оқ ытылды. Шумертану ілімінде эдуба мә тіндері деп оқ у мә тіндерін атау қ абылданғ ан.

Эдуба ә деби мә тіндерін ү ш топқ а бө луге болады. Бірінші топқ а мектеп ө мірін жә не онда дә ріс беруді суреттейтін шығ армалар жатады. Олар арқ ылы мектепте қ атаң жү йе болғ аанын кө ре аламыз. Мектепте ұ ру жазасы қ олданылғ ан. «Ә ке мен оның жолы бомағ ан бала» атты шығ армада сабағ ын нашар оқ итын баласына ә кесінің айтқ ан ө сиетттері келтіріледі.

Екінші топқ а дидактикалық шығ армалар жатады. Ол ү лгі-ө негеге, ақ ыл-кең ес пен ө сиетке толы тә рбиелік мә ні бар мә тіндерден тұ рды. Сонымен қ атар дидкатикалық шығ армаларғ а екі жақ тық тартыстар да тә н. Онда ә р бір тарап ө з кө зқ арасы мен дү ниетанымын қ орғ айды. Осындай шығ армалардың бірі «Тарық қ ан трилогия» деп аталады. Таласқ а тү сушілердің бірі барлық нә рсе жақ сы десе, екіншісі барлық нә рсе жаман дейді. Осы секілді тартыстар кейде ә леуметтік сын, кейде диолог тү рінде келді.

Ү шінші топқ а халық даналығ ының жиынтық тары жатады. Бізге белгілі б. з. д. ХХVІІ ғ асырғ а жататын ең кө не оқ у мә тіндерінің бірінде мақ алдар жинағ ы келтірілген. Мақ алдар тә жірибелік тұ рғ ыда сына жазуларын ү йрету ү шін қ олданылды. Мұ ндай мақ алдармен қ атар афоризмдер, анекдоттар мен мысалдардан тұ ратын кө птеген жинақ тар бізге жеткен. Бұ л жинақ тардың ішінен шумер ертегісінің бір ғ ана ү лгісі кездеседі. Онда Адаба қ аласынан шық қ ан қ ойшының таң ғ ажайып шытырман оқ иғ асы суреттеледі.

Шумерлердің фольклорлық мә тіндерін тү сіну ө те қ иын. Себебі онда кү нделікті тұ рмыс суреттеліп, ауызекі тілі қ олданылады. Дегенмен осы мә тіндер арқ ылы жоғ алып кеткен халық туралы кө п мағ лұ мат алдық.

Осылайша, ә лемдегі ең ежелгі ә деби ескерткіштер жарқ ын ә рі тү рлі суреттер ұ сынады: мифологиялық мә тіндер, батырлар жыры, эпос негіздері, лирика мен драма, халық даналығ ы мен тарихи ә ң гімелер. Дегенмен, бізде бар мә ліметтер бұ л мә дениеттің кішкене ғ ана бө лігі. Себебі оның бір бө лігі ә лі табылып, зеттелмеген, ал бір бө лігі ес-тү ссіз жоғ алып кеткен. Бізге жеткен ескерткіштер ө те аз болғ андық тан, халық ә дебиеті туралы тек болжаммен айта алмыз. Жазудың пайда болуы жаң а ө нердің тууына негіз болғ анмен, оның халық ә дебиетінен бө лінуі ү шін бірнеше ғ асырлар қ ажет болды (Қ осө зенде мың жыл немесе олан да кө п уақ ыт қ ажет болды). Шумер ә дебиеті ауызекі ә дебиеттен жазба ә дебиетке ө ту процесін ашып кө рсетеді (Ауыз ә дебиеті ө з кезегінде жазба ә дебиетпен бірге дамуын тоқ татпайды). Сондық тан шумер ескерткіштері ә дебиетке қ арағ анда фольклорғ а жақ ын келеді. Алғ ашқ ы сатыда жазба ә дебиеттің жеке жанр ретінде дамымауы шумер ә дебиетінің ескерткіштерінде кездесетін шығ арма қ ұ рылымының толық аяқ талмауын, мә тіндердің логикалық байланысының болмауына тү сінік бола алады. Бұ л шығ армалардың формасына қ арап, оның мақ саты тек дайын мә тіндерді жинақ тау болғ анғ а ұ қ сайды.

Шығ арма қ ұ рылымының толық аяқ талмауы бұ л туындылар шумер халық ә дебиетінен басату алып, олар дауыстап оқ уғ а немесе кө пшіліктің алдында оқ уғ а арналғ андық тан, кейбір бө ліктері алынып отырды. Мысалы, жоғ арыда атап ө ткен Инана қ ұ дайы туралы аң ызда Инана қ ұ дайының жер асты патшалығ ына сапар шегуінің негізгі себептері айтылмайды. Себебі тың дармандар мен орындаушылар ү шін ол белгілі жайт болатын. Онда алты ғ ибадатхана (кейбір нұ сқ аларды он екі) ә сем суреттеледі. Инана сапарының алдында Ниншубурғ а ө сиет қ алдырып, ү ш кү н, ү ш тү нннен кейін не істеу керек (кейбір нұ сқ аларды жеті жыл жеті ай жеті кү ннен кейін дае кө рсетіледі) екенін айтады. Ура қ аласында Ниншубур Нанна қ ұ дайының алдында Инананың сө здерін қ айталайды, Нанна оғ ан кө мек беруден бас тартқ анда, бұ л қ атарлар Энка қ ұ дайының алдында ү шінші рет қ айталанады. Осылай бір ү зіндінің қ айталана беруі шығ арманың есте жақ сы сақ талуына негіз болады. Мұ ндай қ айталаулар ауыз ә дебитіндегі ежелгі аң ыздарды ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жеткізудің бір тә сілі.

Жазудың қ алыптасының бұ л кезең індегі шығ армаларына ә серлі ә рі кө ркем жазылмағ ан деп айып тағ а алмаймыз. Шумер ә дебиеті ө те ерекше ә серлі элеметтерге толы. Бұ л ертедегі метафоралық бейнелеуге байланысты. Бұ л шығ армалар оқ ырмандардың жан дү нисіне ә сер етіп, тү рлі сезімдер қ алдыру ү шін «қ ұ дайлар тілімен» жазылғ ан ғ ажап ө лең шумақ тары етін.

Ө кінішке орай, шумерлердің ө лең қ ұ рылымдары мен баяндалу тә сілін тү сіну вавилондық шумақ тарғ а қ арағ анда кө п қ иындық тар туғ ызады. Дегенмен, шумер ә дебиетінің ауызекі поэзиямен тығ ыз байланысы онда қ олданылатын тү рлі тә сілдер мен тілдік қ ұ ралдардың қ олданылу заң дылық тарын тү сінуімізге кө мектеседі. Онда ө лең ырғ ағ ын кө рсету ү шін тү рлі синтаксистік, синонимдік жә не анафорикалық параллелизм қ олданылады. Кө птеген мә ліметтерге қ арағ анда, шумер поэзиясы аллитеративті. Себебі аяқ талғ ан ойды білдіретін қ атардың соң ы буын ұ қ састығ ымен бітеді. Бұ л поэзия жанрының даму бастамасы еді.

Шумерлік жазба ә дебиетінде алғ ашқ ы қ ауымдық идеологияның таптық қ оғ амның жаң а идеологиясымен қ ақ тығ ысу процесі кө рініс табады. Ежелгі шумер ескерткіштерімен, ә сіресе мофологиямен танысқ анымызда, бейнелерді плэтизациялау мен идеализациялаудың жоқ тығ ы кө зге тү седі. Шумерлік қ ұ дайлар жер бетіндегі жай ғ ана жаратылыс емес, олардың ішкі ә лемі адамзатқ а тә н сезімдер ә лемі емес, керісінше олардың бейнесі қ оқ ынышты ә рі ұ сқ ынсыз, қ атыгез ә рі дө рекі ретінде суреттеледі. Қ ұ дайлардың тіршілікті тырнақ тың астындағ ы кірден жаратуы, мас кездерінде адамдарды жаратуы, еш себепсіз адамзатты жою, мұ ның барлығ ы сол кездегі адамдардың ә лем туралы алғ ашқ ы тү сініктерін кө рсетеді. Ал шумерліктедің жер асты патшалығ ына келер болсақ, онда мысырлық Осирусқ а тә н ә діл сот та, адамдардың ә рекетін ө лшеу де жоқ. Олардың ө лім туралы, оның қ алай болатыны, о дү ние туралы ешқ андай тү сініктері болмады. Оның себебі мысырлық тарғ а қ арағ анда Қ осө зен бойында мекендеген халық тар табиғ ат қ аталдығ ын жиі кө ргендіктен болар (су тасқ ыны, табиғ и байлық тардың аздығ ы, қ ұ м болардары мен ылғ ал ауарайы). Сондық тан пайда болғ ан жаң а идеология табиғ ақ а деген осындай қ орқ ынышты сезімдерге қ арсы тұ руы керек болды.

Қ осө зен мемлекеттерінде таптық қ оғ амның жаң а идеологиясы орнағ аннан кейін, ә дебиеттің мазмұ ны да ө згеріске ұ шырап, олардың жаң а тү рлері мен жанрлары дами бастады. Жазба ә дебиетінің ауызекі ә дебиеттен бө ліну процесі тез ә рі қ арқ ынды жү рді. Шумер қ оғ амының соң ғ ы даму сатысында дидактикалық шығ армалар пайда болып, мофологиялық кө ріністер жү йеленіп, жазба ә дебиетінің жаң а бағ ыттары дү ниеге келе бастады. Алдың ғ ы Азия ә дебиетінің осындай жаң а даму сатысын тарих сахнасынан жойылғ ан шумерлердің мә дени мұ рагерлері - вавилондық тар (аккадтық тар) жалғ астырды.

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Шумер жазбалары нені баяндайды?

2. Гильгамеш жырына тоқ талың ыз

3. Эдуба мектебі мен эдуба ә деби мә тіндерін топтаң ыз

4. Шумерлік ә дебиетке тә н жанрларды атаң ыз

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒