Орта патшалық әдебиеті (б.з.д. XXII-XVI ғасырлар)

Орта патшалық кезең індегі мысыр ә дебиетін классикалық деп атау қ абылданғ ан. Сол уақ ыттан жеткен ескерткіштер ежелгі ә дебиетпен салыстырғ анда барынша қ ұ нды жә не алуан тү рлі. Ежелгі патшалық ә дебиетінен тек аздағ ан жеке фрагменттер сақ талғ ан, олармен таныса отырып Орта патшалық ә дебиетінің жақ сы алғ ы шарты болды деуге негіз кө п.

Орта патшалық кезең інің бірнеше папирусы барынша ерте уақ ытқ а сә йкес келеді. Ежелгі жә не Орта патшалық арасындағ ы ө тпелі дә уірде IX жә не X ә улиеттің (б. з. д. шамамен XXII ғ асырда) гераклеополдық перғ ауын уақ ытына келетін екі шығ арманы сақ тады.

Олардың біріншісі ғ ылымда «Шешен тілді адам туралы повесть» атауымен белгілі. Повесть ә рекеті X ә улиеттің патшалық ету уақ ытына жатады. Шын мә нісінде, повесте қ андай да бір оқ иғ а желісі жоқ. Ол - ауыл шаруасының жоғ ары шенді сарай қ ызметкеріне оның қ ол астындағ ы қ ызметшісінің оны тонап кеткендігіне қ атты ашуланғ аны туралы баяндайтын тоғ ыз жоғ ары дә режелі аса мә нерлі сө здерден тұ ратын ө тімді шағ ым. Бұ л сө здер жазбаша жазылып қ ызыл тілді ө зі секілді ұ нататын перғ ауынғ а жеткізіледі. Ақ ырында жапа шегушіге шығ ынын тө леп, тіпті сыйақ ы береді. Бұ л риторикалық ү лгі елдің ішкі жағ дайын бекіту идеясымен, онда ә діл, шыншыл соттың билеуімен сарындас.

Екінші шығ арма - ө з ұ лы Мерикарғ а «Гераклеопольдың ұ лағ аты». Ол Ленинградтағ ы Мемлекеттік Эрмитаждың мысыр коллекциясында сақ таулы, ал келесі бір нұ сқ асы Мә скеуде А. С. Пушкин атындағ ы бейнелеу ө нері Мемлееттік мұ ражайында сақ таулы. «Ұ лағ ат» авторы перғ ауын ө з баласымен, яғ ни келешек патшамен елді басқ ару тә жибесімен бө ліседі. «Ұ лағ ат» мә тіні тамаша ойларды қ амтиды. Мысалы, «Бай халық кө теріліске шық пайды», «тіл - бұ л қ ылыш (патшаның ), «сө з кез келген қ арудан кү шті», «кектенбе, ө зінді ө зін ұ стағ ан жақ сы», «ө зің е сені сү йетіндерден ескерткіш жаса». Бір сө збен айтқ анда, бұ л «Ұ лағ ат» Мысыр мемлекетінің басшыларының саяси ойларының жоғ арғ ы дең гейіне куә болатын қ ызық ты пікірлерді табамыз. Ленинградтағ ы Мемлекеттік Эрмитаждағ ы басы сақ талмағ ан папирустарының бірі, ғ ылымда «Кеме апатына ұ шырағ ан» деген атпен танымал. Папирус тең іздегі фантастикалық қ ызық ты оқ иғ алар жайлы, дә лірек айтсақ, тең із ортасындағ ы шө лді аралда болғ ан бірінші жақ тан айтылғ ан ә ң гімеден тұ рады. Ә ң гіменің бас қ аһ арманы тә жірибелі кемешілер командасымен перғ ауынның ның кеніштеріне сапарғ а шығ ады:

Жалтақ тай ма олар аспанғ а,

Жалтақ тай ма олар Жер-Анағ а-

Жү ректері олардың арыстаннан айбатты

Дауыл менен Найзағ айдың болуын білген олар алдын-ала.

Алайда тең із дауылы басталғ ан сә тте кеме ө з командасымен бірге апатқ а ұ шырайды болды. Тек ә ң гімеші ғ ана тірі қ алады: ү лкен толқ ын оны белгісіз қ ұ нарлы аралғ а ә келеді. Мысырлық Робинзонның жалғ ыздығ ы жақ ын арада бұ зылады: аралдың ә міршісі ү лкен жылан оғ ан келіп, қ алай жә не не себептен оның иелігіне тап болғ анын сұ райды. Жылан оғ ан 4 айдан кейін Мысырдан кеме келіп, оның ү йіне оралатынын болжайды. Ө зі жә не арал туралы біршама тү сініксіз оқ иғ а айтып береді: аралда 75 жылан жә не олардың арасында адамзаттың қ ыз баласы тұ рғ ан, бірақ аспаннан от тү сіп, аралдың ә міршісі болғ ан жыланнан басқ асының бә рі ө ртеніп кеткен. Жыланның болжауы жуық арада орындалады. Бақ ытты тең ізші Мысырғ а оралады. Перғ ауынғ а басынан кешірген барлық қ ызық ты оқ иғ аларды айтып беріп, оғ ан аралдан ә келінген қ ымбат сыйлық тар тарту етеді.

Ал Весткар папирусының ертегілері (Орта патшалық тың соң ы) басқ а жанрғ а жатады. Олар ортақ шең берге біріктірілген: Хуфу IV ә улиетінің бізге белгілі перғ ауыны ө з ұ лдарына кө не заман туралы ә ң гімелерді естігісі келетінін айтады, оның ұ лдары белгілі данышпан Джедефхор, Хафра (Хефрен) тақ мұ рагері жә не екінші ұ лы пирамиданы салушы жә не кіші ұ лы Бауфра кезекпен ә кесіне ертегілер айтады. Ертегілер немесе ә ң гімелердің бірігуі – Батыс («Декамерон»), Шығ ыс («Панчатантра», «Мың бір тү н») ә дебиетіне белгілі ү йлесімділік тә сіл. Весткар папирусында бұ лар ә лем ә дебиетінде алғ аш кездесті.

Весткар папирусының басы да бізге жетпеген. Бірінші ертегі жоғ алып кеткенімен, папирустың мә тіні оның соң ғ ы фразаларынан басталады. Одан кейін ханзада Хафраның III династияның патшасы Небканың билігі кезінде болғ ан ғ ажайып оқ иғ а туралы ә ң гімесі басталады. Бұ л ертегінің бас кейіпкері- ә йелі жай қ арапайым адаммен опасыздық жасағ ан алданғ ан кү йеу Убаинер абыз. Ө зінің қ ұ лдарының біреуінен білген алданғ ан кү йеуі балауыздан ө те ү лкен емес сиқ ырлы қ олтырауын жасап, оғ ан дұ ғ а оқ иды. Қ олтырауынның мү сіні сиқ ырлы кү шке иемденеді. Убаинер ө зінің қ ұ лына ә йелінің сү йіктісі тоғ анғ а шомылуғ а барғ анда қ олтырауынның мү сінін суғ а лақ тыруғ а ә мір береді. Убаинердің қ ұ лы қ ожайынның ә мірін орындады. Мү сін ү лкен қ олтырауынғ а айналып, жас жігітті ұ стап, тоғ анның тү біне алып кетеді. Ол жерде ол дем алмай 7 тә улік бойы жатады. Осы уақ ыт бойы Убаинер патша сарайында болады. 7 кү н ө тер кезде абыз перғ ауынғ а сиқ ыр кө рсетемін деп, оны тоғ анғ а алып келеді. Убаинер қ олтырауынғ а жас жігітті жағ ағ а алып шығ уды бұ йырады. Сосын ол қ олтырауынғ а ең кейіп, қ олын созғ ан сә тінде-ақ ол кішкентай балауызды мү сінге айналады. Сол кезде абыз перғ ауынғ а болғ ан оқ иғ аны айтып береді. Ашуланғ ан перғ ауын қ олтырауынғ а жас жігітті қ айтадан суғ а батырып жіберуді бұ йырады. Қ айтадан мү сіннің қ олтырауынғ а айналу процесі болып, ол жас жігітті тоғ анғ а мә ң гілікке алып кетеді. Опасыз ә йел перғ ауынның ә мірі бойынша ө ртеліп, мә йітінің кү лі суғ а тасталғ ан екен.

Ү шінші ретте Бауфра ханзада ертегісін айтады. Перғ ауын Снофру зерігуінен айығ у ү шін тоғ анғ а ү лкен кемеде саяхаттауғ а шығ ады. Кеменің ескекшілері киімнің орнына ау киген 20 жас сұ лу ә йелдер болады. Патша оларғ а сү йсініп қ арап отырады. Бір кезде олар есуді тоқ татады, ө йткені біреуінің қ ымбат ә шекейі ү зіліп, суғ а тү сіп қ алыпты. Перғ ауын ө зінің бас абызын шақ ыртады. Ол тез арада суғ а дұ ғ а айтқ ан кезде “судың бір бө лігі басқ а бө лігіне жатады”, тү бін кептіріп, сол жерден тоғ анғ а қ ұ лағ ан ә шекей алынады.

Сонымен атақ ты Джедефхор тағ ы бір ертегі айтудың орнына перғ ауынғ а халық тан шық қ ан Джедиді шақ ыруды ұ сынады. Сиқ ырлық кү шке ие Джеди орнында кесілген басты келтіре алатындық тан перғ ауын бұ л ғ ажайыпты ө з кө зімен кө руді қ алайды. Перғ ауын сиқ ыршығ а қ амаудағ ы адамды тә жірибеге ұ сынып еді, бірақ Джеди адамды ө лтіруден бас тартып, ө зінің қ абілетін қ ұ с арқ ылы кө рсетеді. Сосын ол перғ ауын Хуфуғ а кү н қ ұ дайы Раның абызының Раусер атты ә йелінің аяғ ы ауыр екенін жә не де ол 3 ұ л туып, олардың ү лкені Гепиополда Ра қ ұ дайының бас абызы болатынын, ал 2 кіші ұ лдары Хуфу жә не ұ лдары жатқ ан IV династия билігін ауыстырып, бірінен соң бірі Мысырда билік етеді деп болжау айтады. Джеди Хуфуды бұ л династия ауысуы оның немересінің билігінен кейін ғ ана болатынына сендіреді. Ол перғ ауыннан бай марапаттаулар алады.

Ары қ арай папируста Раджедеттің ү ш ұ лының ғ ажайып туылуы суреттеледі. Қ ұ дайлар нә рестелерге біз білетін V династияның алғ ашқ ы ү ш перғ ауыны иемденген есімдер береді. Балалар болашақ патша болатын нақ ты белгілерімен туылады.

Раджедет Хуфу оларды қ удалай бастайды деп қ орқ а бастады. Сол уақ ытта Раджедет ө з малайымен ұ рысып қ алып, енді ол перғ ауын Хуфуғ а ғ ажап балалар туралы айтып беруді шешеді. Бірақ та қ олтырауынмен ұ сталып қ алып, ө зінің арам ойын істеп ү лгермейді. Папирустың соң ы сақ талынбағ ан.

«Кеме апатыны ұ шырағ ан» жә не Весткар папирусының ертегілері сияқ ты шығ армалар саны Ежелгі Мысырда кө п болғ ан тә різді. Бізге жеткен фрагменттер негізінде қ ияли жә не ғ ажайып бө лшектер доминанты рө лге ие болғ ан ә дебиеттің бұ л жанры бай жә не ә р алуан екендігін дә лелдейді

Шебер ө ң делген халық шығ армашылығ ымен бірге орта патшалық тың ә дебиетінде басқ а жанрғ а тиесілі ескерткіштер табылғ ан. Біріншіден діни кө зқ арас негізіндегі ә деби қ ұ ндылығ ымен ерекшеленетін шығ армалар болды. Мә селен, қ ұ дайларғ а арналғ ан гимндерді айта кетсек, Хапи (Нілдің қ ұ дайы) гимндері, Осириске жә не т. б. қ ұ дайларғ а арналғ ан.

Ә нұ рандар біріншіден, мысырлық тарды ел қ ылғ ан, мың жылдық тар бойы халық ты азық тандырылғ ан ұ лы ө зенге қ атынасы кө рсетіледі, екіншіден, бұ л сезімдер керемет кө ркем сө з арқ ылы берілген. Ә нұ ран – бұ л дұ ғ а емес, ө тініш айту емес, елмен халық қ а ө мір берген ұ лы табиғ атқ а алғ ыс білдіру. Ә нұ ран ақ ындық тү рде Ніл суының кү шін, тасу кезіндегі халық тың абыржуын, тасудың кешігуіне байланысты елге келетін қ ауіпті суреттейді.

Орталық патшалық уақ ытының культіне айналғ ан, қ абір тасына жазылғ ан Осирис қ ұ дайына арналғ ан ә нұ ран (Париж ұ лттық кітапханасында сақ талуда) кең таралғ ан. О дү ниеде мә ң гі ө мірді қ амтамасыз етуде қ арапайым тасқ а да қ асиетті формулалармен Осирис есімін ескі алғ аны жеткілікті еді.

Осирис культінде ө лместік туралы жалпы таралғ ан догманың антитезисі ретінде орталық патшалық дә уірінде «Арфист ө лең і», яғ ни алдың ғ ысына қ арсылық мазмұ нда пайда болды. «Арфист ө лең ін» мысыртануда орта жаң а патшалық дә уірінен бө ліктеп жеткен 15 мә тіннің жиынтығ ы аталады. «Арфист ө лең інің » ең толық нұ сқ асы жаң а патшалық тың 500 ж. Шамасына жататын Харрис папирусында сақ талғ ан. Ол орта мысыр тілінде жазылғ ан жә не Интеф XI ә улетінің перғ ауындар уақ ытына жатады.

«Неферти болжамдары»

Снофру IV ә улетінің перғ ауыны ө з сарайында кө ң ілсіз болғ андық тан, оны серігітетін данышпан табуғ а бұ йырады. Олар Нефертиді ертіп келеді, ол перғ ауыннан ө ткенді немесе келешекті білгісі келе ма деп сұ райды. Патша келешегін білгісі келеді. Неферти алдағ ы қ орқ ыныштарды жориды: Ніл қ ұ рғ ап, қ ұ рылық қ а айналғ анда аштық белең алады, елді жалпылай бү лік басады, адамдар бір-бірін жек кө ріп, қ ауіптенеді, шығ ыстан кө шпелі азиаттар келіп халық ты қ анай бастайды жә не т. б. Бірақ оң тү стіктен, яғ ни Жоғ арғ ы Мысырдан Амени мысырлық тарды қ ұ тқ арып, тақ қ а отырады. Қ айратты ә рі ә діл қ олбасшы елде тә ртіп орнатады, азиаттық басып алушыларды қ уады, ел қ алпына келеді. Амени - XII ә улиеттің негізін салушы I Аменемхаттың /Эхнатон/ қ ысқ арғ ан аты.

Екінші бір шығ арма «I Аменемхаттың ұ лағ аты», ол оны ө зінің ұ лы ә рі ізбасары I Сенусерт арналғ ан. Толығ ымен бе ә лде бө ліктері, ә йтеуір, «Ұ лағ ат» бізге 9 нұ сқ ада жеткендігінен, оның кейінгі уақ ытта да кең таралғ анын байқ аймыз. «I Аменемхаттың ұ лағ аты» - аударуғ а ө те киын мә тін, автор ө з ойларын қ ызыл тілмен жеткізген. «Ұ лағ ат» аталғ анмен, мұ нда дидактика аз, ә йгілі Ахтой есімді данышпан патшаның атынан қ алдырғ ан ө мірбаяны.

Келесі шығ арма - ежелгі мысыр ә дебиетінің інжулерінің бірі, «Синухе ә ң гімесі» деген атпен ә лем ә дебиетінде белгілі. Мұ ның авторы мысыр мә дениетін жетік білуші, терең психолог болды. Бұ ғ ан кө п нұ сқ адағ ы толық тай немесе бө лектенген ә ң гіме мә тіні куә ландырады, сонымен бірге мысырлық тардың кө ркемдік талғ амының нә зіктігін кө рсетеді. Ә ң гіме бірінші жақ тан жазылғ ан, қ айталауларды жә не тілдің бірдей болуын кездестірмейміз. Керісінше шығ арманың тілі бай жә не ә демі, грамматикалық оралымдар мен фрезеология ә серлі. Суреттеулер жанды, ә деттегідей емес, автор сө зсіз шындық ты кө ркемдік тұ рғ ыдан ұ ғ ыну қ абілетімен дарынды болғ ан.

«Синухе ә ң гімесі» шынайы тарихи жағ дайды тірі суреттегені соншалық ты, тіпті ол тарихи тұ лғ а деген ой пайда болады. Мү мкін, алайда бұ ны дә лелдейтін қ ұ жаттар жоқ. Қ алай болса да, «Синухе ә ң гімесі» бағ алы тарихи қ айнар кө з болып табылады.

Шығ армағ а ө з лауазымдарын атап шығ ып, Синухе ә ң гімесіне кіріседі. Сарай маң ында болғ анда Синухе Аменемхат I-дің баласы, болашақ патша Сенусерт I -мен ливийллік темеху тайпасына қ арсы экспедицияда бірге болады. Осы уақ ытта Аменемхат I кенеттен ө з резиденциясында қ аза табады (мұ нда Синухе Аменемхат I-дің «Ұ лағ атына» сә йкес перғ ауын баласы жоқ кезінде ө лтірілгенін дә лелдейді). Тү нде сарай резиденциясынан келген елшілер Сенусерт I-ге патша ө лімі туралы хабарлағ ан кезде-ақ «тоқ тамай, ә скеріне де хабарламай сұ ң қ ар жол серіктерімен ұ шып кетті» делінген. Ол, ә рине, бү лік мү мкіндігіне жол бермеу ү шін астанағ а асығ ады. Лагерьде қ алып қ ойғ ан Синухе кездейсоқ болашақ перғ ауынғ а қ астық туралы ә ң гімені естіген беті, қ атты шошып елдің солтү стік-шығ ысына қ ашуғ а шешім қ абылдайды. Ә бден жол тауқ ыметіне азып-тозғ ан ол Кедем елінде Ретену билеушісі Амунешимен кездеседі. Билеушінің сеніміне кірген Синухені енді ө з қ ызына ү йлендіріп, оғ ан шұ райлы жерлерді бергені туралы; Кейін Синухе тайпа кө семі болуы, халық арасында қ ұ рметке ие болғ андығ ы; балаларының ер жеткендері т. с. с жө ніндегі жетістіктерін жазғ ан. Жылдар ө те берді, қ арттық жақ ындай бастады. Синухе ө з елін аң сады. Дү ниежү зілік ә дебиет тарихында бірінші рет бұ л сезім оның тілегінде кө рініс тапты:

«О, Қ ұ дайым, менің елден қ ашуымда бірге болғ ан, мейірімді болшы мағ ан қ айтадан, мені патша сарайына ә келші! Менің жү регімнің кү нде болатын жерлерін тағ ы бір мә рте кө руге мү мкіндік берсең. Туғ ан елімде жерленгеннен не артық болуы мү мкін? Кө мектесе гө р мағ ан! Ө ткен уақ ыт ғ ажайып. Қ ұ дай мағ ан мейірімділігін азайтпады. Қ азір де мейірімді бола гө р».

Синухе қ алауы жоғ арыдан да, кек сақ тамағ ан перғ ауыннан қ абыл болғ ан. «Синухе ә ң гімесі» - осы кү ні де қ ызығ ушылық пен оқ ылатын тамаша шығ арма. Ол сондай-ақ сол уақ ыттағ ы оқ ырманның кө ң ілін аудармауы мү мкін емес еді, себебі ол батыр ә рі батыл патшағ а жә не тағ дыры таң қ аларлық Синухенің ө зіне арналғ ан.

⇐ Предыдущая 4 5 6 7 8910 11 12 13 Следующая ⇒