21-тақырып. Ғарыш кеңістігін игеру және халықаралық құқық.

Жоспар:

1. Халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ы жә не оның қ айнар кө здерінің жү йесі.

2. Ғ арыш кең істігі мен аспан денелерінің қ ұ қ ық тық режимі.

3. Ғ арышкерлердің қ ұ қ ық тық режимі.

4. «Байқ оң ыр» ғ арыш айлағ ын пайдаланудың қ ұ қ ық тық проблемалары.

Негізгі ұ ғ ымдар: ғ арыш, халық аралық ғ арыш, халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ы, ғ арыш кең істігі, аспан денелері.

Халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ы - бұ л халық аралық қ ұ қ ық субъектілерінің ғ арыш кең істігін, аспан денелерін қ оса алғ анда, зерттеу жә не пайдалану қ ызметтеріне байланысты олардын арасындағ ы катынастарды реттейтін қ ұ қ ық тық нормалар мен қ ағ идалар жиынтығ ын кө рсететін осы заманғ ы халық аралық қ ұ қ ық тың бір саласы. Бұ л салыстырмалы тү рде алғ анда осы заманғ ы халық аралық қ ұ қ ық тың жана саласы, оның тарихы жердің алғ ашқ ы жасанды серігін 1957 ж. жіберуден басталады. 1961 жә не 1963 жылдардың желтоқ сан айларында мемлекеттердің ғ арыш кең істігін пайдалану жә не зерттеу жө ніндегі қ ызметтерінің қ ұ қ ық тық қ ағ идалары мен нормаларын айқ ындайтын БҰ Ұ Бас Ассамблеясының қ арары қ абылданды. Оларғ а: ғ арыш кең істігін зерттеу, пайдалану еркіндігінің қ ағ идасы; ғ арыш кең істігіне мемлекеттердің тә уелсіздіктерінің таралмау қ ағ идасы; ғ арыш кең істігін ұ лттық иемденуге тыйым салу қ ағ идасы жатқ ызылады.

Халыкаралык қ ұ қ ық тың қ ұ қ ық тық нормаларының ә рекеті ғ арыш кең істігіне жә не мемлекеттердің, халық аралық ұ йымдардың, жеке жә не занды тұ лғ алардың ғ арыш кең істігін жерде де, ғ арыш кең істігінде де зерттеуі жә не пайдалануына байланысты қ ызметіне толық таралады. Халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ы ғ арыш кең істігінін ө зіндік еркешеліктерін бейнелейді жә не тиісінше ғ арыш кеністігін пайдаланудағ ы мемлекеттер қ ызметін де белгілейді. Халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ының нормалары мен институттары осы еркешелікті бейнелей отырып, сонымен бірге халық аралық қ ұ қ ық тың кө пшілік мойындағ ан қ ағ идаларына сә йкес келуі керек.

2. Ғ арыш кең істігі мен аспан денелерінің қ ұ қ ық тық режимі.

Ғ арыш кең істігі - бұ л Жер шарынын ауа қ абаты шегінен тыс орналасқ ан кең істік, оның қ ұ қ ық тык режимі халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ымен айқ ындалады. Ғ арыш кең істігі мен аспан денелерінін қ ұ қ ық тық режимі халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ының кейбір жалпы қ ағ идаларына тығ ыз байланысты жә не соларғ а сә йкес қ арастырылуы тиіс. Оларғ а:

• ғ арыш кең істігі мен аспан денелерін зерттеу жә не пайдалану еркіндігі;

• ғ арыш пен аспан денелерін зерттеу жә не пайдалануғ а қ атысты кызметті халық аралық қ ұ қ ық тың қ ағ идаларына сә йкес жү зеге асыру;

• ғ арыш кеністігі мен аспан денелерін ұ лттык иемденуге тыйым салу;

• ғ арыш кең істігін ішінара қ арусыздандыру жә не аспан денелерін толық қ амсыздандыру;

• мемлекеттердің ұ шыратын ғ арыш объектілеріне дербес қ ұ қ ық тарын сақ тауы;

• ғ арыш кеністігінде жә не аспан денелерінде сынақ тар жү ргізудің ық тимал зияндарының алдын алу;

• ғ арыш кемесінің экипажына авария, апат немес мә жбү рлі қ ону жағ даріларында кө мек кө рсету;

• ғ арыш кеністігін жә не аспан денелерін бейбіт мақ сатта зерттеу жә не пайдаланудағ ы халық аралық ынтымақ тастық қ а жә рдемдесу;

• мемлекеттердің кең істіктегі ұ лттық қ ызметінің халық аралық жауапкершілігі жатады.

Олардың кейбірінің мазмұ нын қ арастырып кө рейік. Ғ арыш кең істігі мен аспан денелерін зерттеу жә не пайдалану еркіндігі.

Ғ арыш кең істігінің қ ұ қ ық тық жағ дайы, ең алдымен оғ ан бірде-бір мемлекеттің тә уелсіздігі таралмайтындығ ына байанысты. Ол халық аралық қ ұ кық нормаларына сә йкес, барлык мемлекеттердін зерттеуі ү шін ашық немесе еркін болады. Барлық мемлекеттердің ғ арыш кең істігіне баруғ а тең дей қ ұ қ ық тары бар. Барлық мемлекеттердің ғ арыш кең істігін игеруге жә не осындай игерудің нә тижелерін алуғ а мү дделі екендіктері сө зсіз. Мемлекеттердің ғ арыш кең істігін жә не аспан денелерін игеру кызметі ғ арышты зерттеу нә тижелерін тек бейбіт максаттарғ а пайдалануғ а жә рдемдесуі тиіс.

Ғ арышқ а ұ шудың қ ауіпсіздігі ү шін ғ арыш кең істігінің зиянды ластануының алдын алудын маң ызы зор. Ө йткені, ғ арыштағ ы қ ызмет ғ арыштық кең істіктің ө зіне де, жердің қ оршағ ан ортасына да белгілі бір ық пал етеді. Бү гінгі таң да ғ арыш кең істігінің ластану проблемасы оның ұ шуғ а қ ауіп тө ндіруі тұ рғ ысынан қ арағ анда ә лсіз жасақ талғ ан деуге болады. Ғ арышқ а ұ шулар соқ тығ ысу, улану қ аупіне жә не басқ а да ақ талмағ ан сынақ тарғ а ұ шырамауы тиіс. Жердің айналасындағ ы ғ арыш кең істігін ластанудын алдын алу жө ніндегі заң и міндетті нормаларын жасаудың объективті қ ажеттігі туындады. Ғ арыштың техногендік денелерін ластау проблемасы 50-жылдардың аягында Жердің алғ ашқ ы жасанды серіктерін ұ шырғ аннан кейін бірден пайда болғ анын айту керек. Бұ л проблема БҰ Ұ Бас Ассамблеясы Бас Хатшысының «Ғ арыштағ ы қ ызметтің қ оршаган ортағ а ық пал етуі»' деген баяндамасынан кейін халық аралық. дең гейдегі ресми мә ртебеге ие болды. Халық аралық астронавтика академиясынын² мә ліметтері бойынша бү гінгі танда Жер айналасындағ ы орбитада каталогқ а кіргізілген 8600 объекті бар екен, оның 500-ге жуығ ын ғ ана ә рекет ететін ғ арыштық ұ шу аппараттары деп қ арастыруғ а болады. Осы объектілердін кез келгенімен соқ тығ ысып қ алу ғ арышкерлер ү шін қ ауіп тө ндіреді.

Ғ арыштың техногендік ластануын азайту жө ніндегі шаралардың екі аспектісі бар: біріншіден, ғ арыштық қ оқ ыстың эсер етуінен қ орғ ау (олармен соқ тығ ысуғ а жол бермеу) жә не екіншіден техникалық қ оқ ыстың жинақ талуын болдырмау шаралары.

БҰ Ұ -ның ғ арыш жө ніндегі ғ ылыми-техникалық комитеті 1995 ж. ғ арыш қ оқ ысының проблемасы жө нінде техникалық баяндама дайындаута кірісті.

Ғ арыш кең істігін ішінара қ арусыздандыру жә не аспан денелерін толық қ арусыздандыру. Бейбіт кезең де ғ арыш кең істігінде ешқ андай ә скери қ имылдарғ а жол берілмейді: Жердің жасанды серіктерін басқ а мемлекеттердің аумағ ында барлау сипатындағ ы ә скери мә ліметтерді жинау ү шін қ олдануғ а тыйым салу; басқ а мемлекеттердің аумағ ын суретке тү сіруге жол берілмейді. Барлық аспан денелері, Айды қ оса алғ анда бейбіт мақ саттарғ а ғ ана қ олданылады. Оларда ә скери базалар, қ ұ рылыстар жә не бекіністер салуғ а, қ арудың кез келген тү рін сынауғ а жә не ә скери маневрлер жү ргізуге тыйым салынады. Ғ арыш кең істігіндегі тыйым салынғ ан ә рекеттерге: бейбітшілікке қ ауіп тө ндіру, бейбітшілікті бұ зу мақ сатындағ ы немесе қ ауіп тө ндіру немесе қ ауіп тө ндіруді кү шейту мақ сатындағ ы насихат не басқ ыншылық актісі; ғ арыш кең істігін ластау жә не баска мемлекеттердің ғ арыштағ ы қ ызметіне зиянды кедергілер жасау; бө тен заттарды жә не басқ аларды тасымалдау салдарынан жердің қ оршағ ан ортасының тиімсіз ө згеруіне қ арсы шаралар қ абылдамау.

Мемлекеттердің ғ арыштағ ы қ ызметінің негізгі бағ ыттарына мыналар жатады:

1. Жасанды серіктер кө мегімен тікелей теледидар хабарларын тарату.

2. Жасанды серіктерді қ олдана отырып, жерді қ ашық тық тан барлап қ арау.

3. Ғ арыштық қ ұ ралдарды қ олдану туралы халық аралық келісім-шарттар.

4. Медициналық жә не биологиялық бақ ылаулар мен тә жірибелер жү ргізу.

5. Ғ арыш кең істігін геостационарлық орбита ретінде пайдалану.

6. Басқ а планеталардың ресурсын зерттеу мү мкіндігі жә не оларды пайдалану мү мкіндігін зерттеу.

7. Жердің биоө рісін қ орғ ау проблемаларын зерттеу.

8. Ғ арышта энергиянын ядролық қ айнар кө здерін пайдалану.

9. Ғ арыш метерологиясын мемлекеттер мұ қ тажына пайдалану.

3. Ғ арышкерлердің кұ қ ық тық режимі.

Егер «ғ арышкер» деген ұ ғ ымғ а кұ қ ық тық тұ рғ ыдан келер болсақ, онда халық аралық келісімдерде де, заң актілерінде де мұ ндай анық таманың жоқ екенін айту керек. Сонымен бірге, ә р тү рлі елдерде, тү рлі тілдерде жә не ә р тү рлі халық аралық шарттарда ғ арышқ а ұ шатын адамдарды белгілеу ү шін тү рлі терминдер қ олданылады, мысалы ТМД-да - ғ арышкер, АҚ Ш-та - астронавт.

Ү лкен Кең ес Энциклопедиясында ғ арышкер - бұ л ғ арышқ а ұ шу кезінде ғ арыштық техниканы сынауды жә не пайдалануды жү ргізетін адам деп белгіленген. Космонавтика туралы арнайы ә дебиеттерде бұ л терминді арнайы медициналық -биологиялык жә не техникалық дайындық тан ө ткен жә не ғ арыштық ұ шуғ а ғ арыш кемесінің командирі немесе ғ арыш экипажының мү шесі ретінде қ атысқ ан адамғ а қ олданады. БҰ Ұ -ның ғ арыш жө ніндегі Комитетінің шағ ын заң комитетінің 1967 ж. VI сессиясында Аргентинаның ө кілі астронавт ұ ғ ымына анық тама беруге ә рекеттенеді. Астронавт деп «Айды жә не басқ а аспан денелерін қ оса алғ анда, ғ арыш кең істігін зерттеу жө ніндегі қ ызметті адамзат ө кілі ретінде жү зеге асыратын азаматтық зерттеушіні» есептеу керек деп ұ сынылады. Бірақ мұ ндай анық тама қ азіргі заманғ ы «ғ арышкер» терминіне сә йкес келмейді, яғ ни ғ арыштық ұ шыруларғ а тікелей қ атысатын адамдардың, азаматтық тұ лғ алардың шең берін шектеп қ ояды. Алайда, алғ ашқ ы ғ арышкерлер қ атарына КСРО-ның ә скери ұ шқ ыштары мен АҚ Ш-тың сынақ шы-ұ шқ ыштарының арасынан (олардың жан-жакты дайындыктарын ескеріп, іріктеліп алынғ ан болатын. Кейінірек ұ шатын ғ арыш объектілерінің экипажына мамандар мен ғ алымдар, қ азіргі кезде - ғ арыш зерттеулерінің жанашырлары қ осыла бастады. Сонымен, ғ арыш жө ніндегі шарттың IV бабына сә йкес, «ғ арышкер» ұ ғ ымына берілген жоғ арыдағ ы анық тама ең турасы болып табылады.

Орбиталық ғ арыш стансасы экипажын, ө з кезегінде ондағ ы командирді, командалық қ ұ рамдағ ы басқ а адамдарды жә не экипаж мү шелерін (ұ шқ ыштар қ ұ рамы, ғ алымдар, техникалық мамандар, қ ызмет кө рсетуші персонал) қ оса алғ анда, ғ арышкерлер ұ жымын айтуғ а болады, олар стансаның басқ арушы буыны болғ андық тан, ұ шу тапсырмасын жә не халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ының негізгі кағ идалары мен нормаларын ескере отырып, оның тиімді пайдаланылуын қ амтамасыз етеді.

Экипаждар мен басқ а да ұ шатын ғ арыш объектілерінің қ ұ қ ық тық мә ртебесін айқ ындау ү шін Ғ арыш жө ніндегі Шарттың VIII бабының объектілер мен олардың кез келген экипаждарының ғ арышта болғ ан барлық кезең дері кезіндегі юрисдикциясы мен бақ ылауы, осындай объектілерді тіркейтін мемлекеттерде сақ талуына қ атысты ережесінің маң ызы зор. Ғ арыш жө ніндегі шарттың VIII бабында «кез келген экипаж» ұ ғ ымының қ олданылуы мемлекеттердің ғ арыш объектілерін юрисдикциясы жә не бақ ылауы бойынша тіркеу қ ұ қ ығ ы, жалпы жә не бақ ылауы бойынша тіркеу қ ұ қ ығ ы, жалпы ереже бойынша, техникалык сипаттарынан, шешетін міндеттер шең берінен, адамдардың лауазымды жағ дайлар санатынан, олардың ұ лттарынан, басқ а да факторлардан тә уелсіз тү рде стансадағ ы барлық тұ лғ аларғ а таралатыны туралы қ орытынды жасауга мү мкіндік береді. Стансадағ ы адамдар қ атарына ұ шу бағ дарламасында кө зделген мемлекеттік қ ызметшілер (азаматтық немесе ә скери), тіркейтін мемлекеттердің азаматтары жә не басқ а мемлекеттердің де азаматтары, стансанын негізгі экипажының қ ұ рамына кіретін ғ арышкерлер жә не стансаны транзиттік бекет ретінде пайдаланатын жағ дайда оғ ан жеткізілген жолаушылар, сондай-ақ басқ а мемлекеттердің аварияғ а ұ шырағ ан ғ арышкерлері стансаны паналағ ан жағ дайда болуы мү мкін.

4. «Байқ оң ыр» ғ арыш айлағ ын пайдаланудың қ ұ қ ық тық проблемалары.

«Байқ оң ыр» ғ арыш айлағ ының негізі 1955 ж. қ аланғ ан. Ол 6717 км²ауданды алып жатыр, солтү стіктен оң тү стікке қ арай - 75 км, батыстан шығ ыска қ арай - 90 км-ге созылғ ан. Ә кімшілік орталығ ы - Байқ оң ыр қ аласы, онда 60 мың ғ а жуық адам ө мір сү реді. «Байқ оныр» ғ арыш айлағ ы зымыран-ғ арыш техникаларын сынауғ а, ғ арыш аппараттарық ұ шатын ғ арыш кемелерін жә не орбиталық стансаларды, автоматты планетааралык стансаларды орбитағ а 200 мың км-дей биіктікке ұ шыруғ а дайындау жә не ұ шыруды жү зеге асыруғ а арналғ ан. Осы ғ арыш айлағ ында қ ұ растырушы С. П. Королев жасағ ан ә лемдегі алғ ашқ ы континентаралық зымыран (1957 ж. 21 тамыз), Жердің алғ ашкы жасанды серігі (1957 ж. 4 қ азан) жә не ең алғ ашқ ы ұ шатын ғ арыш кемесі «Восток», планетаның бірінші ғ арышкері Ю. А. Гагаринмен (1961 ж. 12 сә уір) сынақ тан ө ткізіліп, ұ шырылғ ан болатын. Ғ арыш айлағ ында Ресей Федерациясының ғ арыш апараттарының шамамен 50%-ы жә не халық аралық ынтымақ тастық бағ дарламалары бойынша 90%-ы, оның ішінде геостационарлық орбитағ а 100% ұ шырылады. Ғ арыш айлағ ы қ ұ рылғ ан сә ттен бастап, КСРО Қ орғ аныс министрлігінің қ ұ рамына кірген болатын. КСРО ыдырағ аннан кейін ғ арыш айлағ ынын объектілері Қ азақ стан Республикасының меншігіне айналды.

1990 ж. басында қ алыптасқ ан салалық кооперация айғ арлық тай кө лемді жобаларды жү зеге асыруғ а қ абілетті еді. Ол жылдары КСРО-ның орбиталық топтамаларында 190-ғ а жуық зымыран-тасығ ыштар бар болатын, оларды ұ шыру ү ш-бес кү нде біреуін жіберу жиілігімен жү зеге асырылатын. КСРО ыдырағ аннан кейін бұ рынғ ы одақ тас республика-ларда орналасқ ан ғ арыш инфрақ ұ рылымы жасағ ан объектілер тә уелсіз мемлекеттердің аумақ тарында қ алып қ ойды.

Қ азақ стан мемлекеттік тә уелсіздікке ие болғ аннан кейін, халық аралық ғ арыш қ ү қ ығ ының тең қ ү қ ылы субъектісіне айналды. 1994 ж. 28 наурызында Ресей Федерацияның Президенті мен Қ азақ стан Республикасының Президенті «Байкоң ыр ғ арыш айлағ ын пайдаланудың негізгі қ ағ идалары мен шарттары туралы Келісімге» қ ол койды. Осы Келісім Байқ оң ырды Қ азақ станнын меншігіндегі объект ретінде жә не Ресейге 20 жылғ а жалғ а берудін мә ртебесін айқ ындап берді.

Келісімге орай, «Байқ оныр» кешенін Ресей Федерациясы азаматтық жә не қ орғ аныстық ғ арыш бағ дарламаларын; Ресейдің, Қ азақ станның жә не Достастық тың басқ а да қ атысушы-мемлекеттерінің бірлескен ғ арыш жобаларын; халық аралық ғ арыш бағ дарламаларын жә не коммерциялық ғ арыш жобаларын жү зеге асыру ү шін пайдаланады. Келісім заң ды кү шіне енгеннен кейін ү ш ай мерзім ішінде Жолдау шартын жасау кө зделген болатын. 1994 ж. шілде айында екі елдін парламенттері Келісімді бекітті, бірақ Жолдау шарты ә лі дайын болмағ ан еді.

Ресей Федерациясы Ү кіметі 29 тамызда Ресей Федерациясы мен Қ азақ стан Республикасы арасындағ ы «Байқ оң ыр ғ арыш айлағ ын пайдаланудың негізгі қ ағ идалары мен шарттары туралы Келісімнің орындалуын қ амтамасыз ету жө ніндегі шаралар туралы» №996 Қ аулыны шығ арды. Бү л каулы Байқ оң ыр объектілерінің бір бө лігін Ресей ғ арыш агенттігінің баскаруына беру туралы мә селе жө ніндегі ү зақ уакытка созылғ ан қ ызу пікірталасты қ орытындылап берді. Ресей Федерациясының Қ орғ аныс министрлігіне бір ай мерзім ішінде

1. Халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ы дегеніміз не?

2. Халық аралық ғ арыш кең істігін игеру мә селелерін анық таң ыз.

3. Халық аралық ә уе қ ұ қ ығ ына сипаттама берің із.

4. Халық аралық ә уе қ ұ қ ығ ының қ айнар кө здері мен қ ағ идаларына тоқ талың ыз.

Негізгі жә не қ осымша ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ ұ лжабаева Ж. О. Халық аралық жария қ ұ қ ығ ы. - Алматы, 2002. -467 с.

2. Сарсенбаев М. А. Международное право. – Алматы: Жеті Жарғ ы, 1996.

3. Бирюков П. Н. Международное право. Учебное пособие. –М.: Юристъ, 1998. -416 с.

⇐ Предыдущая 29 30 31 32 333435 36 37 38 Следующая ⇒