25-тақырып. Халықаралық дауларды бейбіт шешу құралдары.

Жоспар:

1. Саяси жә не заң дық даулар туралы мә селелер.

2. Дауларды халық аралық ұ йымдарда шешу тә ртібі.

3. Халық аралық соттар.

Негізгі ұ ғ ымдар: халық аралық дау, бейбітшілік, саяси дау, заң дық дау, халық аралық сот.

Халық аралық қ ұ қ ық тың нормаларына сә йкес барлық мемлекеттер ө здерінің арасындағ ы туындағ ан қ айшылық тарды (таластарды) ә лемдегі бейбітшілік пен қ ауіпсіздікке қ ауіп тудырмау ү шін бейбіт қ ұ ралдармен жә не амал-тә сілдермен шешулері міндетті.

Халық аралық дау–таластарды, бейбіт қ ұ радармен жә не амал-тә сілдермен шешу институты сала аралық институт болып табылады. Оның нормалары халық аралық қ ауіпсіздік қ ұ қ ығ ында, халық аралық ұ йымдар қ ұ қ ығ ында, халық аралық қ ұ қ ық тың басқ а да салаларында да бар.

Осы институттың негізгі қ айнар кө здері:

- 1907ж. халық аралық қ ақ тығ ыстарды бейбіт жолмен шешу туралы Конвенция; - - 1928ж. халық аралық дау-таластарды бейбіт шешу туралы Қ айта қ аралғ ан Жалпы акт;

- БҰ Ұ Жарғ ысы;

- Аймақ тық ұ йымдардың жарғ ылары;

- 1970 ж. халық аралық қ ұ қ ық тың қ ағ идалары туралы Декларация;

- 1975 ж. СБСЕ Қ орытынды актісі;

- 1989 ж. Веналық кездесудің Қ орытынды қ ұ жаты;

- СБСЕ басқ а да қ ұ жаттары;

- халық аралық ә дет –ғ ұ рыптар.

Халық аралық қ айшылық тардың 2 негізгі тү рі бар:

- дау, талас;

- ситуация-жағ дай.

Талас, дау- бұ л халық аралық қ ұ қ ық субьектілерінің ө з қ ұ қ ық тары мен мү дделеріне, халық аралық келісімшартқ а тү сінік беруге қ атысты реттелмеген сұ рақ тар бойынша ө зара талаптарының жиынтығ ы.

Ситуация- бұ л субьектілердің арасындағ ы нақ ты дау пә нінен тыс байланыста егес, ала ауыздық, дұ шпандық туғ ызатын субьективті сипаттағ ы жағ дайлардың жиынтығ ы.

Сонымен, ситуация негізінде талас ә лі жоқ, дегенмен оның туындауының алғ ы шарттары, жағ дайлары бар; Ситуация – бұ л потенциалды талас жағ дайы.

БҰ Ұ Жарғ ысының 33 б сә йкес дау-таласқ а қ атысатын тараптар (жақ тар), егерде бұ л дау-таластың жалғ асуы дү ниежү зілік бейбітшілік пен қ ауіпсіздікті қ олдауғ а қ ауіп тө ндіретін болса, ең алдымен оны келіссө здер, татуластырушылық, келістіру, арбитраждық, соттық қ арау (соттың істі қ арауы), аймақ тық органдарғ а бару немесе ө з таң дауы бойынша ө зге де бейбіт амал-тә сілдермен шешуге тырысулары қ ажет.

Тікелей келіссө здердің мә ні- таласушы (дауласушы) тараптардың (жақ тардың ) ө здеріне тікелей байланысты жә не олардың арасындағ ы келісімге қ ол жеткізуді белгілеу жолымен қ айшылық тарды шешуді іздестіру.

Келіссө здер- бұ л қ айшылық тарды жоюдағ ы ең қ олайлы, қ арапайым жә не кең тарағ ан қ ұ рал болып табылады.

Келіссө здердің классификациясы:

1) Талас, даулардың пә ні бойынша (бейбітшілік, саяси, сауда жә не т. б)

2) Қ атысушылардың саны бойынша (кө пжақ ты жә не екі жақ ты)

3) Тараптардың ө кілдерінің дең гейі бойынша (мемлекет аралық, ү кімет аралық, ведомства аралық ).

Келіссө здер ауызша жә не жазбаша да жү ргізілуі мү мкін. Кең есудің мақ саты- халық аралық дау таластардың туындауын алдын-ала ескерту.

Мейірбан кө мектер- бұ л ө з ұ йытқ ысы бойынша немесе таласқ ан мемлекеттердің сұ рауы бойынша реттеу процесіне дау-таласқ а қ атысы жоқ тарап қ атысатын дау-таласты шешу тә сілі.

Мейірбан кө мек кө рсетудің мақ саты- тараптар арасындағ ы байланыстарды белгілеу немесе қ айта жаң арту.

Бұ л кезде мейірбан кө мек кө рсететін тарап келіссө зге қ атыспайды; оның міндеті-таласушы (дауласушы) тараптардың ө зара байланысын жең ілдету.

Татуластыру кезінде мемлекеттер ү шінші тұ лғ аны таң дауды (бұ л мемлекет, халық аралық ұ йымдардың ө кілін), жә не бұ л тұ лғ а келіссө здерге дербес жеке қ атысушы ретіндеде қ атысады.

Татуластыру (мейірбан кө мек сияқ ты) келіссө здерде ү шінші мемлекеттің қ атысуын білдіреді. Бірақ олардың арасындада айырмашылық бар:

1)-ден татуластырушылық барлық таласушы тараптарды келісім бойынша барады; ал мейірбан кө мекті тек бір ғ ана дауласушы мемлекеттің келісім бойынша пайдаланады;

2)-ден татуластырушылық мақ саты байланыстарды жең ілдету ғ ана емес, сондай-ақ тараптардың бағ ыттарын келістіру: татуластырушы дау-таласты реттеу жобасын ә зірлеуі тараптарғ а ұ сынуы мү мкін.

Халық аралық табыстыру процедурасы. Ар-намысты, мемлекеттердің маң ызды мү дделеріне кір келтірмейтін жә не ситуацияның нақ ты жағ дайларын бағ алаудағ ы қ айшылық тардан туындайтын халық аралық дау-таластарда тараптар арнайы халық аралық орган -фактінің сұ рақ тарын анық тау ү шін тергеу комиссиясын қ ұ руғ а қ ұ қ ылы.

Тергеу комиссиялары тараптар арасындағ ы ерекше келісім негізінде қ ұ рылады жә не онда мыналар анық талады: тергелетін фактілер, комиссия қ ызметінің тә ртібі жә не мерзімі, оның ө кілеттілігі, комиссияның келу орны, қ арау тілі анық талады.

Комиссияның тергеуі жарыссө з тә ртібінде жү ргізіледі. Тараптар бгіленген мерзімде комиссияғ а фактілерді баяндайды, қ ажетті қ ұ жаттарды береді, міндетті тү рде таң далатын куә лар мен сарапшылардың тізімін береді.

Комиссия тараптардан қ осымша материалдарды сұ рауы мү мкін. Қ арау кезінде куә лерді сұ райды жә не бұ л туралы хаттама толтырады.

Тараптар барлық тү сініктері (мә лімдемелерін) мен айғ ақ тарын бергеннен кейін, барлық куә лар тың далып болғ аннан кейін, тергеу аяқ талды деп жарияланады, ал комиссия баяндама жасайды. Комиссияның баяндамасы фактіні анық таумен шектеледі жә не соттың немесе арбитраждың шешімі сияқ ты кү ші болмайды. Тараптар комиссияның шешімін ө з қ алауы бойынша пайдалануғ а қ ұ қ ылы.

Келістіруші комиссия- халық аралық практикада кең інен таралғ ан. Олардың ө кілеттілігі тергеу комиссияларына қ арағ анда кең ірек. Келістіруші комиссиялар, ереже бойынша, фактіні анық таумен ғ ана шектелмей, сондай-ақ даулы сұ рақ тың мү мкін болатын шешімін ұ сынады. Бірақ та арбитраж жә не соттан айырмашылығ ы іс бойынша шешімді тараптар қ абылдайды жә не бұ л комиссияның қ ортындысымен байланысты болмайды.

1985ж. халық аралық дау-таластарды бейбіт шешу туралы актінің жағ дайына сә йкес тұ рақ ты келістіруші комиссия 5 мү шеден тұ рады.

Комиссияның бір-бір мү шесін дауласушы тараптар тағ айындайды, қ алғ ан ү шеуін ү шінші елдердің азаматтарынан сайланады. Мү шелерді таң дау қ иынғ а соқ қ ан жағ дайда оларды тағ айындау БҰ Ұ Бас Ассамблеясының тө рағ асына, ү шінші мемлекеттерге немесе жереби тастаумен шешілуі мү мкін.

Халық аралық арбитраж – бұ л тараптардың келісімімен ұ йымдастырылғ ан жеке тұ лғ аның (арбитр) немесе тұ лғ алар топтарының (арбитрлардың ) дауды қ арауы. Бұ л кезде қ абылдағ ан шешімді тараптар міндетті тү рде орындауы қ ажет.

Арбитраждың 2 тү рі бар: ad hoc арбитражы жә не институттық арбитраж.

ad hoc арбитражы (арнайы арбитраж) –нақ ты дауларды қ арау ү шін тараптар қ ұ рады. Бұ л жағ дайда дау-таластар арбитраждың қ арауына тараптардың арбитраждық келісімі негізінде беріледі. Келісімде мыналар кө рсетіледі: арбитражды тағ айындау тә ртібі немесе нақ ты тұ лғ аларды арбитр ретінде тағ айындау тә ртібі, дау-таласты қ арау процедурасы, қ аралатын орны мен тілі, жә не басқ а да сұ рақ тар.

Институттық арбитражды – тұ рақ ты ә рекет ететін арбитраждық орган жү зеге асырады. Мемлекеттер алдын-ала қ андайда болмасын келісімшартқ а тү сінік беру сұ рақ тары бойынша туындағ ан барлық дау-таластарды немесе дау-таластардың нақ ты категориялары бойынша болашақ та туындауы мү мкін қ айшылық тарды арбитражғ а беруге міндеттенеді.

Қ айшылық тарды (ала ауыздық ты) арбитраж арқ ылы шешу соттық тә сілге кө п ұ қ сайды, бірақ сот процедурасынан айырмашылығ ы арбитраж органының қ ұ рамы дауласушы тараптарғ а байланысты қ ұ рылады.

Аралық сотқ а бару оның шешіміне адал ниетпен бағ ынуын міндеттейді. Соң ғ ы уақ ыттарда халық аралық практикада қ абылданатын Конвенцияларғ а дауларды арбитраждық қ арау механизмін кіргізу тенденциясы дамып келеді.

1963 жылы Африкандық Бірлік Ұ йымы Хартиясының 19б. Сә йкес АБҰ -да татуластыру, келістіру жә не арбитраж бойынша комиссия қ ұ рылғ ан, қ ұ рамы жә не қ ызмет ету жағ дайлары АБҰ мемлекеттері басшылары мен ү кіметтерінің Конференциясын мақ ұ лдағ ан жеке хаттамалармен анық талғ ан.

1965 жылы мемлекеттер жә не басқ а мемлекеттердің жеке жә не заң ды тұ лғ алары арасындағ ы инвестициялық дауларды реттеу туралы Вашингтон Конвенциясының негізінде осы дауларды шешу бойынша орган- Инвестициялық дауларды реттеу бойынша Халық аралық Орталық қ ұ рылғ ан жә не арбитраждық қ арау процедурасы қ арастырылғ ан.

Халық аралық сот процедурасы. Халық аралық дауларды шешудің бір тү рі болып сот процедурасы болып табылады. Тиісті сот органдары халық аралық ұ йымдарда (универсалды (мысалы, БҰ Ұ Халық аралық Соты, сондай-ақ аймақ тық сипатта, мысалы, ТМД Экономикалық Соты, Адам қ ұ қ ығ ы бойынша Америка аралық сот, ЕО Соты) келісімшарт негізінде қ ұ рылады.

Халық аралық соттың қ ұ рамы алдын-ала қ ұ рылады жә не тараптардың еркіне байланысты болмайды. Оның қ ұ зыреті қ ұ рылтай қ ұ жатта белгіленеді, сонымен қ атар соттар ө з регламенттерін қ абылдайды. Сот шешімі тараптар ү шін міндетті жә не шағ ымдалмайды.

Қ аралатын дау-таластардың сипатына байланысты халық аралық соттар мыналарды шешетін соттарғ а бө лінеді:

1) мемлекет аралық дау –таластарды шешетін соттарғ а бө лінеді, мысалы, БҰ Ұ Халық аралық соты, ТМД экономикалық соты;

2) халық аралық дауларды, сонымен қ атар мемлекеттерге жә не халық аралық ұ йымдарғ а қ арсы жеке жә не заң ды тұ лғ алардың қ озғ ағ ан істерін шешетін (адам қ ұ қ ығ ы бойынша Еуропалық Сот);

3) халық аралық ұ йымдар шегіндегі ең бектік дау-таластарды шешетін сот (халық аралық ең бек ұ йымының ә кімшілік трибуналы);

4) жеке тұ лғ аларды жауапкершілікке тарту бойынша, мысалы, Нюрнберг трибуналы;

5) даулардың ә ртү рлі санаттарын, мысалы, ЕО соты.

Мысалы, 1982 жылы тең із қ ұ қ ығ ы бойынша БҰ Ұ Конвенциясына сә йкес тең із қ ұ қ ығ ы бойынша Халық аралық трибунал қ ұ рылғ ан. Трибунал 21 судьядан тұ рады жә не оларды Конвенцияғ а қ атысушы мемлекеттер сайлайды. Олар тең із қ ұ қ ығ ы облысындағ ы сарапшылар болып табылады.

Соттың болуы ү шін 11 судьяның болғ аны жеткілікті. Трибунал ішінен тең із тү біне қ атысты дау-таластар бойынша камера қ ұ рылғ ан. Трибунал: 1982 жылғ ы Конвенцияғ а қ атысушы мемлекеттер арасындағ ы; тең із тү бін ө ң деу бойынша контрактілердің субъектілері арасындағ ы; тең із тү бі бойынша орган мен қ атысушы мемлекет арасындағ ы дауларды қ арайды.

Ө зін-ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Халық аралық даулар тү сінігі.

2. Дауларды шешу тә сілдері.

3. Халық аралық даулардың шешудің тә сілдері.

Негізгі жә не қ осымша ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ ұ лжабаева. Ж. О. Халық аралық жария қ ұ қ ық. –Алматы, 2003 ж.

2. Сарсембаев. М. А. Международное право. –Алматы, 1998 ж.

3. Г. Б. Хан т. б. Халық аралық қ ұ қ ық. Дә рістер курсы. –Алматы, 2003 ж.

4. И. И. Лукащук. Нормы международного право. -М., 1997 ж.

5. Г. И. Тункин. Теория международного право. -М. -1970 ж.

6. М. Б. Қ ұ дайбергенов. Международная уголовная ответственность физических лиц. –Алматы, 2000 ж.

⇐ Предыдущая 31 32 33 34 35 36 373839 40 Следующая ⇒