19-тақырып. Халықаралық теңіз және өзен құқықғы.

Жоспар:

1. Халық аралық тең iз қ ұ қ ығ ының тү сiнiгi, қ ағ идалары мен қ айнар кө здерi.

2. Тең iз кең iстiктерiнiң классификациясы.

3. Iшкi жә не территориялық сулар ұ ғ ымы.

4. Ашық тең iз ұ ғ ымы.

Негізгі ұ ғ ымдар: халық аралық тең із, аумақ сулары, халық аралық тең із қ ұ қ ығ ы, іргелес зона, ашық тең із, транзит.

Халық аралық тең із қ ұ қ ығ ы халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі саласының бірі болып табылады. Сондық тан халық аралық қ атынастарды реттейтін қ азіргі халық аралық қ ұ қ ық тың кө пшілікке танылғ ан қ ағ идалары мен нормалары, сондай-ақ Ә лемдік мұ хит кең істіктері мен ресурстарын игеру процесіндегі мемлекеттердің қ атынастары мен қ ызметтері – қ ұ қ ық тық реттеудің негізі болады.

Алғ ашында тең із қ ұ қ ығ ы жай нормалар нысанында қ ұ рылғ ан; оның кодификациясы ХХ ғ асырдың ортасында жү ргізілді. 1930ж. Ұ лттар Лигасының қ амқ орлығ ымен қ ұ рылғ ан Гаага конференциясында басталғ ан іспен, аймақ тық сулардың қ ұ қ ық тық режиміне қ атысты нормаларын бірінші жү йеге келтіруге ә рекет, тең іздік ірі мемлекеттердің алауыздық тарынан табысты аяқ талмады. Келешекте қ айта қ арап талқ ылауғ а Конвенцияның жобасы ғ ана дайындалды.

Сонымен бірге, қ азіргі халық аралық тең із қ ұ қ ығ ын халық аралық қ ұ қ ық субъектілерінің қ атынастарын ә лемдік мұ хиттағ ы қ ызметтері бойынша реттейтін заң дылық қ ағ идалар мен нормалардың жү йесі ретінде сипаттауғ а болады.

Халық аралық тең із қ ұ қ ығ ы жалпы халық аралық қ ұ қ ық тық жү йенің қ ұ рамдас бө лімі болғ андық тан, жалпы халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идаларын басшылық қ а алады. Бұ л қ ағ идалар: ө зара кү ш қ олданбау, қ орқ ытпау, халық аралық дауларды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекеттердің қ ызметтестігі, барлық халық тар тең дей ө з тағ дырын ө здері шеше алады, мемлекеттердің егемендігі бірдей, барлық мемлекеттер ө здеріне алғ ан міндеттерді ойдағ ыдай орындауғ а тиісті.

Ө з мә ні бойынша ә мбебап жә не барлық мемлекеттерге кез келген қ ызметтер де міндетті, соның ішінде, ә лемдік мұ хитты зерттеу жә не пайдалану жө нінде мемлекеттердің қ ызметтері, олар барлық халық аралық қ ұ қ ық тық қ атынастарда болатын негізгі заң ды ережелер мен нормалардан тұ рады.

Халық аралық тең із қ ұ қ ығ ында сонымен бірге ө зіндік негізгі қ ағ идалар, оғ ан сипатталатын халық аралық қ ұ қ ық тың жалпы жү йесінің бір саласына ғ ана жататындар кіреді.

Халық аралық тең із қ ұ қ ығ ының негізгі қ ағ идалары қ атарына жататындар: ашық тең із бостандығ ы; тең із ресурстарын сақ тау жә не орынды пайдалану; тең іздік ортаны қ орғ ау; ә лемдік тең іздерді бейбіт мақ сатта пайдалану.

Ашық тең із бостандығ ы қ ағ идасы – халық аралық тең із қ ұ қ ығ ының негізгі қ ағ идасы болып табылады. Ашық тең із бостандығ ы қ ағ идасына сә йкес, аумақ тық тең іздің сыртқ ы шекарасына тең із кең істіктері ашық жә не қ андай да бір мемлекеттердің егемендігіне жатпайтын барлық мемлекеттерге белгіленген халық аралық қ ұ қ ық пен жағ дайына байланысты берілген.

Ұ шқ ыш аппараттардың ұ шу бостандығ ы қ ағ идасы (азаматтық, ә скери) ХХ ғ асырдың бірінші жартысында қ ұ рылды. Осы қ ағ идағ а сә йкес, барлық мемлекеттер ұ йымдарғ а, азаматтық жә не ә скери ұ шқ ыш аппараттардың ұ шуын жү зеге асыруғ а; олардың кө мегімен ғ ылыми зерттеулер жү ргізуге; радиотехникалық қ ұ ралдарды пайдалануғ а; тең із жағ дайындағ ы сауда, ә скери, кә сіптік, ғ ылыми-зерттеу кемелерінің мү дделерін ә уеден бақ ылап, тең ізде кө мек кө рсетуге бірдей қ ұ қ ық тарғ а ие.

Тең із кең істігін қ орғ ау қ ағ идасы. Тең із кең істігін қ орғ ау қ ағ идасы ірі сипаттағ ы сипаттағ ы жалпы халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идаларының бірі – қ оршағ ан ортаны қ орғ ау қ ағ идасының қ ұ рамдас бө лігі болғ андық тан, тең із кең істігін қ орғ ау жалпы мемлекеттердің халық аралық қ ызметтестік мә селелерінде шешілуі қ ажет.

БҰ Ұ -ның 1982 ж. тең із қ ұ қ ығ ы жө ніндегі Конвенциясы бұ л қ ағ иданы тең із кең істігін қ орғ ау жайындағ ы мемлекеттердің жалпы халық аралық міндеті ретінде бекітті. Конвенцияның 192-бабына сә йкес “Мемлекеттер тең із кең істігін қ орғ ауғ а жә не сақ тауғ а міндетті”.

Тең іздің тірі ресурстарын сақ тау жә не орынды пайдалану қ ағ идасы тең із кең істігін қ орғ ау жә не балық аулау бостандығ ымен тығ ыз байланысты. Бұ л қ ағ иданың ө згешілігі кез келген мемлекеттің тең із ресурстары ауланғ ан тү рлерінің қ орларын сақ тау есбімен Ә лемдік мұ хиттың тірі ресурстары кә сібіне қ ұ қ ығ ы бар екендігінен тұ рады.

Дү ниежү зілік мұ хитты бейбіт мақ сатта пайдалану қ ағ идасы. Дү ниежү зілік мұ хитты бейбіт мақ сатта пайдалану жә не толық қ арусыздандыру режимін бекітуді қ амтитын 1959 ж. Антарктика жө ніндегі шарттың, 1971 ж. Тең іздер жә не мұ хиттар тү біне жә не рның қ ойнауына ядролық қ арулар мен жаппай қ арулардың басқ а да тү рлерін орналастыруғ а тыйым салу жө ніндегі шарттың жә не 1963 ж. «Ауада, ғ арыш кең істігінде жә не су астында ядролық қ аруды сынақ тан ө ткізуге тыйым салу жө ніндегі» шарттардың маң ызы зор. Қ азіргі уақ ытта бұ л қ ағ иданың бө лек нормативтік мазмұ нын ашатын жалпы тү сінік шығ арылғ ан жоқ. Бірақ ә лемдік мұ хитты бейбіт мақ сатта пайдалану қ ағ идасының мазмұ ны – сө зсіз мемлекеттердің Дү ниежү зілік мұ хитты пайдалану жө ніндегі қ ызметтерін кү шпен немесе кү ш қ аупімен іске асыруды болғ ызбаудан тұ рады.

Сондық тан халық аралық тең із қ ұ қ ығ ының ә мбебап дең гейдегі нормаларын бір жү йеге тү сіру қ ажет болды. Ә сіресе мұ ндай қ ажеттілік ғ ылыми-техникалық тө ң керіс кезең інде жетілді, тең із шаруашылығ ында жаң а технология пайда болғ анда тең із ресурстарын жә не кең істіктерін жан-жақ ты жә не кешенді игеруге ө ту ү шін дә йекті талаптар қ ұ рылды, бұ лар Ә лемдік мұ хитта мемлекеттер қ ызметінің жаң а тү рлерін қ амтыды, яғ ни ғ ылыми зерттеулер, барлау жә не мұ най мен газды пайдалану мақ сатында бұ рғ ылау, іздеулер жә не тең із тү бінің пайдалы қ азылғ ан терең аудандарын ө ң деу, мұ хиттық экспедициялық барлық кә сібі жә не т. с. с. Барлық осы мә селелер халық аралық дең гейде егжей-тегжейлі қ ұ қ ық тық тә ртіп белгілеуді керек етті.

Ашық тең із бостандығ ы қ ағ идасы – тең ізде жү зу еркіндігін, ашық тең іздің ә уе кең істігіндегі ұ шу еркіндігін, су асты кабельдері мен қ ұ бырлар салу еркіндігін, жасанды аралдар тұ рғ ызу еркіндігін, балық аулау еркіндігін жә не ғ ылыми зерттеулер жү ргізу еркіндігін білдіреді.

Жоғ арыда кө рсетілген еркіндіктер ашық тең із еркіндігінің туынды элементтері болып табылады, сондай-ақ, тең із қ ұ қ ығ ының бө лек қ ағ идалары ретінде ө зіндік мә ндерге болады. Тең ізде жү зу немесе кеме қ атынасы бостандығ ы - ә рбір мемлекеттің, жағ адағ ы не болмаса жағ адан тыс мемлекеттің ашық тең ізде ө з жалауымен еркін жү руі болып табылады.

Тең із кең істігін қ орғ ау қ ағ идасын жасаудағ ы ү лкен рө лді осы мә селенің ә р тү рлі аспектілері бойынша тең із кең істігін қ орғ ауғ а шақ ыратын кө птеген халық аралық конвенциялар атқ арады. Оларғ а жататындар: 1954 ж. Тең іздердің мұ найдан ластануын болдырмау жө ніндегі халық аралық Конвенция жә не 1973 ж. Тең іздердің кемелермен ластануын болдырмау жө ніндегі халық аралық Конвенция (07. 06. 1994 ж. Қ азақ стан осы Конвенцияның қ атысушысы); 1972 ж. Тең іздердің қ алдық тар мен басқ а да материалдарды тастаудан ластануын болдырмау жө ніндегі Конвенция; 1969 ж. Мұ найдан ластануғ а алып келетін апат жағ дайында Ашық тең ізде араласу жө ніндегі халық аралық Конвенция жә не т. б.

1958 ж. «Балық аулау жө ніндегі» жә не «Ашық тең іздің тірі ресурстарын қ орғ ау жө ніндегі» Женева Конвенциялары жә не 1982 ж. Тең із қ ұ қ ығ ы жө ніндегі БҰ Ұ Конвенциясы тең іздік биоресурстар кә сібін тиімдірек ету жә не тә ртіпке салудағ ы объективті қ ажеттіліктерді бекітті. БҰ Ұ Конвенциясының 177-бабына сә йкес «Барлық мемлекеттер Ашық тең іздің тірі ресурстарын сақ тау ү шін қ ажетті шаралар қ олданады немесе ө з азаматтарына қ атысты қ абылданғ ан осындай шаралары бар басқ а мемлекеттермен қ ызметтеседі».

Ішкі жә не территориялық сулар ұ ғ ымы. Аймақ тық тең із – бұ л жағ алаудағ ы мемлекеттің ішкі тең із суларына немесе аймақ тық қ ұ рлығ ына жанасатын ені 12 тең із миліне дейінгі тең із белдеуі. Ө зінің қ ұ қ ық тық мә ртебесі бойынша аймақ тық тең із жағ алауындағ ы мемлекет аймағ ының бө лігі ретінде танылады, ол ө зінің егемендігін аймақ тық тең із суларына ғ ана емес, сонымен бірге оның тү біне, ә уе кең істігіне, аймақ тық тең із тү бі мен қ ойнауына да жү ргізе алады. Аймақ тық тең ізде мемлекеттік шекара оның тең із сулары шегіндегі сызығ ымен ғ ана емес, сонымен бірге осы сызық пен ө тетін вертикальды қ абатымен, оның тү бі мен қ ойнауы, ә уе кең істігін белгілейтін қ абатымен де анық талады.

Сонымен, шетелдік кемелер бейбіт тү рде ө ту кезінде жағ алау мемлекеттің заң дарын жә не ережелердің сонымен қ оса тең іздегі қ ақ тығ ыстардың алдын алуғ а қ атысты жалпығ а танымал ережелерді сақ тауғ а міндетті.

1958 жә не 1982 жылғ ы Конвенциялар шетелдік ә скери кемелердің бейбіт тү рде ө ту қ ұ қ ығ ын қ арастырады.

Ашық тең із ұ ғ ымы. Аймақ тық суының сыртқ ы шекарасында орналасқ ан тең із жә не мұ хит кең істігі ашық тең із деп аталады.

Ашық тең із ұ ғ ымының анық тамасы 1958 ж. Ашық тең із туралы Женева Конвенциясында бекітілген.

Осы Конвенцияның 1-бабына сә йкес, ашық тең із дегеніміз аймақ тық суы мен кез келген мемлекеттің ішкісуларына енбейтін тең іздің барлық бө лігі. Сонымен қ атар, Конвенцияның 2-бабына сә йкес, ашық тең із барлық ұ лттар ү шін ашық жә не ешқ андай мемлекет оның кез келген бө лігін ө з егемендігіне бағ ындыруды талап етуге қ ұ қ ығ ы жоқ. ашық тең із бостандығ ы халық аралық қ ұ қ ығ ының нақ ты баптары жә не басқ а да нормаларымен анық талғ ан жағ дайларда жү зеге асырылады. Жекелеп алғ анда, олар жағ алаудағ ы жә не жағ алаудағ ы емес мемлекеттер ү шін:

- кеме қ атынасы бостандығ ы;

- балық аулау бостандығ ы;

- су асты кабельдері жә не қ ұ бырлар қ ондыру бостандығ ы;

- ашық тең із ү стінен ұ шу бостандығ ынан қ ұ ралады.

БҰ Ұ -ның тең із қ ұ қ ығ ы туралы Конвенциясының жаң а редакциясына, қ азіргі талаптарғ а жауап беретін Ашық тең із туралы Женева Конвенциясының ережелеріне кейбір толық тырулар мен ө згертулер енгізілді. БҰ Ұ Конвенциясының 89-бабы ешқ андай мемлекет ашық тең іздің кез келген бө лігін ө з егемендігіне бағ ындыруды талап етуге қ ұ қ ылы емес деген дә стү рлі ережені бекітеді. 87-баптың 1-тармағ ы ашық тең із бостандық тарына кеме қ атынасы, ұ шу, су асты кабельдері мен қ ұ бырларын орнату бостандығ ы жә не оғ ан жасанды арал жә не қ ұ рылғ ылар салу, ғ ылыми зерттеулер жү ргізу қ ұ қ ық тары туралы жаң а ережелермен толық тыру арқ ылы Конвенцияның 2-бабын жаң ғ ыртты.

Жағ алауындағ ы аймақ жә не қ ұ рлық тық қ айраң ( континенталдық шельф). Қ ұ рлық тық қ айраң дегеніміз (ағ ьлшын тілінен аударғ анда сө ре, шығ ың қ ы жер, саяз жер), тең із тү бі тігінің кенеттен ұ лғ аюы белгіленетін, жағ алау сызығ ынан терең дігіне дейін жайылып жататын материктер айналасындағ ы су асты жазығ ы.

Бастапқ ы сызық тан 200 тең із миль шегіндегі континенттік қ айраң туралы кө рсеткіштерді, тиісті жағ адағ ы мемлекет ө з континенттік қ айраң ының сыртқ ы шекарасын белгілеуге қ атысты мә селелер бойынша оларғ а ұ сыныс беретін Континенттік қ айраң шекарасы жө ніндегі комиссияғ а береді. Комиссия ұ сыныстары негізінде белгіленген жағ алаудағ ы мемлекеттің континенттік қ айраң ының шекарасы тү пкілікті жә не барлығ ы ү шін міндетті болады.

1958 ж. Конвенция жә не 1982 ж. Конвенция да жағ алаудағ ы мемлекеттің қ айраң ғ а қ ү қ ығ ы - қ айраң бетін жабатын судың жө не сол сулардың ү стіндегі ә уе кең істігінің кү қ ық тық мә ртебесін қ озғ амайтыны туралы ережелерден тұ рады. Жағ алаудағ ы мемлекетке континенттік қ айраң ның ресурстарын барлау жө не оның табиғ и ресурстарын ө ндеу мақ сатында егеменді қ ұ қ ық беріледі. Бұ л қ ұ қ ық тар, егер жағ алаудағ ы мемлекет континенттік қ айраң ғ а барлау жү ргізбесе жә не оның ресурстарын ө ндемесе ерекше болып табылады, ешкім мұ ндай жұ мыстарды жағ алаудағ ы мемлекеттің белгілі бір келісімінсіз жү ргізе алмайды.

Жоғ арыдағ ы қ ұ қ ық тар олардың қ айраң ды тиімді немесе жалғ ан басып алуына не сол туралы тікелей жариялауына тә уелді емес.

Ерекше экономикалық аймақ. Ерекше экономикалық аймақ дегеніміз аумақ суы жө не аумақ суының енінен ө лшенетін бастапқ ы сызық тан бастап ені 200 тең із милін қ осып есептегендегі аудан.

Жағ алаудағ ы мемлекетке ерекше экономикалық аймақ та барлық табиғ и ресурстарды барлау, ө ндеу жә не аяқ тау мақ сатында егеменді қ ү қ ық тар беріледі. Мұ ндай табиғ и ресурстарғ а судағ ы тірі жө не тірі емес, тең із тү бінде тұ нып жатқ ан ресурстар жә не тең із тү бінің қ ойнауы жатады. Бұ л жағ алаудағ ы мемлекетке барлық тірі жә не минералды ресурстарғ а егемендік емес, жоғ арыда кө рсетілген егемендік қ ұ қ ық береді.

Ешқ андай мемлекеттің шекарасына жә не егемендігіне жатпайтын тең із бен мұ хит аудандарында, ешбір мемлекет сол аудандағ ы табиғ и ресурстарды иемденуге қ ұ қ ық бермейді.

Жағ алаудағ ы мемлекет ерекше экономикалық аймақ та барлау жү ргізу, пайдалану, тірі ресурстарды сақ тау жә не оларды басқ ару барысында, ө зінің егемендік қ ұ қ ығ ын жү ргізуде БҰ Ұ Конвенциясына сә йкес, қ абылданғ ан заң дар мен ережелерді сақ тауды қ амтамасыз етуге қ ажетті тексеру, инспекциялау, қ амау жә не соттың істі қ арауы сияқ ты шараларды қ олдануғ а қ ұ қ ылы.

Қ азіргі кезде тең із тү бінің ресурстарын игеру іс жү зінде ә лі басталмағ анымен, барлық негізгі нормалар мен қ ағ идаттар бекітіледі жә не аудандағ ы мемлекеттің кең кө лемді қ ызметі ү йлестіріледі.

Ө зін-ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Халық аралық суларғ а анық тама берің із.

2. Халық аралық тең із қ ұ қ ығ ы дегеніміз не?

3. Халық аралық ө зен қ ұ қ ығ ы дегеніміз не?

4. Ішкі сулардың қ ұ қ ық тық мә ртебесі.

Негізгі жә не қ осымша ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ ұ лжабаева. Ж. О. Халық аралық жария қ ұ қ ық. –Алматы, 2003 ж.

2. Сарсембаев. М. А. Международное право. –Алматы, 1998 ж.

3. Г. Б. Хан т. б. Халық аралық қ ұ қ ық. Дә рістер курсы. –Алматы, 2003 ж.

4. И. И. Лукащук. Нормы международного право. -М., 1997 ж.

5. Г. И. Тункин. Теория международного право. -М. -1970 ж.

6. М. Б. Қ ұ дайбергенов. Международная уголовная ответственность физических лиц. –Алматы, 2000 ж.

⇐ Предыдущая 27 28 29 30 313233 34 35 36 Следующая ⇒