29Әлеуметтік-педагогикалық құбылыс ретінде оқушылар ұжымы ұғымы мен оның мәні.

30А. С. Макаренконың ұ жым туралы теориясы. Ұ жымдық шығ армашылық тә рбие ә дістемесі. Тә рбиелеудің жаң а шарттары мектепте тә рбие қ ызметінің жаң а формасы оқ ушылар ұ жымын тудырды. Ол жеке адамның жан-жақ ты дамуына мейлінше жақ сы жағ дайлар жасайды. А. С. Макаренко кө пжылдық педагогикалық тә жірибені қ орытып-талдау негізінде: егер балалар ұ жымы нағ ыз ұ йым болса, онда ғ ажайып нә рселер жасауғ а болады деген.

Оқ ушылар ұ жымы— оқ ушылардың жалпы мақ сатпен жә не қ оғ амдық пайдалы бірлескен ең бекпен топтасқ ан тұ рақ ты бірлестігі. Дені таза жә не топтасқ ан оқ ушылар ұ жымына тә н сипаттар — идеялық нысаналылық, оның іс-ә рекетін жалпы ұ йымдастыру, оқ ушылардың ө зара тығ ыз ә рекет етуі, жалпығ а бірдей жауапкершілік, ұ жымның жеке мү шелеріне жоғ ары талап қ оюшылық. Жақ сы ұ йымдасқ ан ұ жымның маң ызды белгісі — дені таза қ оғ амдық пікір, сенім мен жоғ ары талап болуы. Сондай-ақ, топтасқ ан оқ ушылар коллективі ү шін онда игі дә стү р, алғ а тартымды перспектива қ ою, сергек, кө ң ілді кү й, жоғ ары тә ртіп орнату, сын мен ө зара сынды дамыту тә н. Оқ ушылар ұ жымы — бұ л ө зіндік ә рекетке ие ұ йым, ол оның барлық мү шелері ә р тү рлі іс-ә рекет ұ йымдастыруда дербестік жә не инициатива кө рсеткен жағ дайда ө сіп, дамиды.

Оқ ушылар ұ жымының тә рбиелік ролін кө теру — мектептің даму тенденциясының бірі. Жақ сы ұ йымдастырылғ ан ұ жымда ү ш негізгі қ ызмет: ұ йымдастырушылық, идеялық -тә рбиелік жә не ә р алуан іс-ә рекетті ынталандыру қ ызметі ойдағ ыдай орындалып отырады.

Тә рбие процесін ұ йымдастыру жайында сө з қ озғ алғ анда, оны жарақ тауды есте тұ тудың маң ызы ү лкен. Тә рбиеші оқ ушығ а тікелей ә сер жасай алады, бірақ оғ ан жолдастары арқ ылы, оқ ушылар коллективі арқ ылы да ә сер жасай алады. Жеке адамғ а тә рбиелік ық пал жасаудың негізгі формасы, негізгі қ ұ рал-жарағ ы оқ ушылар коллективі болады..

Педагогика оқ ушылар ұ жымын ұ йымдастыру жә не тә рбиелеу жө ніндегі мә селені шешу кезінде жеке адам мен коллективтің ара қ атысы туралы маркстік-лениндік ілімді басшылық қ а алады, аса кө рнекті педагогтарының теориялық тұ жырымдарына жә не тә жірибелерге арқ а сү йейді. Бұ л тә жірибе ұ жымның тә рбие берудің ө те маң ызды жә не ешнә рседен ауыстыруғ а болмайтын формасына айналғ аның кө рсетеді. Жеке адамның жан-жақ ты дамуы ү шін қ ажетті жағ дай ұ жымда ғ ана жасалады. Ә рине, ұ жымда жеке адамғ а автоматты тү рде ә сер етпейді.

Ішкі ұ жымдық қ арым-қ атынастарды дұ рыс ұ йымдастырудың маң ызы ү лкен. Олар жеке-дара даму ү шін қ олайлы, қ олайсыз жә не екіталай болуы мү мкін. Педагогтардың міндеті — оқ ушылардың бір-бірімен араласуын ұ йымдастыру, оқ ушылар коллективінде дұ рыс ө зара қ арым-қ атынасты қ амтамасыз ету. Мұ ның ө зінде араласу оқ ушылардың бір-біріне ық пал жасауын ғ ана емес, ө зара ә рекеттес болуды, ө зара ә сер етуді, ө зара тә рбиені де қ арастырады.

Басқ арудың жә не ө зін-ө зі дамытудың субьектісі ретінде қ азіргі педагогикалық ұ жым туралы орыс педагогтары Л. Н. Толстой, К. Д. Ушинский, Н. И. Пироговтардың оқ ыту мен тә рбиелеудің ө зара байланыстылығ ы, оқ ушылар мен педагогтардың бірлесе жұ мыс істеуі, педагогтардың ө зін-ө зі дамытуғ а ұ мтылуы сияқ ты идеяларының ық палымен қ алыптасты.

Мұ ғ алімдердің тә рбиелік ық палына біріктіру 20-30 жылдары педагогика мен мектептің маң ызды міндеттерінің бірі болды. «Тә рбиешілер ұ жымы болуы керек, - деп жазды А. С. Макаренко –тә рбиешілер ұ жымғ а біріккен жерде жә не біртұ тас жұ мыс жоспары, балағ а деген бірың ғ ай ық пал жоқ жерде ешқ андай тә рбие роцесі болуы мү мкін емес».

Педагогикалық ұ жымның топтасуы жә не дамуы идеясы В. А. Сухомлинскийдің педагогикалық жү йесінде практикалық кө рініс тапты. Ол ә рбір педагогикалық ұ жымның ө зіндік ерекшелігі болатындығ ын атап кө рсетті.

Педагогикалық ұ жым адамдардың ә леуметтік жә не кә сіптік бірлестігі ретінде ұ жымғ а тә н барлық белгілерді біріктіреді. Ерекше адамдар тобы ретінде мектеп педагогикалық ұ жымына жинақ ылық, басшының болуы, топтасу, салыстырмалы тү рде тұ рақ ты жә не ұ зақ мерзімде ә рекет ету сияқ ты қ оғ амдық жә не кә сіптік сипаттар тә н. Педагогикалық ұ жым сондай-ақ, оқ ушылар ұ жымы да, оның қ ұ рамдас бө лігі болып есептеледі.

Сыныпта ө з-ө зінен шағ ын топтар, микроколлективтер пайда болатыны аз емес. Олар ә детте ортақ мү дде, ортақ іс негізінде (маркаларды жинау, кө гершіндерді бағ у, модельдер жасау т. с. с. ) қ ұ рылады. Олардың жұ мысын дұ рыс арнағ а бағ ыттау керек. Осы топтарғ а біріккен мектеп оқ ушыларының жалпы кластық, жалпы-мектептік істерден тыс қ алмауына, ө з мү дделері шең берінде тұ йық талып қ алмауына ұ мтылу керек. Бірқ атар жағ дайларда қ оғ амдық, орта мен микроколлективтің ә сер етуі арасында қ айшылық пайда болады. Ө кінішке орай, соң ғ ы ә сер ешқ ашанда жақ сы бола бермейді.

Ұ жымның ө су жә не даму процесінде онда сынып пен мектеп ө мірінің аса маң ызды мә селелері жө нінде, оқ ушылар іс-ә рекетті бағ алауда қ оғ амдық пікір қ алыптасады. Ол бірте-бірте оқ ушылардың қ ылық тары мен ә рекеттерін бағ алаудың критерийіне айналады. Қ оғ амдық пікірдің тә рбиелік ролі моральдық нормаларды бұ зушылық ты кінә лаумен жә не теріске шығ арумен ғ ана шектелмейді. Қ оғ амдық пікірдің ынталандырушылық, ұ йымдастырушылық ролінің, коллективтің қ оғ амғ а бағ алы қ ылық тар мен ә рекеттерді жақ сы бағ алай білуінің маң ызы да ерекше.

Топтасқ ан ұ жым қ оғ ам пікірінің кү шімен ә р оқ ушығ а, оның мінезі мен тә ртібіне игілікті ә сер жасайды. Жолдастарының не ойлайтынын, олардың белгілі бір қ ылық қ а қ алай қ арайтынын ой елегінен ө ткізу жаман қ ылық тардан сақ тандырады. Оқ ушылар ә детте жолдастарының пікірін бағ алайды, олардың кең естерін қ ұ лақ тү ре тың дайды. Осының бә рі мінез-қ ұ лық тың қ ажетті дағ дыларын қ алыптастыруғ а кө мектеседі. А. С. Макаренко «Совет мектебіндегі тә рбие проблемалары» атты мақ аласында: «Зор беделді жә не сү йікті мектеп коллективінің қ оғ амдық пікірін бақ ылау осы тамаша достық одақ тың мү шесі ретінде оқ ушының мінезін шың дайды, ерікті тә рбиелейді, жеке бастық мінез-қ ұ лық тың қ оғ амғ а пайдалы дағ дыларын, мектеп ү шін жә не ө зі ү шін мақ таныш сезімін бойғ а сің іреді. Сонда бала... ө зін қ алай ұ стауды, ө зі қ ұ рметтейтін коллективтің оны не ү шін мақ ұ лдайтынын жә не не ү шін: кіналайтынын біледі».

Ә рине, қ оғ амдық пікірдің барлығ ы дерлік жақ сы роль атқ ара бермейді. Кейде, дұ рыс тә рбиелемеудің нә тижесінде нашар пікір туады. Мысалы, бір топ оқ ушылар немесе класс тұ тасымен тә ртіп пен ә депті ә дейі бұ затындарды бү ркемелейді де мұ ны жолдастық тық кө рінісі деп біледі. Педагогтардың міндеті — ө тіп жатқ ан оқ иғ ағ а коллективтің дұ рыс кө зқ арас қ алыптастыру қ оғ амдық пікірді жағ ымсыз фактілермен қ арсы кү ресуге жұ мылдыру. Тә рбие беруде коммунистік тә рбие міндеттеріне лайық ты қ оғ амдық пікір ғ ана игі роль атқ арады. Ұ жым іс-ә рекетінің жоғ ары идеялы сағ ытта болуын, оның мектептің, оқ ушылар ұ йымдарының ө зін-ө зі басқ ару органдарының негізгі міндеттеріне сә йкес келуін қ амтамасыз етудің соншама маң ызды екендігі осында жатыр.

Ұ жым ө з ішінде байсалды сын жә не ө зара сын, оның мү шелерінің теріс қ ылық тарын коллектив болып айыптау бар жағ дайда тә рбие берудің қ уатты қ ұ ралына айналады. Егер оқ ушылар кемшіліктер туралы батыл да ашық айта алатын болса жә не іскер жә не принципті сынды дұ рыс қ абыл ала білсе, мектепте жақ сы қ асиеттерді қ алыптастыру ойдағ ыдай ө теді. Жө нсіз қ ылық тар ескерусіз қ алмайды. Оларды мұ ғ алімдердің, мектеп басшыларының нұ сқ ауын кү тпей-ақ оқ ушылардың ө здері-ақ айыптайды.

Сынып ұ жымында сын мен ө зара сынның даму дең гейі кө біне оның топтасу дә режесіне байланысты болады. Ұ жым неғ ұ рлым топтасқ ан сайын онда кемшіліктер мен лайық сыз қ ылық тар соғ ұ рлым батыл сыналады. Бұ л сын тіпті тым шашаулау жү ргендердің ө зін ө зі мінез-қ ұ лық тары туралы ойлануғ а жә не оны тү зетуге, кемшіліктерді жоюғ а кө ндіреді. Жолдастардың қ атал, бірақ, ә ділетті сыны ә детте мұ ғ алімдердің ақ ыл айтып, кең ес беруінен ә лдеқ айда ә серлі. Кө птеген мектептердің тә жірибелері ұ йымшыл жә не топтасқ ан коллективтің класта іріткі салушыларғ а коллектив кө мегіне сү йенбейтін мұ ғ алімдерден гө рі, ә лдеқ айда тиімді ә сер ететінін кө рсетіп отыр.

Оқ ушылар ұ жымы тә рбие беруде «қ атар ә рекет жасау пе-дагогикасык» ойдағ ыдай қ олдануды қ амтамасыз етеді. Ұ жым неғ ұ рлым топтасқ ан болса, педагогтар мен оқ ушылар ұ жымы, органдарының қ атар ә рекеті жасауы соғ ұ рлым кү шті жә не тиімдірек болады. Мұ ның ө зі коллективті тә рбиелік ық пал жә не оқ ушылардың ө мірін ұ йымдастыру объектісінен тә рбиелеу, тә рбиелік, қ арым-қ атынастарды дамыту субъектісіне апналдыруғ а жә рдемдеседі.

Тіпті, ө те талантты педагогтың бір ө зі, ол оқ ушылар ұ жымына сү йене отырып қ ол жеткізерліктей табысқ а жете алмайды.. А. С. Макаренконың тә рбие беретін мекемелердегі кө пжылдық тә жірибесі негізінде дұ рыс, советтік тә рбие тұ тас, кү шті, ә серлі коллективтер қ ұ ру жолымен ұ йымдастырылуы тиіс деген қ орытындығ а келуі тегін емес. Ол оқ ушылар коллективін тә рбие жұ мысын ұ йымдастырудың ең басты формасы ретінде қ арастырылады.

Ұ жымда жә не ұ жым арқ ылы тә рбие беру жеке-дара ық пал жасауды, ә рине, жоқ қ а шығ армайды, оны да қ арастырады.

Оқ ушылар ұ жымын ұ йымдастыру, топтастыру жә не тә рбиелеудің ролі ү лкен. Олар оқ ушылар ұ жымының ө мірі мен жұ мысына идеялық мазмұ н береді жә не класс, жалпы мектеп ұ жымдарының сү йеніші болып табылады.

Мектептің ұ йымы. Қ азіргі жағ дайда мектеп ұ йымдарының алдына қ ойғ ан міндеттерді ойдағ ыдай шешуге кө мектесуге жұ мылдырылғ ан: саяси жағ ынан белсенді, істі білетін, ең бекті сү йетін жә не жұ мыс істей алатын, ө з Отанын қ орғ ауғ а ә рқ ашанда дайын адамдар ұ рпағ ын калыптастыруғ а септігін тигізу. Жігіттер мен қ ыздардың саяси, ең бек жә не адамгершілік шың далысын кү шейту, оларда білімге, мә дениетке, кә сіптік шеберлікке, халық игілігін сақ тауғ а деген ұ мтылысты тә рбиелеу ә р ұ йымының жауынгерлік нақ ты ісіне айналуы тиіс. Мектеп оқ ушыларына кә сіптік бағ дар берудегі ролі ү лкен.

Мектеп ұ йымдары мектептің ө ндірістік ең бек коллективтерімен жанды байланысын жү зеге асыруғ а жә рдемдеседі. Бұ л ең бекке тә рбиелеу, кә сіптік бағ дар беру, оқ ушыларды ө мірге, ең бекке даярлау міндеттерін ойдағ ыдай шешуге кө мегін тигізеді, олардың идеялық -адамгершілік тә рбиесін жетілдіруте себепші болады. Бұ л мә селелер айрық ша ү лкен орын алады.

Мектептегі жылдар — жеке адамның идеялық -адамгершілік жағ ынан қ алыптасуында мейлінше маң ызды жә не жауапты кезең. Дә л осы жылдарда дү ниетаным мен жоғ ары идеялылығ ының негізі салынады. Бұ ғ ан ғ ылым негіздерін игеру, басшылық қ а алынатын документтерін оқ ып-ү йрену.

31Мектептегі тә рбие жү йесі: «тә рбие жү йесі», «мектептегі тә рбие жү йесі», «тә рбие жұ мысының жү йесі». Мектептің тә рбие жү йесінің пайда болуы, қ алыптасуы, дамуы кө птеген объективтік жә не субъективтік факторлардың ық палымен. жү ретін ұ зақ мерзімді жә не кү рделі процесс болып табылады. Сонымен қ атар ол оқ у орнының қ ызметі мен айналадағ ы ә леуметгік ортағ а мә нді ө згерістер ендіреді. Оның нә тижесі кө п жағ дайда мектеп ө мірінде нені, қ алай, қ ашан ө згерту қ ажеттігін анық тай білуге байланысты. Қ ателеспес ү шін, ең алдымен оқ у орнының бү гінгі жағ дайы мен келешектегі бейнесін нақ ты елестете болжай білу ө те маң ызды.

Мектептің тә рбие жү йесінің дә л бү гінгі таң дағ ы жә не келешектегі бейнесінің ү лгісін жасау оның қ алыптасуы мен дамуы жағ дайында қ ажет болып табылады.

Ү лгі ретінде, философ В. А. Штоффтың пайымдауынша, зерттеу объектісінің бейнесі мен елесін таныта отырып, оны алмастыра алатын, яғ ни оның зерттелуі сол объекті туралы жаң а ақ парат беретін ойша кө рініспен материалдық тұ рғ ыда бұ рын қ олданылғ ан жү йені тү сінуіміз керек.

Академик В. ДАфанасьев ү лгінің негізгі сапаларын атай отырып, оғ ан мыналарды жатқ ызады:

— тү пнұ сқ аның — жү йеге ұ қ сас, соғ ан сай келуі;

— мақ саттылық, яғ ни оның параметрлерінің жү йе алдына қ ойылғ ан мақ сатпен, кү тетін нә тижелерімен сә йкес келуі;

— субъектілік бағ алау қ атынасына жә не ү лгіні жасаушыларғ а бейтарапттлық қ атынаста болу;

— тү пнұ сқ аның — жү йенің параметрлерінен жә не кейбір детальдарынан алшақ тау, дерексіздену болуы.

Ү лгі объектінің немесе қ ұ былыстың белгілі бір жең ілдетілген, схемаландырылғ ан кө рінісі болып табылады. Ол ү лгі жасау процесі — ерекше таным тә сілінде жасалады, яғ ни жү йе зерттеу объектісінің ү лгісінде (формада) кө рініс табады (В. ГАфанасьев).

Философтардың ә леуметтік қ ұ былыстар мен объектілердің ү лгісін жасау проблемалары жайлы кө зқ арастары мектептің тә рбие жү йесінің ү лгісін жасау жолдарын анық тауғ а кө мектеседі. Ү лгі жасау процесінде тә рбие жү йесінің мә ні мен маң ызды сапаларының тең келетіру (ізгіліктілік, тұ тастық, мақ саттылық, басқ арушылық, ырғ ақ тылық, ө зін-ө зі реттеушілік, ашық тық ) ү лгісінде жасалуы керек. Жасалатын ү лгіде тә рбие процесінің субъектілермен тә рбие жү йесінің компоненттері жайлы тү сініктері, жү йе жасаушы факторлар мен байланыстар, жү йенің қ ұ рылымы мен қ ызметінің соң ғ ы жә не аралық тағ ы нә тижелері оларды қ адағ алау мен белгілеп отырудың ә дістері туралы тү сініктері жинақ талуы қ ажет. Ү лгі жасауда қ олданылғ ан технологиялар тә рбие жү йесінің ә леуметтік-педагогикалық кешенінің біртұ тас ү лгісін жасауғ а мү мкіндік туғ ызуы керек, яғ ни оқ ушылардың сабақ та жә не сыныптан тыс ә рекеттерін ө зара байланыстыратын, мектептің, отбасының жә не ә леуметгік ортаның тә рбиелік кү шін кіріктіретін, инновациялық процестер мен дә стү рлі формалардағ ы ә рекеті біріктірілген, жү йенің қ ызметіне ә сер ететін сыртқ ы жө не ішкі факторлардың сипаты мен тенденциялары анық талғ ан, ә рі ескерілген болуы керек.

Тә рбие жү йесінің ү лгісін жасау — бұ л жү йелі білім беру ү лгісін жасау процесі. Мұ ны ә рі тә рбие жү йесін танып білу тә сілі ретінде де, ә рі жү йені басқ арудың маң ызды компоненті ретінде, яғ ни келешекте де — оның қ ызметі мен даму сатыларында да, оның элементтері,

байланыстары мен қ ұ рылымын ө згеріске ұ шырап жатқ анда да қ ажет деп қ арастыру керек.

Ү лгі жасау процесі кезінде шартты тү рде 3 кезең ді бө ліп алуғ а тұ ра келеді: I кезең — мектеп бейнесін жасау.

II кезең — оқ у орнының тә рбие жү йесінің бір ү лгісіне мектептің осы бейнесін ендіру.

III кезең — оқ у мекемесінің тә рбие жү йесі ү лгісі мен мектеп бейнесін нақ тылайтын аздағ ан ө згерістер ендіріп ө ң деу.

Тә рбие жү йесінің ү лгісін жасау процесін кезең -кезең імен қ арастырамыз жә не ә р кезең дегі педагог, оқ ушы, ата-аналардың бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан бірлескен тіршілік ә рекетінің формалары мен ә дістерін анық таймыз.

Бірінші кезең — мектеп бейнесін жасау. Ол ө те кү рделі жә не ұ зақ қ а созылады. Мектеп бейнесін жасау — бұ л педагогтардың, оқ ушылардың, ата-аналар мен ө зге де ә леуметтік орта ө кілдерінің мектептің тә рбие жү йесінің нақ ты немесе болжамды ү лгісін жасауғ а жә не оның қ ұ рылымы мен дамуының жолдарын, субъектілері мен қ ұ ралдарын анық тауғ а кіріктірілген мү мкіндіктері. Мектеп бейнесі тә рбие жү йесінің компоненттері мен ө зара байланысқ ан бірнеше қ ұ рамынан тұ рады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒