Жеке тұлғаның дамуы.

Жеке тұ лғ аның дамуы.

Жеке тұ лғ аның даму мен қ алыптасу мә лесінің кө п ғ асырлық тарихы бар. Жеке тұ лғ аның қ алыптасуының факторлары туралы идеялар келесі дә уірлердің прогрессивті философиялық жә не психологиялық -педагогикалық пікірлерінде ө з жалғ асын тапқ ан (Э. Роттерданский, А. Я. Коменский, К. А. Гельвеций, Д. Дидро, А. Дистерверг, Л. Д. Ушинский, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, К. Маркс, Ф. Энгельс, З. Фрейд; Д. Дью, Э. Торндайк, Н. К Крупская, Б. Б. Блонский, А. С. Макаренко, Л. С. Выготский, Э. И. Моносзон, Л. И. Божович, С. Л. Рубинштейн, В. В. Давыдов т. б. )

Жеке тұ лғ аның дамуы дегеніміз оның қ асиеттері мен сапасындағ ы сандық ө згерістер процесі.

Тұ лғ аның дамуы дегеніміз – адамның анатомиялық, физиологиялық жетілуіндегі, оның жеке жү йесі мен психикалық дамуындағ ы, сондай-ақ танымдық жә не шығ армашылық іс-ә рекетіндегі оның дү ние танымы, ө негелілігі, қ оғ амдық саяси кө зқ арастары мен сенімдерінің кең еюіндегі орын алатын сандық жә не сапалық ө згерістердің ө зара тығ ыз байланыстық процес.

Сонымен адамның жалпы дамуында ө зара байланысты екі бағ ыты – биологиялық жә не ә леуметтік бағ ыттар байқ алады. Адам биологиялық тіршілік иесі болып туады, алайда ө з дамуы барысында ғ ана ә леуметтік тіршілік иесіне айналады.

Жеке тұ лғ аның дамуына, қ алыптасуына ә сер ететін факторлар.

Жеке тұ лғ аның дамуына ә сер етуші факторлар мыналар:

Тұ қ ым қ уалаушылық.

Орта (биологиялық, географиялық, ә леуметтік).

Мақ сатты тү рде жү ргізілетін тә рбие.

Тұ лғ аның іс-ә рекеті

Американдық психолог жә не педагог Э. Торндайктың пікірінше, жеке тұ лғ аның барлық қ асиеттерін тек тектілік, тұ қ ым қ уашылық ғ ана анық тайды. Оның ойынша, ақ ыл-ой қ абілеті балағ а кө здері, тістері жә не саусақ тарының сияқ ты дү ниеге келгеннен-ақ беріледі.

Тұ қ ым қ уалаушылық деп генетикалық код арқ ылы атадан балағ а тү р ұ қ састығ ы мен кейбір ерекше қ абілеттілігі нышанының берілуін айтамыз.

Ата-аналарынан балаларына тұ қ ым қ уашылық арқ ылы:

― дене бітімінің ерекшеліктері;

― шаштың, кө здің, тері қ абатының тү сі сияқ ты сыртқ ы белгілер;

― қ ан тобы, резурс-фактор;

― бала мінез-қ ұ лқ ының негізін қ ұ райтын жү йке жү йесінің ерекшеліктері, психикалық

процестердің ө ту ерекшеліктері;

― қ ан аурулары, қ ат диабеті, кейбір эндокриндік бұ зушылық тар;

― кейбір ерекше қ абілеттіліктер нышаны.

Маркс пен Энгельс адамды ортағ а белсенді ә сер ететін, ө з ө міріндегі жағ дайларды ө згерте алатын ә леуметтік ортадағ ы қ айраткер деп қ арастырылады. Орта деп бізді айнала қ оршағ ан бү кіл дү ниені айтады.

Биологиялық жә не географиялық орта адамның дене бітіміне, денсаулығ ына, бет пішіміне, тері қ абатының тү суіне айналысатын ең бек тү рлерінің пайда болуы мен қ алыптасуына, салт-дә стү рлердің пайда болуына ық пал етеді.

Ә леуметтік орта сол орта ү шін қ ұ ң ды болып табылатын бү кіл адами қ асиеттер мен қ абілеттермен, табиғ атпен, адамдармен, қ оғ аммен қ арым-қ атынас нормаларының қ алыптасуына ық пал етеді.

Тұ қ ым қ уалаушылық пен ортаның адамғ а ық палы мақ сатты тү рде жү ргізілетін тә рбие арқ ылы тү зетіледі. Тә рбиенің тиімділігі оның мақ ө саты, жү йелі жә не білікті жү ргізілетіндігінде. Тә рбиешінің мақ сатқ а сай, жү йелі ық пал ету алдын-ала жоспарланғ ан мақ сатқ а сә йкес тұ лғ алық қ асиеттердің қ алыптасуына ә келеді.

Джон Локк бойынша, бала жаны табиғ атынан – ақ тақ та сияқ ты таптаза болады, сондық тан тә рбиеші нені қ ажет деп тапса, соны сол таза ақ тақ тағ а жазуы тиіс. Бұ л жерде ол тә рбиенің маң ызын кө рсетті.

В. Г. Белинский тұ жырымдауынша, ө мір жазатын ә ріптердің мә ні тә рбиеші мен жазы қ ұ ралына жә не сол тақ таның ө з саласынан байланысты деп жазды. Мұ нда ол тә рбиенің ролін аса дә ріптеді.

Тә рбиенің тиімділігі оның мақ сатты, жү йелі жә не білікті жү ргізілетіндігінде. Тә рбиешінің мақ сатқ а сай, жү йелі ық пал ету алдын-ала жоспарланғ ан мақ сатқ а сә йкес, тұ лғ алық қ асиеттердің қ алыптасуына ә келеді.

Іс-ә рекет деп адамның бү кіл айналысатын, шұ ғ ылданатын істерінің барлығ ын айтады. Адамның ө з қ олымен жасап кө рмеген іс-ә рекетті оның санасында із қ алдырмайтын.

Іс-ә рекет бағ ыттарына қ арай мынадай тү рлерге бө лінеді:

– танымдық іс-ә рекет;

– қ оғ амдық іс-ә рекет;

– спорттық іс-ә рекет;

– кө ркем ө нерлік іс-ә рекет;

– техникалық іс-ә рекет;

– қ олө нерлік іс-ә рекет;

– гедоникалық іс-ә рекет.

Жеке тұ лғ а туралы теориялар.

Жеке тұ лғ а теориясы – бұ л адам бойынша болатын ойлар мен гипотезалар жиынтығ ы.

Бұ л теорияны негізгі екі функцияны атқ арады: олар мінез-қ ұ лық ты тү сіндіреді жә не алдын-ала болжайды. Жеке тұ лғ а теориясы адамның жеке басындағ ы мінез-қ ұ лық ты зерттеп қ алыптасқ ан жү йесіне тү сініктеме береді.

Психодинамикалық теория. З. Фрейдтің (1856-1939 ж. ж. ) психодинамикалық теориясы адамның мінез-қ ұ лқ ын психоаналитикалық қ арым-қ атынас арқ ылы негізделген.

Жеке тұ лғ аның Эго теориясы (Эрик Эриксон). Бұ л теория бойынша, қ оғ амғ а жә не жеке адамдарғ а, олардың барлық ө мірі бойында жеке басының қ алыптасуы тепе-тең дік теориясына негізделген.

Эриксон теориясының артық шылығ ы – биологиялық жетілу жолдарының адам ө мірінің барлық кезең інде толастамайтынын, оның философиялық, психологиялық, тарихи, ғ ылыми, т. б. Ә леуметтік ү рдістермен байланыстылығ ын анық тайды.

Джулиана Роттердің ә леуметтік – ілім теориясы. Ә леуметтік ілім теориясын Джулиана Роттер қ оршағ ан ортаны зерттеу арқ ылы басқ а адамдармен қ арым-қ атынас тү рлерінің ә леуметтік ә серін қ абылдаудың нә тижесі деп тү сіндіреді.

Альберт Бандураның ә леуметтік-когнитивтік теориясы. Бұ л теория ө зара детерминизмге негізделген. Ол жеке тұ лғ аның жә не ә рбір адамның қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынасы кезіндегі мінезіндегі ө згерістің ауытқ у ерекшеліктерін кө рсетеді. Бұ л теория бойынша мінез-қ ұ лық реакциясы мен айналадағ ылардың дамуы, ортамен бсыпайы тү рде қ арым-қ атынас жасауғ а негізделген.

Джорж Келлидің жеке тұ лғ аның когнитивтік теориясы (1967).

Жеке тұ лғ аның когнитивтік теориясы бойынша адам бойында конструктивті заттар болады. Бұ л арқ ылы ол қ оршағ ан ортадағ ы интерпретациялық оқ иғ аны ұ дайы жинайды. Бұ л жиналғ ан конструктивті заттар сол адамның мінезін айқ ындайды. Осы арқ ылы жаң а конструктивті ойлар қ алыптасады.

Карл Роджерстің жеке тұ лғ алық феноменологиялық теориясы (1902-1987 ж. ж. ). Бұ л теорияның авторлары феноменологиялық бағ ыт адамның ішкі дү ниесінің жә не рухының ү йлесімділігін тапқ анда ғ ана дұ рыс болып табылады деген. Субъективтік ә лем – оның феномені қ оршағ ан ортаны уақ ыттың қ ай кезең інде болмасын тү сіне білуі Роджерс субъективтік қ абылдау немесе адамның уайым тартуы жеке тұ лғ аның жекелей іс-ә рекетінің мінезге тә н ө згерісін дә лелдейді.

Жеке іс-қ имыл теориясы. Іс-қ имыл теориясы кә сіптік даму ү рдісінің методологиялық негізі болып есептеледі. Ол субъектінің белсенділігін туғ ызатын, жә не сол белсенділік арқ ылы дамудың арнаулы жағ дайын айқ ындайды.

Іс-ә рекет белсенді жә не енжар болуы мү мкін.

Дамудың қ озғ аушы кү ші қ айшылық тардың кү ресі болып табылады. Қ айшылық тың тү рлері: Ішкі қ айшылық тар, сыртқ ы қ айшылық тар, жалпы қ айшылық тар, жеке-дара қ айшылық тар.

Ішкі қ айшылық тар адам «ө зімен ө зі келіспеген» жағ дайда, ө зінің бойында бар тұ лғ алық қ асиеттер мен қ абілеттерге кө ң ілі толмай, сапалық жағ ынан жаң а қ асиеттер мен қ абілеттерге ұ мтылғ ан жағ дайда пайда болады. Негізгі ішкі қ айшылық тардың біріне адамда пайда болғ ан жаң а мұ қ таждық пен оны қ анағ аттандыру мү мкіндігінің арасындағ ы қ айшылық болып табылады. Мысалы, оқ ушының пә н олимпиадасына қ атысуғ а ұ мтылуғ а мен оның осы пә нге қ атысты ғ ылым саласынан нақ ты білімінің, білігі мен шығ армашылық ойлау дең гейінің арасындағ ы қ айшылық.

Жалпы қ айшылық тарғ а адамдарда объективті факторлар ә серінен пайда болатын мұ қ таждық тар мен оларды қ анағ аттандыру мү мкіндіктері арасындағ ы қ айшылық тар жатады.

Жеке дара қ айшылық тар тек жеке дара алынғ ан адамғ а ғ ана тә н болып келеді.

Тә рбие мен ө зін-ө зі тә рбиелеудің бірлігі. Оқ ушы тұ лғ асының дамуы мен қ алыптасуына белсенділіктің ролі зор. Іс-ә рекет барысында белсенділіктің бірнеше тү рлерін байқ ауғ а болады.

Олар: қ арым-қ атынас белсенділігі, таным белсенділігі жә не ө зін-ө зі тә рбиелеу белсенділігі.

Қ арым-қ атынас белсенділігі арқ ылы бала жолдастарымен, кейбір адамдармен қ арым-қ атынас жасайды, ө зіне дос іздестіреді, тілектес дос табуғ а тырысады. Қ арым-қ атынас белсенділігінің нә тижесінде тұ лғ аның бойында мінез-қ ұ лық қ асиеттері (қ амқ орлық, қ айырымдылық, ілтипаттылық, жауапкершілік сезімі т. б. ) қ алыптасады.

Тұ лғ аның даму процесінде ө зін-ө зі тә рбиелеу белсенділігі сапа жағ ынан ішкі факторғ а айналады. Оқ ушы ү лгі аларлық сө здермен, ережелермен толтырылғ ан сауыт емес, ол шырақ, оны ө зін-ө зі тә рбиелеудің аса мейірімділік ынтымақ тығ ымен тұ тандыру керек. Демек жеткіншектер тек айналадағ ы дуниені танып қ ана қ оймай, олар ө зіне жә не ө зінің ішкі дү ниесіне ү ң іле қ арай білулері қ ажет, яғ ни оқ ушы бір жағ ынан тә рбие объектісі, ал екінші жағ ынан тә рбие субъектісі болады.

11 Педагогикалық ойлар тарихындағ ы тұ лғ аның даму мен қ алыптасуының теориялары. 12Тә рбие тұ лғ аны дамыту жә не қ алыптастыру факторы ретінде. Тә рбие мақ саты жалпы жә не жеке болып келеді. Тә рбиенің жалпы мақ саты барлық азаматтардың бойында сапалық қ ұ ндылық тардың, ал жеке мақ саты - жеке тұ лғ аның қ алыптасуын кө здейді. Қ азіргі заманда тә рбие мақ сатының алуан тү рлі болуына қ арай, соғ ан сә йкес оның жү йесі жасалынады.

Тә рбиенің мақ сатына обьективті себептер ық пал етеді, олар: адамның физиологиялық жетілуі мен психикалық дамуы, философия мен педагогика ғ ылымның жетістіктері, ә леуметтік ортаның қ оғ ам мү ддесіне қ арай, ү немі ө згеріп отыруы.

Қ оғ амның мә дени дең гейі, тә рбие мақ сатының жалпы бағ ытын анық тап отырады. Тә рбие мақ саты қ оғ амның нақ ты тарихи сипатына қ арай ө згеріп отырады.

Тә рбие мақ сатын тұ жырымдауда, міндетті тү рде табиғ ат, қ оғ ам, адамның обьективті даму заң дылық тарына сү йену керек.

Гуманистік педагогика баланың білімге қ ызығ ушылығ ын оятуды ең басты мә селе деп қ арайды. Сондық тан да, тә рбиеленушінің ө з ынта-ық ыласымен жетістікке жету мү мкіндігіне басшылық жасауғ а ерекше мә н беріледі. Осығ ан орай, тә рбиелік мақ сатты екіге бө луге болады; бірінші қ оғ ам алдындағ ы жалпы жоғ ары мұ рат (идеал) жә не екінші, кө кейтесті мақ сат - жас ұ рпақ тың жеке тұ лғ алық қ асиетін қ алыптастыру. Соң ғ ысы тұ лғ аның дамуы мен даралығ ын қ алыптастыру жә не ү здіксіз дамыту міндеттерімен нақ тыланады.

Тә рбиенің обьектісі - тұ лғ а болса, ұ стаз оларды дамыту ү шін оларғ а тә рбие субьектісі ретінде қ арап, олардың белсенді іс-ә рекетін ұ йымдастырып, басшылық жасауы қ ажет. Тә рбиенің барлық тү рі біртұ тас педагогикалық процесс шең берінде қ арастырылады (Н. Д. Хмель).

Тә рбиенің мақ саты - жастардың тұ лғ алық қ асиеттерін дамыту, олардың жоғ ары адамгершілік ұ станымдарын қ алыптастыру, ө мірге, ең бекке ә зірлеу.

Осығ ан байланысты тә рбиеге қ ойылатын негізгі мақ саттар мынадай:

- жеке тұ лғ аның дү ниеге ғ ылыми кө зқ арасын дұ рыс қ алыптастыру;

- жеке тұ лғ аның даралық жә не дене қ абілеттерін жан-жақ ты дамытып, эстетикалық талғ амдары мен сезімдерін қ оғ амның талаптарына сай тә рбиелеу.

Тә рбие мақ сатын жү зеге асыру, оның қ ұ рамды бө ліктерінің байланыстарын шешуді талап етеді. Тә рбие мақ саты мен міндеттерін жү зеге асыру ү шін оның мазмұ ны, тә рбие ә дістері мен қ ұ ралдары, формалары бірімен-бірі тығ ыз байланыста қ арастырылуы тиіс.

Мұ ғ алімнің іс-ә рекет обьектісі – педагогикалық процесс. Педагогикалық процестің тү пкі мақ саты адамның тұ лғ а ретінде қ алыптасуы болса, онда педагогикалық процестің элементарлық бірлігі - бастапқ ы абстракция болып қ алыптасудың қ ас-қ ағ ым сә ті “педагогикалық ситуация” болады.

Педагогикалық ситуация педагогикалық шындық қ а тә н кө пқ ырлы болады, оның нақ ты бір қ ырына кө ң іл бө лу қ ажет, мысалы, оның орны, ө тетін уақ ыты, себеп-салдары, пайда болу жағ дайы, тә рбиеленушілердің жас ерекшеліктері, ә леуметтік жағ дайы, психо-физиологиялық ерекшеліктері, іс-ә рекеттің мазмұ ны мен тә сілі айқ ындалып, қ ас-қ ағ ым сә ттегі педагогикалық процесс ішіндегі тұ лғ а қ озғ алысының дамуын кө руге мү мкіндік туады.

Педагогикалық процесте “ұ стаз – оқ ушылар”, “оқ ушы – оқ ушы”, “сынып оқ ушылары – сынып ұ стаздары” жү йесі қ ызмет етеді. Мектептің педагогикалық процесі – “мектеп – оқ ушылар” жү йесінің ө мір сү ру қ ызметінен тұ рады.

Мектеп педагогикалық процесі кө п дең гейлі жә не кө п қ ұ рылымдық қ ұ былыс, себебі олар ө зінен кейінгі дең гейдегі жү йелерді қ амтиды. Жү йе тек іс-ә рекетпен алмасу арқ ылы ө мір сү реді. Мә селен, ұ стаздар оқ ушыларды ә р-тү рлі тә сілдер мен іс-ә рекеттерге тә рбиелесе, онда оқ ушылар оны мең гере отырып, педагогикалық процестің белсенді қ атысушылары болып, тек репродуктивті дең гейде ғ ана емес, шығ армашылық дең гейіне кө теріледі. Педагогикалық процесте мұ ғ алімнің басқ ару обьектісі - оқ ушылардың іс-ә рекеті болады. Іс-ә рекеттің барлық бө лшектері (мақ сат, міндеттер, мазмұ н жә не т. б. ) жү йелі қ ызмет ету ү шін, оқ ушы оны мең геруі тиіс. Ол ү шін ұ стаздар, ата-аналардың іс-ә рекеттері оларғ а кө мек кө рсетуге бағ ытталуы керек. Педагогикалық процестегі мұ ғ алімнің басқ аруы - субьектілер арасындағ ы қ арым-қ атынастар болады. Олар арқ ылы субьектілердің іс-ә рекетімен бірге олардың дамуына тиімді жағ дайлар қ амтамасыз етіледі.

Қ орыта келе, педагогикалық процесс оқ ушылардың ұ стаздармен бірлескен, жә не олардың басшылығ ымен жү зеге асатын іс-ә рекеті, ол ә леуметтік тә жірибені мең геруге жә не ә рбір оқ ушы тұ лғ асын қ алыптастыруғ а бағ ытталып, дамуғ а жә не ө зін ең бекте, қ оғ амдық ө мірде жү зеге асыруғ а дайын болуын қ амтамасыз етеді.

Жеке тұ лғ аны қ алыптастыру мақ саты тә рбиелік процестің тұ тастығ ын тұ рақ тандыруғ а назар аударады. Осығ ан орай, тә рбиеші мен тә рбиеленушілердің ортақ мақ сатқ а жетуге бағ ытталғ ан ө зара тиімді ә рекеті, яғ ни ынтымақ тастығ ы деуге болады.

Тә рбиенің мақ саты - қ оғ амды ізгілендіру мен демократияландыру ү рдістеріне, нарық тық қ атынастарғ а, жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарғ а жә не тә рбиенің осы заманғ ы теориясына сү йенумен, Қ азақ станның ұ лттық жә не ә леуметтік-экономикалық ерекшеліктерін есепке алумен, ө зінің ішкі мү мкіндігін ө здігінен толық пайдалануғ а даяар, белсенді, іскер, қ оғ ам алдындағ ы ө зінің жауапкершілігін сезінетін, сонымен бірге қ айырымды, - жә не тапқ ыр, қ оғ амдық талаптарғ а икем, жеке басының мү дделерін қ оғ амдық мү ддемен ұ штастыруғ а қ абілетті, жеке басының қ ұ нын бағ алай білуші, жоғ ары ойлы, адал, ұ лттық санасы оянғ ан, басқ а да ізгі қ асиеттері жетілген, мә дениетті азамат тә рбиелеу.

Тә рбие мақ сатын жү зеге асыру нақ тылы тә рбие формаларын қ ажет етеді. Тә рбие формасы - тә рбиешінің арнайы тә рбиелік істерді ұ йымдастыруы. Тә рбие ү рдісі рухани қ арым-қ атынас барысындағ ы тә рбиелік істер тізбегінен қ ұ ралады. Сабақ, экскурсия, кештер, таза ауадағ ы жә не мектепте ұ йымдастырылатын ойындар, табиғ ат аясындағ ы серуен, сынып жиналысы, ұ зақ мерзімді жорық тар, жазғ ы экспедиция осының бә рінде мұ ғ алім мақ сатты тү рде тә рбиелік процесті іске асырса ғ ана, ол тә рбие формасына айналады.

Кез келген тә рбиелік істер педагог тарапынан белгілі мақ сатқ а бағ ытталып, бақ ыланбаса, ондағ ы атқ арылатын істер жү йесіз болғ андық тан оқ ушылардың сапалық қ асиеттерін қ алыптастыруда ешқ андай пайдасы болмайды. Оқ ушылар тә рбиелік істерге қ атысып, белгілі бір іс атқ арғ анымен де, ол нақ ты тә рбие формасына сә йкеспейді. Сондық тан нақ ты тә рбиелік істерді ө ткізуге тоқ талып, оқ ушылардың атқ аратын істерінің мазмұ нын бақ ылайық. Белгіленген мақ сат оқ ушығ а тү сінікті ме, ол оқ ушыларды тү гелдей қ ызық тыра алды ма, жалпы атқ арылатын істерде оқ ушы ө зінің орнын таба біле ме, онда тә рбиенің белгілі принциптері іске асырылды ма, педагог тә рбие ә дістерін дұ рыс таң дай алды ма, оқ ушылардың ө зара ә рекеттесуі мен қ арым-қ атынасы дұ рыс белгіленді ме, сол тә різді айналадағ ы адамдармен қ арым-қ атынас қ ұ рып, іс-ә рекетке тү се алды ма, атқ арылғ ан тә рбиелік шара оқ ушыларды қ анағ аттандырды ма. Міне осы кө рсетілген мә селелер дұ рыс шешімін тапса ғ ана тә рбиелік процестің жү зеге асқ анын кө руге болады.

Тә рбие кө п факторлы, екi жақ ты жә не белсендi ү рдiс. Тә рбие - жеке тұ лғ аның қ алыптасуының ең басты факторы. Тұ қ ым қ уалаушылық, орта жә не тә рбие жеке тұ лғ аның дамуы мен қ алыптасуының негізгі обьективті факторлары болып табылады. Биологиялық фактор, тұ қ ымқ уалаушылық пен адамғ а тә н қ асиеттер: іс-ә рекеттің кез келген тү ріне бейімділігі жатады. Адамның биологиялық жетілуі мен ө згеру процесі оның мінез-қ ұ лқ ына ә сер етеді.

Адамның жеке тұ лғ а болып қ алыптасуына сө йлеу, ойлау, тік жү ру секілді адамғ а тә н бейімділіктердің дамуы ү шін қ оғ ам мен орта қ ажет. Адамның мейілінше дамуына ә сер ететін ә леуметтік орта, ә сіресе, қ азіргі уақ ыттағ ы экономиканың ө згеруі, қ ала мен ауылдағ ы ө мір жағ дайлары, миграциялық жә не демографиялық процестер, сә билердің дү ниеге келуіндегі, ө мірінің ұ зақ тығ ындағ ы ө згерістер, т. с. с. жатады.

Тә рбие - жеке тұ лғ аны қ алыптастыру процесі. Ол білім беру орындарында жү ргізіледі. Мектепте педагогикалық процесті сауатты ұ йымдастырумен бірге, оқ ушылардың жан-жақ ты қ ызмет ә рекетін тиімді ұ йымдастыру, жеке тұ лғ а дамуының шарты болып табылады.

Тә рбие процесінің кү рделілігі оның сан-алуан болуымен қ арастырылады. Мектепте тә рбиелік ық палдардың барлығ ын интеграциялы, яғ гни кіріктірілген қ атынаста іске асыру қ ажеттігі пайда болады. Тұ лғ аның біртұ тастығ ын қ амтамасыз ету тә рбие ү рдісінің мақ сатын, міндеттерін, мазмұ нын, ә дістері мен формаларын бірімен-бірін тығ ыз байланыста жү ргізудің керектігін кө рсетеді. Тұ лғ аның сапалық қ асиеттерін қ алыптастыру бір сә тте, кешенді тү рде іске асырылатыны белгілі, сондық танда педагогикалық ық пал да кешенді сипатқ а ие болуы тиіс.

Субьектінің ә рекеті – жеке тұ лғ а дамуының факторы. Жеке тұ лғ а ө зінің қ алыптасу барысында ө здік дамуының обьектісі ғ ана емес, сонымен қ атар субьектісі екенін ескеру керек. Сана мен іс-ә рекеттің тұ тастығ ы материалистік диалектика мен психологияның ең маң ызды заң дылығ ы болып табылады.

Белсенділік адамның табиғ и қ асиеттерінің бірі болып табылады. Психологияда белсенділікті іс-ә рекет деп атайды. Жеке тұ лғ аның белсенділігі оның қ ажеттіліктерінен (материалдық, рухани, қ оғ амдық ) туады. Сыртқ ы орта мен тә рбие жеке тұ лғ аның дамуының сыртқ ы факторына жатады. Ішкі факторғ а бейімділік пен ә уестік, адамның сезімдері мен кү йзелістері жә не сыртқ ы ортаның ық палынан пайда болатын қ ажеттіліктер жатады. Жеке тұ лғ аның дамуы мен қ алыптасуы осы екі факторғ амен тығ ыз байланысты. 13Тұ қ ым қ уалаушылық тұ лғ аны дамыту мен қ алыптастыру факторы ретінде. жеке тұ лғ аның дамуы, тә рбиесі, қ алыптасуыньщ ө зара байланысы мә селесінің кө п ғ асырлық тарихы бар. Ғ ылымда жеке тұ лғ аның мә ні, оның дамуы мен қ алыптасуына ә сер ететін факторларды тү сіндіретін ә р тү рлі кө зқ арастар кездеседі. Ғ алымдардың жеке тұ лғ аның қ алыптасуында биологиялық (тұ қ ым қ уалаушылық ) жә не ә леуметтік факторлардың (орта, тә рбие), сонымен қ атар іс-ә рекет пен қ арым-қ атынастың орны ерекше деген қ орытындысы еш дау туғ ызбайды. Сонымен жеке тұ лғ аның дамуына жә не қ алыптастыруына ә сер ететін факторлар тө мендегідей болып келер.

Қ азіргі ғ ылыми кө зқ арас бойынша баланың жеке тұ лғ алығ ы тә рбиенің объектісі ретінде де, субъектісі ретінде де қ арастырылады. Оның объект

болу себебі, оның қ алыптасуы сыртқ ы ық пал-ә серлерге, ә сіресе, тә рбие мақ сатты ә серлерге тә уелді. Субъект болу себебі жеке тұ лғ аның белсенділігінсіз, сыртқ ы ық пал-ә серлерге деген белсенді ық палынсыз даму ілгері жү рмейді; тағ ы бір себебі: адамның дамуы ө зін- ө зі дамыту

процесінде ғ ана жү зеге асады, сондай-ақ жеке тұ лғ аның дамуында ө зін-ө зі тә рбиелеудің де алар орны ерекше (сол субъект қ алағ анындай жеке тұ лғ ағ а тә н белгілі бір қ асиеттерін қ алыптастыру мақ сатында ө з бетінше жұ мыс).

Қ азіргі заманғ ы зерттеулер дарындылық тұ қ ым қ уалау арқ ылы берілмейді дейді. Н. И. Дубининнің айтуы бойынша, дарындылық болу ү шін

«жө нді универсалды генетикалық бағ дарлама» керек: ал оның аса мол потенциалын жү зеге асыру ү шін, ә сіресе жеке тұ лғ аның дамуының ө те ерте кезең інде, қ олайлы жағ дайлардың болуы.

Бала ө мірінің алғ ашқ ы ү ш-бес жылын ғ алымдар «¥ лы бастаулар уақ ыты» деп атайды. Адам психикасының сырттай кө ріністерінің қ асиеттері ө мір барысында қ алыптасады, сондық тан оларды ата-ана, педагогтар жэне баланың ө зі қ адағ алап, реттей алады.

14Бала тұ лғ асы тә рбие мен оқ ытудың объектісі жә не субъектісі. 15Тұ лғ аны дамыту мен қ алыптастырудағ ы белсенділіктің рө лі. Педагогика ғ ылымында “тә рбие” терминіне ә рқ ашан ерекше мә н берілген болатын. Кө птеген жылдар тә рбие “Тұ лғ аның дамуын басқ ару” деген анық тама беріліп кел, “Педагогика” деген сө здің мә ні, мазмұ ндық ауқ ьш біртіндеп кең ейіп, “Баланы ө мірге ү йретудің шеберліі деген мағ ынағ а ие болды, яғ ни ол баланы оқ ыты тә рбиелеу, оның рухани жә не физиологиялық жағ ын; ө сіп-жетілуін басқ арып, бағ ыттау деген сө з. Соныме бү гінгі педагогика ғ ылымына ең қ ысқ а жә не дә л анық таи беру керек болса, оны “адам тә рбиелеу жө ніндегі ғ ылым деп атағ ан болар едік. Бұ л жерде тә рбие сө зі кең мағ ына; балағ а ә рі білім беру, ә рі тә рбие беру, ә рі дамыту мағ ынасында қ олданылып отыр.

Тә рбие теориясы педагог-практиктерді кә сіптік біліммен қ аруландыра отырып, ә р жастағ ы, топтардағ ы балаларды оқ ытып, тә рбиелеу ерекшеліктерін, ә дістә сілдерін мең геруге, тә рбие ісінің нә тижесін алдын ала болжауғ а жә не оны жоспарлап, іске асыруғ а мү мкінді туғ ызады, тә рбиенің нә тижесін анық таудың тиімді деге ғ ылыми жолдарын қ арастырады. Тә рбие мә селесі ғ ылыми тұ рғ ыдан анық тауда педагогика оны жалпы тұ рғ ыда қ арастырмайды. Қ оғ амның тарихи дам сатысындағ ы тә рбиенің белгілі мақ саты мен міндеттері айқ ындай отырып, оның сол қ оғ амның тілек-мү лделерін сай келуін зерттеп іздестіреді. Бұ л жағ ынан алғ анда педагогика іргелі ғ ылым болып саналады, сондай-ақ тә рбие теориясына сү йене отырып, оқ у-тә рбие жү йесі қ ұ рудың жолдарын, оны іске асырудағ ы ә діс-тә сілдерді сө з етеді. Сө йтіп, қ олданбалы ғ ылымның ролін атқ арады. Педагогика ғ ылымы теориялық жағ ынан іргелілік сипатт болса, тә рбие мен оқ ытудың теориясын іске асыру жағ ынан қ олданбалы сипат алады.

Тұ лғ аның қ ұ рылымдық компоненттері ү ш бө ліктен тұ рады. Біріншіден, оның ақ ыл-ойын дамыту арқ ылы санасын жетілдіру; екіншіден, адамзаттық ө ркениеті тұ лғ аның бойына біртіндеп сің іру; ү шіншіден, жеке тұ лғ аны іс-ә рекетке ендіру арқ ылы ө зін-ө зі тә рбиелеул белсене қ атыстыру. Тұ лғ аны тә рбиелеп жетілдіруде осы ү ш компонент тығ ыз бірлікте қ ызмет етеді.

Ә леуметтік кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арағ анда, тә рбилеп қ оғ амдық бақ ылау жә не тү зету енгізетін, жастарды.

мемлекеттік жә не қ оғ амдық қ ұ рылымдар арқ ылы баскарып бағ ыттайтын, қ оғ амның қ азіргі жә не болашақ ө міріне мақ саттылық пен даярлау ісі деп қ араймыз. Тә рбие ісі адамның қ абілетін қ оршағ ан ортада жә не оның санасында қ алыптастыруды мақ сат ететін болғ андық тан, ол — психологиялық процесс.

Тә рбие адамдарғ а тә н ә леуметтік категорияғ а жатады жә не тұ лғ аны дамытуда шешуші рө л атқ арады. Тұ лғ аны қ алыптастырудың тиімді жолдары баланы белсенді тү рде демеп отырғ ан жағ дайда ғ ана сә тті болады. Баланың жеке басындағ ы ә леуметтік-психологиялық ө згерістер оның ө зінің белсенділігін арттыру жолымен іске асырылады. Кез келген тә рбиелік міндет белсенділікті арттыру арқ ылы шешіледі. Мә селен, дененің дамуы дене шынық тыру жаттығ улары арқ ылы, ал адамгершілік тә рбиесі адамгершілік тә рбиеге тұ рақ ты тү рде бағ ыттау арқ ылы іске асырылады. Тә рбие ісі екі жақ ты байланыс арқ ылы жү зеге асады.

Тә рбиенің екі жақ ты байланысы. Тә рбие жү йесіне оқ ушы мен оқ ытушың қ атынасы екі жақ ты байланыс арқ ылы іске асырылады. Біріншіден, тә рбиешіден тә рбиеленушіге дейін тікелей байланыс арқ ылы іске асырылатын, міндетті саналатын іс-ә рекет. Екінші, тә рбиеленушінің жауабы, іс-ә рекеті арқ ылы тә рбиеші-ұ стазғ а келіп жететін ақ параттар, білім, білік ү лгілері. Мұ ны кері байланыс деп атайды. Тә рбиеші-ұ стаздың қ олында кері байланыс арқ ылы жинақ талғ ан хабарлар неғ ү рлым кө п болса, тә рбиелік ық палдың солғ ұ рлым мақ саттылық пен іске асырылғ анына айғ ақ болады. Сондық тан, оқ у-тә рбие жү йесіндегі мұ ғ алім мен оқ ушының қ арым-қ атынастық іс-ә рекеті мұ ғ алімнің шебер ұ йымдастыра білуін қ ажет етеді. Тә рбие жү йесіндегі істің нә тижесі — оқ ушының сабақ ү стіндегі белсенділігі мен оның мінез-қ ұ лық, іс-ә рекетіндегі кө рінісінен байқ алады.

Тә рбиелік қ ызмет неғ ұ рлым қ арқ ынды, саналы тү рде жү ргізілсе, тә рбиенің сапасы да соғ ұ рлым жоғ ары болады. Бұ л ү шін тә рбиеші ө з шә кіртін жақ сы кө руі жә не тә рбиеленушінің жеке басын жоғ ары адамгершілікпен бағ алай білуі қ ажет.

Тә рбиеленушіге еркіндік берудің жә не шығ армашылық кө зқ арастың маң ызы. Тә рбие ү рдісінде ізгілік маң ызды рө л атқ арады. Тә рбиеленушінің жеке басында ө зіндік еркі болмайынша, тә рбиенің негізгі идеяларын, жеке басті дамыту идеясын, ө зара ынтымақ тастық идеяны жү зег асыруғ а толық мү мкіндік тумайды. Тә рбие ісі кү штеумен жү ргізілетін болса, онда балада да, мұ ғ алімде де адалдык шыншылдық, ө ділдік сияқ ты адамгершілік қ асиеттердіі толық сақ талуына нұ қ сан келуі мү мкін. Бала ө з ойьп ұ стазына іркілмей толық жә не ашық жеткізуі ү шін оғ ан еркіндік беру керек. Бала мұ ғ алім алдында ө зін неғ ұ рлым еркін сезінсе, ойын соғ ұ рлым ашық айта алатьш болады Тә рбиеші баланың білімге қ ызығ ушылығ ына, ой-қ иялына азаматтық борыш сезіміне, ө з бетінше ә рекет етуп тырысушылығ ына, шығ армашылығ ына сү йенген жағ дайд: ғ ана тә рбиеленушінің еркіндігі кө рініс табады. Бұ л заң дылық қ а сә йкес педагог баланың басқ а адамдармен алуан тү рлі қ арым-қ атынаста ө зіндік “менін” саналы тү рді кө рсетуіне мү мкіндік береді. Бала ө зінің іс-ә рекетін ой елегінен ө ткізіп, ө зіне-ө зінің бағ а беруіне, іс-ә рекетіне сын кө зімен қ арауғ а, ү лкендермен қ арым-қ атынастық мінез қ ұ лық ты бағ алай білуге ү йренетін болады.

Баланы еркіндікке тә рбиелеу мұ ғ алім тарапынан қ атаң бұ йрық сыз, сыпайы қ арым-қ атынастың болуын қ ажет етеді. Сол арқ ылы педагог пен оқ ушының ө зара қ арым-қ атынас ә дебі кү шейе тү седі, ө зара тү сінушілік, тең адамша сө йлесу олардың араласу стилі мен мә дени байланысының ү лгілерін оқ у-тә рбие жү йесіне енгізуін мү мкіндік туғ ызып, бір-бірін жақ ындастыра тү седі.

Тә рбиенің ұ ымдық бағ ыттылығ ы. Бұ л зандылық ә зіргі мектеп ө мір сү ріп отырғ ан жағ дайда ө зінің мә нділігін жоғ алтпайды. Мектептің жаң а ұ йымдастырушылық қ ұ рылымы, оқ у-тә рбие ү рдісінің мақ саты мен мазмұ ны оқ ушылармен жү ргізілетін жекелей, топтық, сонымен қ атар ұ жымдық іс-ә рекет сол қ алпында сақ талуғ а тиіс Ә рбір адам ұ жымда қ олайлы жағ дайғ а ие болу ү шін жә не ө зінің қ абілеті мен іскерлігін, кү ш-қ уатын, неге икемділігін кө рсету ү шін ұ жымдық қ арым-қ атынасты қ ажет етеді. Адам бойындағ ы қ абілет пен икемділік ұ жымдық қ арьш-қ атынаста еркін ашыла тү седі.

Ұ жымдық қ арым-қ атынасты орнатудың тиімділігі ұ жымішілік қ атынастардың стихиялық тү рде болуы баланың кө ң іл-кү йіне ық пал ететін тү рлі факторларғ г байланысты. Ондай факторларғ а мыналар жатады оқ ушының ө зінің ерекшелігі (дарындылығ ы, ә сер-ленушілігі, кө пшілдігі немесе ө зімшілдігі, ө жет немесе ұ яндығ ы, ө мірге сенімділігі, сыртқ ы тү рінің артымдылығ ы), оның адамгершілік бейнесін сипаттайтын белгілері (кү ші, кө ркі, еркі, батылдығ ы, ептілігі). Бірақ ө мір тә жірибесі кө рсетіп отырғ андай нарық, ең бек, ө мір жолын (мамандық, ең бекке қ атысу т. б. ) таң дау кезінде бә секелестік кө п болуы керек. Ұ жымдық -серіктік қ арым-сатынасты орнатудың тиімділігі, алғ ан білім мен дағ дылардың дө режесіне, ойдың шығ армашылық стиліне, кез келген кү тпеген жағ дайларда ө здігінен қ абылданғ ан шешімнін дұ рыстығ ына байланысты.

Тұ лғ аның қ алыптасуы мен дамуына мектептің, отбасының жә не ортаның тә рбиелік ық палын ұ штастыруда педагогикалық ынтымақ тастық қ ажет. Ә р жеке тұ лғ а ө зін ө мірде сирек кездесетін тұ тас бір ерекше жан (феномен) тү рінде сезінеді. Бұ л заң дылық мектеп мұ ғ алімдерінің, отбасының жә не қ оғ амның педагогикалық кү ш-жігерінің бірлігі мен келісушілігін жү зеге асыруды кү ні бұ рын белгілейді.

Бала тә рбиесінде отбасының рө лі кө п жағ дайда жаң а ә леуметтік-экономикалық қ атынастармен анық талады. Ол ата-аналар мен мектептің жә не қ оғ амның арасындағ ы нарық тық ең бек қ атынасы жағ дайында қ алыптасады. Нарық тық қ арым-қ атынас ата-аналардың отбасындаш бала тә рбиесіне деген жауапкершілік сезімін біртабан бә сең сіткені байқ алады. Соң ғ ы кездері мектеп пен ата-аналардың байланысы да қ ұ рт тө мендеп кетті. Оқ ушылармен тұ рғ ын ауданда немесе мектептен тыс жерлерде, сабақ тан тыс жү ргізілетін тә рбие жұ мысы тү рлерінің тө мендеуі байқ алып отыр. Сонымен бірге, соң ғ ы кезде отбасындағ ы тә рбиеге кө мек ретінде елімізде демеушілер пайда болып, қ айырымдылық қ орлары ашылып, жетім балаларды ә леуметтік қ орғ ау бө лімдері мен қ амқ орлық кө рсету кең естерінің жұ мысы дамытыла бастады.

Тә рбиелік ү рдістің кү рделілігі, оның тө тенше жә не дер кезівде тү зету ендіруді қ ажетсінетін кө шедегі теріс ық палдардың етек алуы, нашақ орлық, темекіге, ішімдікке, саудағ а ү йірлік, оқ ушы жастардың ә депсіздік, дө рекілік іс-ә рекетгермен жиі айналысуына, бұ зық тық жолғ а тү суіне мү мкіндік туғ ызып отырғ анын да жасыруғ а болмайды. Олай болса, мектеп қ оғ амдық заң орындарымен, ө кімшілік, ү й басқ армаларымен, баспасө з мекемелерімен бірлесе отырып, пә рменді тә рбие жұ мысын ұ йымдастырудың тиімді жолын қ арастыруы қ ажет. Бұ л жағ дай тұ лғ аны тұ тастай қ алыптастыру идеясына бағ ындырылғ ан тә рбие ү рдісінің мақ сатын, міндетін, мазмұ нын, тү рі мен ә дісін бірлікте қ арастырудың қ ажеттігін туғ ызды. Тә рбие жұ мысы ә р жеке тұ лғ аның қ абілеті мен ынта-ық ыласын ескере отырып, мектепте, тұ рғ ын ауданда ұ йымдасқ ан тү рде жү ргізілуі керек. Тә рбие жұ мысының мазмұ ны мен мә ні, жү ргізу ә діс-тә сілдерін (оны бү гінде тә рбиенің технологиясы деп жү р. — С. Қ. ) жан-жақ ты теориялық жә не практикалық тұ рғ ыда қ арастырғ ан Ы. Алтынсарин атындағ ы Қ азақ тың Білім академиясының Тә рбие теориясы, этнопедагогика жә не жас ерекшелік психологиясы лабораториясының қ ызметкерлері жасағ ан “Мектептегі тә рбие жұ мысының теориясы мен ә дістемесі” атты ғ ылыми кө мекші қ ұ ралды баспа арқ ылы шығ ардық. Онда тұ лғ аның сапалық қ асиеттерін кешең ді тү рде қ алыптастыру жә не оғ ан педагогикалық ық пал етудің жолдары сө з болғ ан.

Осы ең бекке негіздей отырып, оқ ушьшардың тә рбиелілік дең гейін анық таудың жаң аша ө лшемі — тә рбиенің технологиясына тоқ талмақ пыз.

16Ө зін-ө зі тә рбиелеу, ө з бетімен білім алу, оқ ыту жә не даму.?? Ө зін-ө зі тә рбиелеу ә дістері:

Ө зін-ө зі сендіру. Оқ ушы ө зін жақ сы ұ стап, жаман қ ылық жасамауғ а сендіреді. Темекі тартуды қ ойғ ысы келетін адам " Мен енді темекі тартпаймын" - деп, ө зіне-ө зі сенімді тү рде ә ркез айтуы тиіс.

Ө зін-ө зі сынау ә дісі - дө рекілігі ү шін ө зін қ атты сө гіп, сынғ а алу. Ө з тарапынан мұ ның мә дениетсіздік, жексұ рындық екенін, тә рбиелі адамның ондай іс істемейтінін, ә бден ө зі арылғ анша қ айталап айтумен болады.

Ө зін-ө зі тә рбиелеуде - ө зін ойша ө згенің орньша қ ою арқ ылы ө згемен санаса білудің (эмпатия) ү лкен тә рбиелік мә ні бар.

Ө зін-ө зі жазалау ә дісі - алдына қ ойғ ан міндетті орындау, ауытқ ымау. Мысалы, 9-сынып оқ ушысы қ ызық ты киноғ а баруғ а билет алады. Алдында сабағ ына шала ә зірленіп, екі алып қ ала жаздағ аны ойына оралып, келесі сабақ қ а жө нді ә зірленбегені есіне тү сіп кинодан бас тартады.

Ө зін-ө зі тә рбиелеудің қ ұ рамды бө лімдері:

• ө з кемшілігіне сын кө збен қ арау, мақ сат қ ою.

• ө зін-ө зі тә рбиелеудің бағ дарламасын жасау.

• ә дістерін анық тау.

• аутотренинг - жеке тұ лғ аның ө зіне жаттығ у жү йесін ә зірлеуі.

• ө зін-ө зі бақ ылау.

Тә жірибеде оқ ушы тә ртібінде жә не мінез-қ ұ лқ ында ауытқ улар кездесіп отырады. Сондық тан тә рбиелеу жұ мысында қ айта тә рбиелеу де ү лкен орын алып, оқ ушы ауытқ улардың алдын алуғ а жә не жең уге бағ ытталады. Қ айта тә рбиелеу тұ лғ а қ ұ рылымын қ айта қ ұ ру, адамның барлық психологиялық сапаларын қ айта жасау. Тү зету - оқ ушы санасындағ ы жә не іс-ә рекетіндегі жеке кемшіліктерді жең у.

Қ айта тә рбиелеу - тә рбиелік ық палдар жү йесі барысында қ ұ лық тық даму мен іс-ә рекеттегі ауытқ уларды тү зетіп, қ оғ амның моральдық талаптарына сай тұ лғ а сапаларын қ алыптастыру.

Қ айта тә рбиелеу тұ лғ аның мотивтері мен қ ажеттіліктерінің, сезімдері мен еркінің, тү йсіктерінің, іс-ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ының ә леуметтік-психологиялық ө згеру процесі, қ иын балалардың орынды сапаларын қ алпына келтіру, педагогикалық тұ рғ ыда қ араусыз қ алғ ан балалардың жү ріс-тұ рысындағ ы кемшіліктердің орнын ең бектегі, спорттағ ы жә не басқ а іс-ә рекеттегі нә тижелермен толтыру.

Қ айта тә рбиелеуде қ айта ұ ғ ындыру, қ айта оқ ыту, басқ а іс-ә рекетке кө ндіктіру, кү рт ө згерту, еріксіз кө ндіру сияқ ты ә діс-ер қ олданылады.

Қ айта ұ ғ ындыру - бұ л тә рбиесі қ иын балалар жә не педагогикалық тұ рғ ыда қ араусыз қ алғ ан оқ ушылар бойындағ ы қ ате кө з-қ арастарын ө згерту ә дісі.

Қ айта оқ ыту - бұ л теріс қ ажеттіліктер мен дағ дыларды тү зету ә дісі.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒