17Педагогикалық процестің тұтастығы.???

18Педагогикалық процестің принциптері (заң дары) жә не заң дылық тары. Педагогикалық процестің заң дылық тары

Педагогика ғ ылымы ө зінің пә нін зерттей отырып, оқ ыту -тә рбиелеу процесінің теориясын жасайды. Теориялық білімге ұ ғ ым (категория), заң цар, заң дылық тар жатады, оларды зерттеу теорияны жасауғ а жә не оқ ыту — тә рбиелеу жұ мысын, педагогикалық процесті ұ йымдастыру ә дістеріне бағ ыт береді.

Ұ ғ ымдардың кө мегімен педагогикалық шындық қ а, сонымен бірге мұ ғ алімнің іс — ә рекетінің объектісі — біртұ тас педагогикалық процеске де сипаттама беруге болады. Педагогикалық процестің заң дарын білу мұ ғ алімнің іс — ә рекетін ұ йымдастыруғ а жол табуғ а ә сер етеді. Зандылық тар мен принциптер педагогикалық процестің қ ызметін жә не оны нақ гылы жағ дайғ а сә йкес қ ұ рауды болжауғ а мү мкіндік береді.

Мұ ғ алімді дайың дау сапасы тұ тас педагогикалық процестің ә ртү рлі жақ тары, қ асиеттерімен сапалары туралы теориялық білімдер жайында жә не міндеттерге қ атысы бар аумағ ы кең кә сіби міндеттерді қ олдануғ а дайындығ ынан кө рінеді. Қ андай да болмасын қ иыншылық тарды, кә сіби міндеттерді шешуде маман ең бек процесіндегі ә ртү рлі элементтер, бө ліктер арасындағ ы байланыстылық ты анық гай отырып, оның жалпы қ ұ рылымын кө ре алады деген сө з. Мұ ғ алім ү шін бұ ның маң ыздылығ ы тұ тас педагогикалық процестің жү йелі — қ ұ рылымдық сипаттау, алда болатын іс — ә рекеттің ойша моделін жасауғ а, нақ тылы жағ дайды ескере отырып, ұ стаздар

— оқ ушылар жү йесінің жағ дайының дамуын болжауғ а мү мкіндік беретіндігімен анық талады.

Ә леуметтік жү йенің қ андайы да сияқ гы педагогикалық процесс ашық болады, яғ ни ортаның ық палын сезеді, бірақ ішкі белсенділік пен ө зін — ө зі реттеушілігімен кө зге тү седі. Осығ ан байланысты ә леуметтік жү йенін бір тү рлілігі сияқ ты педагогикалық процесте солардың тегіндегідей белгілері болады (Абрамова Н. Т., Афанасьв В. П., Блауберг И. В., Садовский В. Н. жә не т. б. ):

-қ оғ амның ұ сынуымен жү йе жалпы мақ сатка ие, оның қ ызмет атқ аруы

мақ сатка сә йкестік сипатты білдіреді; жү йе ө зара байланыстағ ы жә не

ө зара тә уелді элементтерден (компонентерден) тұ рады;

-жү йе тиым салушылық ә келетін ортада ө мір сү реді;

-жү йенің белгілі бір қ оры бар, ол оның қ ызмет істелуімен

тұ рақ тьшығ ын қ амтамасыз етеді;

-жү йенің ішкі қ ұ рылымы оның дең гейінің иерархиясы жә не ортамен

байланысын кө рсетеді;

жү йеге тә н ішкі қ айшылық тар есебінен жү йе дамуғ а қ абілетті;

-жү йе басқ ару орталығ ы арқ ылы басқ арылады

Кө рсетілген белгілер не себепті ә рбір жеке бө лініп алынғ ан педагогикалық деректі тек кана сипаттауғ а болатындығ ын, бірақ егер басқ алардың

арасың да оның орнын анық тауғ а жә не «ұ стаздар — оқ ушылар» жү йесінде жеке бө ліктерінің ө зара ә рекеттері туралы анық тү сінік болмаса қ андай шешім қ абылдауғ а қ иын болатындығ ын тү сінуге кө мектеседі.

Педагогикалық процесстің ерекшеліктері оның қ ұ рамындағ ы бө ліктерінін ішкі байланыстарында бейнеленеді. Процесс (латынның ргосезкиз — қ озғ алыс) алғ а басу 1) жағ дай; 2) белгілі бір нә тижеге жетудегі бір ізді ә рекеттердің бірлігін білдіреді. Кө рсетілген «процесс»деген ұ ғ ымның мағ ынасы «ұ стаздар — окушылар» жү йесіндегі тү пкі мақ сатқ а бір

ізді ә рекеттер бірліктері арқ ылы жету ұ стаздан қ андай нақ тылы жағ дайды ө згерту жә не осығ ан сә йкес қ андай ә рекет істеу керектігін білуді талап етеді. Бұ л сұ рақ тарғ а жауап ө з тарапынан сол байланыстармен оның болатын, ө з арасындағ ы бар байланыстарымен жә не мұ ғ алімнің педагогикалық процестің бө ліктері мен қ ұ рылымын білуге тікелей байланысты болатын зандылық гарымен байланысты.

19Тә рбие қ оғ амдық жә не педагогикалық қ ұ былыс ретінде. Заманауи педагогикадағ ы «тә рбие» ұ ғ ымы. 20Тә рбиенің тарихи кезең деріндегі қ оғ амдық сабақ тастығ ы. 21Тә рбие процесінің мә ні, оның ерекшеліктері, сипаттамасы. 22Тә рбие процесінің қ ұ рылымы. 23Тә рбие процесінің диалектикасы, ондағ ы қ арама-қ айшылық пен қ озғ аушы кү штер.

24Тә рбие заң дылық тары мен принциптері. 25Тә рбие мазмұ ны. 26Тұ лғ аның полимә дениеттілігін дамыту қ оғ ам дамуының басты идеясы. 27Қ оғ амдық, ұ лттық жә не жекелей-тұ лғ алық қ ұ ндылық тардың ө зара байланысы. 28Тә рбие ә дістерінің жү йесі.. Тә рбие - қ оғ амның негізгі қ ызметтерінің бірі, жеке адамды мақ сатты, жү йелі қ алыптастыру процесі, ағ а ұ рпақ тың тә жірибесін кейінгі буынғ а мең гертіп, олардың сана-сезімін, жағ ымды мінез-қ ұ лқ ын дамытушы. Ересек буын қ оғ амдыдтарихи ө мірде жинаң талғ ан тә жірибені, білімді жас буынғ а тә рбие процесі арқ ылы береді.

Тә рбие материалдық игіліктерді ө ндіруге қ абілетті, іскер адамдарды дайындауғ а бағ ытталуы қ ажет. Басты ө ндіруші кү ш - жеке тұ лғ а. Адам жү йелі тү рде кү рделі қ атынастарғ а араласып, қ оғ амдағ ы қ алыптасқ ан идеяны, саяси жә не моральдық кө зқ арастарды, сенімдерді қ оғ амдағ ы адамдардық ө мір сү ру тә ртібін мең гереді.

Педагогика баланы оқ ыту, тә рбиелеу тә жірибелерін қ орытып, тә рбие жә не даму ү шін қ ажетті жағ дайларды анық тайды.

Қ орыта айтқ анда, тә рбие - қ оғ амның тарихи ә леуметтік-экономикалық жағ дайларынан туатын объективтік процесс.

Тә рбие процесінде бала ө зінің дамуына қ ажетті жағ дайларды пайдалануғ а тиіс. Табиғ и жә не ә леуметтік орта оның кө зқ арасын дамытады.

2. Мақ сат дегеніміз - бір нерсеге ұ мтылу, іске асыру. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда тә рбие мақ саты — жастарды ө мірге ә зірлеу мақ сатымен жү ргізілетін тә рбие жұ мыстарының нә тижесін ерте болжау.

Тә рбиенің мақ саты мен жү йесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тә уелді. Тә рбие мен қ оғ ам бір мезгілде пайда болды. Тә рбие қ оғ амдық қ ұ былыс, онсыз қ оғ ам ө мірі ілгері дамымайды. Алғ ашң ы қ ауымдық қ ұ рылыста ересектер балаларды ең бекке дағ дыландыру ү шін қ ауымның ә дет-ғ ұ рпын, салтын ү йретті.

Таптық қ оғ амда тә рбие мақ сатын анық тау қ оғ амның ең негізгі мақ сатына айналды. Қ ұ л иеленуші қ оғ амдық қ ұ рылыста қ ұ лдар, ө ндіріс қ ұ ралдары (жер, ең бек қ ұ ралдары) - қ ұ л иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тә рбиенің мақ саты қ ұ л иеленушінің мү ддесіне бағ ындырылып, балаларды басқ ыншылық соғ ыс ө неріне тә рбиеледі.

Ә рбір мемлекетте балаларғ а білім беру мен тә рбиені ұ йымдастырудық нақ тылы мә селелері мен ә дістері қ арастырылады. Мұ ғ алім қ андай адамды қ алыптастыратынын дә л білуі керек. К. Д. Ушинский ө з қ ызметінің айқ ын мақ сатын кө рмейтін тә рбиешіні қ ұ рылыс материалдарын бір жерге ү йіп тастап, одан не алғ ысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тә рбиеші жас ұ рпақ қ а берілетін білім, іскерлік, дағ дыны, тә рбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақ сатты тә рбие жұ мысын жү ргізеді.

Я. А. Коменский " Тә рбие мақ саты жә не міндеттері, маң ызы, жү зеге асыру жолдары адамның қ оғ амда алатын орнымен анық талу керек", " Келесі ғ асырдық қ андай болатындығ ы сол ғ асыр ү шін тә рбиеленген азаматтарғ а байланысты. Дү ние - даналар-дық кө птігімен баң ытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын " Ана мектебінің " кіріспесінде ө рбітеді.

" Тә рбие - адамды қ алыптастыратын жә не жетілдіретін ү йлесімді процесс" - деп Коменский тә рбие мақ сатын тө мендегі-дей негізгі элементтерге бө лді:

• адамғ а барлық заттарды білгізу - " ғ ылыми білім";

• заттардың жә не ө зінің қ ожасы ету - " адамгершілік";

• қ ұ дайғ а, заттарғ а қ ұ лшылық ету - " діни тә рбие";

• тә н саулығ ы - " дене тә рбиесі".

И. Г. Песталоцци тә рбиенің мақ саты балағ а бастауыш білім, ең бек, ақ ыл-ой, дене тә рбиесін беріп, жан-жақ ты жә не ү йлесімді дамыту деген.

Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мә селелерді шешудегі сословиелік жә не шовинистік саясатқ а қ арсы кү ресіп, " Мектептің міндеті - адамзатты жә не ө з халқ ын сү йетін саналы азаматтарды тә рбиелеу" - деген.

К. Д. Ушинский тә рбиенің мақ саты қ оғ амғ а пайдалы, адамшылығ ы бар адамды тә рбиелеу деген. Ол адамгершілік тә рбиесін ақ ыл-ой, ең бек тә рбиесімен тығ ыз байланысты қ арастырады.

П. П. Блонский тә рбие мақ саты балағ а жалпы адамзаттың жә не ұ лттың мә дениетті мең геруге кө мектесу, жеке тұ лғ аның жалпы адамзаттық идеалдарын қ алыптастыру деген.

1941-1990 жылдардағ ы педагогикалық ә дебиеттерде " жан-жақ ты даму" ұ ғ ымына ақ ыл-ой, политехникалық оқ у жә не ө ндірістік ең бек, адамгершілік тә рбиесі, дене жә не эстетикалық тә рбие салалары енгізілді.

А. С. Макаренко тә рбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық міндет қ ойып, педагогтардың жұ мысын бақ ылауғ а алуғ а болатындығ ын атап кө рсетті. Ол " Тә рбиенің негізгі мақ саты баланы жан-жақ ты дамыту" - деген ұ сынысты қ олдады, В. А. Сухомлинский оны жү зеге асырды.

Тә рбие мақ саты қ азақ тә лім-тә рбие тағ ылымына да қ ойылды. Ұ лы ұ стаз Ә бу Насыр ә л-Фараби " Адамғ а ең ә уелі білім емес, тә рбие берілуі керек. Онсыз берілген білім - адамзаттың қ ас жауы. Ол келешекте оның барлық ө міріне апат ә келеді" - деді.

Ы. Алтынсарин " ө мірдің негізгі мә ні — ең бек, ол адамның адамгершілік қ асиетін мә ртебелендіреді, ө мірдің шын қ адірін тек ең бексү йгіш адам ғ ана тү сіне алады. Мә нсіз ең бек, мағ ынасыз бейнетқ орлық адамның жігерін мұ қ алтады, ө з ең бегінің қ ызығ ын, рақ ат-лә ззатын кө ре білу - кісіліктің басты белгісі" - деген.

Абай Қ ү нанбаев талап, ең бек, терең ой, қ анағ ат, рақ ым сынды жеке тұ лғ алық жақ сы сапаларды қ алыптастыру мақ сатын қ ойып, ө сек, ө тірік, маң таншақ тың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқ ты зиянды ә деттерді жоюғ а шақ ырады.

М. Жұ мабаев " Кө ркем денелі, тү зу ойлайтын, дә л пішетін, дә л табатын ақ ылды болса, сұ лу сө з, сиқ ырлы ү н, ә демі тү рден. ляззат алып, жаны толқ ынарлық болса, баланың дұ рыс тә рбие алып шын адам болғ андығ ы" - деп жазды.

Мә тжан Мақ сымұ лы Тілеужанов ө зінің " Қ азақ тағ ылымы" атты монографиясында (1994) қ азақ тағ ылымының негізгі бағ ыттарын атап кө рсетті. Олар: ар-ождан тазалығ ын сақ тау; ақ ыл-ойлы, парасатты болу; барлық ә рекетінен, сө йлеген сө зінен, қ арым-қ атысынан, кө зқ арасынан ғ ибрат иісі аң қ ып тұ ру; ерте тұ рып, кеш жату; аз сө йлеп, кө п тың дау; иманды, инабатты, қ айырымды болу; жас ұ рпақ қ а тә рбие беруден жалық пау; халық дә стү ріне берікболу; оны жаң арту; ә дет-ғ ұ рыпта жоқ нерселерден алулақ болу; сегіз қ ырлы, бір сырлы болу; халқ ының рухына кір салмау; ел берекесін сақ тап, оның баюына ү лес қ осу.

Сонымен дә стү рлі педагогикада жас ұ рпақ ты тә рбиелеудің негізгі мақ саты " жан-жақ ты ү йлесімді дамығ ан жеке тұ лғ аны қ алыптастыру" - деп жазылды.

Қ азақ стан Республикасының 1995 жылғ ы " Мектеп жасына дейінгі жә не мектеп жасындағ ы балалардың тә рбие тұ жырымдамасы" халық аралық адам қ ұ қ ығ ы туралы нормаларғ а сә йкес жазылғ ан.

Қ азақ стан Республикасында халық қ а білім, тә рбие берудің Негізгі мақ саты-Қ азақ станның егемендігін қ амтамасы ететін, оны бү кіл дү ние жү зіне мойындататын, онымен тең қ арым-қ атынас жасап, Қ азақ стандық патриотизмді, саяси бостандық ты қ амтамасызыз ететін нарық тың іргетасын қ алап, экономикалық бостандық қ а қ ол жеткізетін, жан-жақ ты дамығ ан адамдарды тә рбиелеу.

Тә рбиенің мақ сатынан міндеттер туындайды.

3. Дү ниетіным - тә рбиенің маң ызды міндеттерінің бірі. Дү ниетіным - адамның табиғ ат пен ә леуметтік орта, қ арым-қ атынас, іс-ә рекетінің бағ ыты туралы кө зқ арастары. Дү ниеге кө зқ арас ғ ылым негізінде дү ниенің даму заң дылық тарын танып білу.

Ақ ыл-ой тә рбиесі - оқ ушылардың ойлау қ абілетін, дү ниеге ғ ылыми кө зқ арасын қ алыптастыру, ғ ылыми білім жү йесін мең герту. Ақ ыл-ой тә рбиесінің басты міндеттері: оқ ушыларды табиғ ат жә не қ оғ ам жайындағ ы ғ ылыми білімдермен қ аруландыру; ойлау қ абілеттерін жетілдіру арқ ылы (абстракттілі, ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақ тау, саралау, т. б. ) таным іс-ә рекетін (іскерлік, дағ ды, бақ ылау, жазып алу, ө зін-ө зі бақ ылау, т. б. ) дамытып, ғ ылыми кө зқ арасын қ алыптастыру.

Адамгершілік тә рбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық, тө зімділікті қ алыптастыру; адамғ а сү йіспеншілік, қ ұ рмет, қ айырымдылық сезімін дамыту; оқ ушыларды ө з міндетіне, ө згенің мү ддесіне байыпты қ арауғ а ү йрету; ө з Отанын сү юге, ұ лттар достығ ын қ ұ рметтеуге тә рбиелеу;

Ең бек тә рбиесінің негізгі міндеттері:

а) оқ ушыларды іскерлікке, ең бек дағ дысына ү йрету;

ө ) оқ ушыларды халық шаруашылығ ының басты салаларымен, ең бек тү рлерімен таныстырып, мамандық таң дауғ а тә рбиелеу;

б) озық ең бек дә стү ріне тә рбиелеу.

Эстетикалық тә рбие міндеттері:

• бейнелеу ө нері (кескіндеме, графика, мү сін) кө ркемө нер шығ армашылығ ы (кө ркем ө дебиет, музыка, театр, кино) арқ ылы баланың сезімдері мен талғ амдарын дамытып, сұ лулық туралы ұ ғ ымдарын қ алыптастыру

• эстетикалық қ ұ ралдарды пайдалануғ а дағ дыландыру.

• ә семдікке ү лесін қ осуғ а тә рбиелеу.

Дене тә рбиесі міндеттері: оқ ушылар ағ засын дамыту; жастарды ең бекке, Отанды қ орғ ауғ а даярлау, тө зімділікке, батылдық қ а, ептілікке, іскерлікке, тә рбиелеу.

4. Тә рбие процесінің мә ні - баланың ұ жым жә не қ оғ аммен қ атынастарының жү йесін қ ұ ру, педагогикалық жағ дайлардың, тә рбиелік ә серлердің нә тижесін талдау, жоспарлау жұ мысын реттеу; Тә рбие процесінің жобасын қ ұ ру жә не жү зеге асыру; тә рбиелік ық палдарды реттеу жә не оларғ а тү зетулер енгізу; қ орытынды, есепке алу жә не бақ ылау.

Тә рбие диалектикасы сыртқ ы ық палдық (объективті) адам санасына (субъективті) ө тіп, іс-ә рекет барысында кө рінетін қ ұ былыс. Адамның қ оғ амдық мә нінің қ алыптасуында ә леуметік іс жағ дай маң ызды рө л атқ арады.

Тербие процесінде адамның қ оғ амдық мә нінің қ алыптасуына сыртқ ы жә не ішкі қ арама-қ айшылық тар ық пал етеді.

Сыртқ ы қ арама-қ айшылық тар:

• Қ оғ амдық ережелер мен адамдардық тә ртібі арасындағ ы сә йкессіздік.

• Мұ ғ алімнің талабымен оқ ушының тә ртібінің арақ атынасы.

Ішкі қ арама-қ айшылық тар:

• Тә рбиешінің талабы мен тә рбиеленушінің мү мкіндігінің ара- қ атынасы.

• Тә рбиеленушінің қ ажеттіліктері мен қ анағ аттандыру тә сілдерінің ара қ атынасы.

5. Тә рбиенің негізгі зандылық тары. Педагогикалық қ ұ былыс пен ү рдіс арасындағ ы байланысты заң дылық тар деп атайды.

1. 'Тә рбиенің қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық жағ дайына, демократиялық принципті іске асыруына, адам қ ұ қ ығ ын қ орғ ау мә селелеріне тығ ыз байланыстылығ ы.

Осы заманғ ы тарихи жағ дайларғ а байланысты халық аралық қ ауымдастық дү ниежү зі тарихында халық аралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттың қ ұ ндылық тар мен адамның негізгі қ ұ қ ығ ы, бостандығ ы ашылып кө рсетілген (" БҰ Ұ адам қ ұ қ ығ ының жалпығ а бірдей декларациясы" " Бала қ ұ қ ығ ының Конвенциясы" ) қ ұ жаттарын жасады. Олар осы заманғ ы тә рбие теориясы мен ә дістемесіне, тә рбие мұ раттары мен рухани қ ұ ндылық тарғ а жаң аша бағ ыт береді. Қ азақ стан Республикасының " Білім туралы" (1999) Зақ ына сә йкес бұ л қ ұ жаттар еліміздің білім саласындағ ы мемлекеттік саясатының негізі болды.

2. Тә рбиенің оқ ыту мен білім берудің сапасына байланыстылығ ы. Оқ ыту - тұ лғ аны қ алыптастырудық қ ұ ралы. Тә рбиенің мазмұ ны, тү рі жә не ә дісі тә рбиеленушілердің даму дө режесіне байланысты іріктеледі.

3. Тә рбие мен ө зін-ө зі тә рбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен қ алыптасуында белсенділіктің рө лі зор. Іс-ә рекет барысындағ ы белсенділіктің тү рлері: қ арым-қ атынас белсенділігі, таным белсенділігі, ө зін-ө зі тә рбиелеу белсенділігі.

Қ арым-қ атынас белсенділігі тұ лғ аның мінез-қ ұ лқ ын, жү ріс-тұ рысын қ алыптастырады. Таным белсенділігі - заттар мен қ ұ былыстардың мә нін, ғ ылыми ұ ғ ымдар мен заң дылық тарды терең тү сінуге, оны тә жірибеде қ олдана білуге ү йретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұ рақ тарын қ остап, таным белсенділігінің дамуына бағ ыт беріп отырса, онда олардың талпынғ ыштық жә не бақ ылағ ыштық қ асиеттері қ алыптасады.

Ө зін-ө зі тә рбиелеу белсенділігі - тә рбиеші ө зін-ө зі тә рбиелеуге баланың ынтасын оята алғ анда тә рбие жұ мысы нә тижелі жү реді.

4. Педагогикалық процестегі ұ жым мен жеке адамның ө зара байланысы.

Ұ жымның басты борышы - ә рбір адамның шығ армашылық ө суіне қ амқ оршы болу.

Тә рбиенің принциптпері

Принцип дегеніміз - адамның іс-ә рекетінде басшылық қ а алатын алғ ы шарты, негізгі ережесі.

Бү гінгі кү ннің талабына сай ұ рпақ тә рбиесінің мазмұ нын, ә діс тә сілдерін жә не ұ йымдастыру жү йесінің іргетасын қ алайтын негізгі қ ағ идалар:

1. Тә рбиенің идеялылығ ы мен мақ саттылығ ы.

тә рбиенің негізгі мақ саты - дені сау, ұ лттық сана-сезімі оянғ ан, рухани ойлау дә режесі биік, мә дениетті, парасатты, ар-ождан мол, ең бекқ ор, іскер, бойында басқ а да игі қ асиеттері қ алыптасқ ан адамды тә рбиелеу.

Мектептің бү кіл іс-ә рекеті, қ оғ амдық ө мірі осығ ан қ ызмет етуі керек.

2. Жас ұ рпақ ты іс-ә рекет пен қ арым-қ атынас арқ ылы тә рбиелеу - балаларды ақ ыл-ой ә рекетімен қ атар іскерлік пен пысық тық қ а машық тандыру, ө німді ең бек етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Тә рбиеші мен тә рбиеленуші, ү лкен мен кіші арасынғ ы қ арым-қ атынасты ө зара сенімге, қ айырымдылық қ а, имандылыкқ а, бір-біріне сый-қ ұ рметпен қ арауғ а негіздеу, тә рбие барысында психологиялық жайдарылық, ү йлесімділік ахуал туғ ызу, жас азаматтың ө зіне сенімін арттыру, қ амқ оршылық сезімін дамыту.

3. Тә рбие барысында жеке тұ лғ ағ а қ ойылатын талап пен кө рсетілетін қ ұ рметтің бірлігі.

Жаң ашыл ұ стаз Қ ұ маш Нү рғ алиев " Мұ ғ алім мен оқ ушы арасында ү зілмейтін алтын желі болуы тиіс. Ол баланың ұ стазына деген сенімі, мұ ғ алімнің баланы сү юі" - деген болатын.

Тә рбиеленушіні қ ұ рметтеу жә не оғ ан талаптар қ ою - баланың мық ты жә не нашар жақ тарын біліп, оның ө суіне қ ажетті жағ дайлар жасау. Талап қ оюдан оқ ушығ а қ ұ рмет, кү ші мен қ абілетіне сенім кө рінеді. Мұ ғ алім оқ ушы бойынан рухани қ асиетті жобалап, оғ ан сү йеніп, оқ ушының ө з тә жірибесін дамытуына кө мектесу керек.

4. Тә рбиелік ық палдардық тізбектестігі, жү йелілігі, ү здіксіздігі.

Тә рбие тә жірибесі балаларғ а қ ойылатын талап пен педагогикалық ық пал бірлігі қ ажет екенін дә лелдеді. Ұ рпақ тә рбиесінің нә тижелілігі - тә рбие мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-ә рекеттің сабақ тастығ ы.

5. Оқ ушылардың жас жә не жеке ерекшелігін есепке алу.

Оқ ушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығ ы, ақ ыл-ойы, адамгершілік қ алыптасуы, сыртқ ы ә серлерге жауабы, қ абылдауы, т. б. Біреулері ө зінің байсалдылығ ымен ескертулерді дұ рыс қ абылдаса, кейбіреулеріне керісінше ә сер етуі мү мкін, сондық тан оқ ушылардың тә рбиелік дә режесін дер кезінде анық тап отыру қ ажет. Тә рбие жұ мысының барлығ ы білім мен сенімнің, сө з бен істің ү здіксіздігі негізінде қ ұ рылады.

Бала - педагогикалық қ амқ орлық тың ең жоғ ары мақ саты. Баланың ішкі мү мкіндіктерінің ашылуы адамдардық сү йіспеншілік сезімі мен қ арым-қ атынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оғ ан еркіндік бергенде ғ ана ол ө з пікірін ашық айта алады, ү лкендердің балағ а деген қ ұ рметі олардың сенімін арттырады.

Бастауыш сынып оқ ушыларының ө зіндік санасы жаң а қ алыптасып келе жатқ андық тан, олар негізінен мұ ғ алімнің ық палында болады. Жасө спірімдер жедел дамып келе жатқ андық тан тә рбиесі бірқ алыпты жағ дайғ а ауысып, ө зін-ө зі тә рбиелеуге қ ажеттілігі артады.

6. Баланы ұ жымда, ұ жым арқ ылы тә рбиелеу - тә рбие жұ мысындағ ы жетекші принциптердің бірі. Мұ ны екі тү рлі кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арау керек. Бірі - ұ жымдық тә рбие қ оғ амның негізгі қ аруы. Бала берік ұ йымдасқ ан, ынтымақ ты, ө леуметті, рухани таза ұ жымда болуы қ ажет. Екіншісі - тә рбиеленушінің педагогтың ық палымен, кө зқ арасымен шектеліп қ алмауы.

Педагог - тә рбиеші қ осарланғ ан ұ ғ ымына А. С. Макаренко қ арсы болып, оны ұ жымның жан-жақ ты тә рбиелік ә серімен бекітуді ұ сынғ ан.

Бірлескен іс-ә рекетте, орынды ұ йымдастырылғ ан ұ жымдық жұ мыстарда ө зара тә уелді, жауапкершілікті қ атынастар туындайды, баланың тә жірибе жә не ұ жымдық ө мір дағ дыларын жинау процесі жү реді.

7. Тә рбие процесінде мұ ғ алім, мектеп, отбасы жә не қ оғ амдық ұ йымдардық кү ш-қ уатын ү йлесімді педагогикалық бірізділікке бағ ыттау.

Тұ лғ а ө зін ө мірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қ арайды. Бұ л принцип мектеп мұ ғ алімдерінің, отбасының жә не қ оғ амның педагогикалық кү ш-жігерінің бірлігі мен қ ызмет етуін қ ажет етеді.

Бала тә рбиесінде отбасының рө лі кө п жағ дайда жаң а ә леуметтік қ атынастарғ а байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің жә не қ оғ амның арасындағ ы нарық тық ең бек жағ дайында қ атасады. Отбасындағ ы тә рбиеге кө мек ретінде елімізде демеушілер мен қ айырымдылық жасаушылар, ә леуметтік қ ұ қ ық қ орғ ау бө лімдері мен қ амқ орлық қ орғ ау кең естерінің жұ мысы да ұ мытылуда.

Тұ лғ аның сапаларын қ алыптастыру бір мезгілде, кешенді тү рде жү ргізілетіндіктен, педагогикалық ық пал да кешенді сипатқ а ие болуы тиіс.

Жасө спірімдердің ө здеріне сын кө збен қ арамауы, жауапкершілік сезінбеуі ата-аналары мен мұ ғ алімдерді босқ а мазасыздандырып отырғ ан жоқ.

Мектеп пен отбасындағ ы балалар тә рбиесінің ең маң ызды міндеті - оларды қ ажетті ө мір сү ру процесіне дайындау.

8. Ө зін-ө зі тә рбиелеуді кө біне ұ намсыз жайды сезініп, сонымен кү ресуден бастайды. Біреуі - бойындағ ы берекесіздіктен, екіншісі - дө рекіліктен, ү шіншілері - тұ йық тық тан, ұ ялшақ тық тан арылғ ысы келеді.

Мақ сат қ ою, кү ш-жігер жұ мсау, ө зін-ө зі бақ ылау мен ө з ісіне талдау жасап отыру - ө зін-ө зі тә рбиелеудің міндетті элементтері.

Оқ ушылар ө зін-ө зі тә рбиелеу бағ дарламасын қ алай жасауды жақ сы елестете алмайтындық тан, оларғ а жиі-жиі кө мек кө рсетуге тура келеді. Олар ө зінің ойлау ерекшелігі мен мінез-қ ұ лң ына талдау жасауғ а қ иналады. Тә рбиешілер оқ ушыларғ а ө зін-ө зі тә рбиелеудің маң ыздылығ ын тү сіндіретін арнаулы ә ң гімелер немесе пікіртапастар ө ткізеді.

Ө зін-ө зі тә рбиелеу ә дістері:

• Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығ ында ө зі атқ аратын міндеттерді таң дап алып, есеп жү ргізу, ө зіне-ө зі қ ызмет кө рсету. Иландыруғ а ұ қ сас ө зін-ө зі міндеттеу ә дісі. Оны бала ө з кемшілігін жою ү шін қ олданады. Ү й тапсырмасын ә ркез орындауғ а, таза жазуғ а, оларды байсалдылық пен ойланып істеуге жаттығ ып, оны ә р уақ ытта қ айталап, орындауғ а кү ш-жігерін жұ мылдырады. Оқ ушы белгілі бір міндетін орындауда енжарлық кө рсеткенде ө зін-ө зі міндеттеу, ө зіне-ө зі бұ йыру ә дісін қ олданады.

• Ө зіндік есеп беру - қ оғ амдық жұ мысты атқ ару, баланың ө з іс-қ ылығ ына жауаптылығ ы, жолдастарымен тә жірибе алмасуы.

• Ө з іс-қ ылығ ына талдау жасау - ө зінің кейбір қ ылық тарына сын кө збен қ арап, себебін білгісі келуі, оны жоюғ а тырысуы.

• Ө зін-ө зі бақ ылау - кемшіліктерін болдырмау ү шін жағ ымды мінез-қ ұ лық тарын дамыту мақ сатында кү нделік жү ргізу.

Ө зіне бағ а беру - мінез-қ ұ лық тарының кемшіліктерін жою ү шін баланың ө зін-ө зітә рбиелеуі. К. Д. Ушинский жасағ ан ө зін-ө зі тә рбиелеу ережелері:

• Ө те сабырлылық, тіпті болмағ анда, сыртқ ы сабырлық ты сақ тау.

• Турашылдық.

• Ойлы ә рекет.

• Шешімділік.

• Ө зің туралы қ ажет болмаса, бір сө з айтпау. Санасыз бос уақ ыт ө ткізбеу.

• Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.

• Қ ажетті немесе керекті іспен ғ ана айналыс, кө рсеқ ызар болма.

• Бітірген ісің е еш уақ ытта мақ танба.

• Ә ркез ағ ың нан жарылма, ө з ісің туралы ө зің е жауап беріп отыр.

• Бұ л журналды ешкімге кө рсетуші болма.

Бұ л ережелерді байытуғ а болады. Кө п ретте адам ө з алдына ислгілі бір биік мақ сат ө ойып, ө з бетімен ізденіп, ө зін-ө зі тә рбиелеп жетілдірудің жолдарын ө зі қ арастырады. Содан ә серленіп қ анатталғ ан ішкі сезімдері арқ ылы білімді қ ажетсініп, нә тижесінде мақ сатына жету ү шін табандылық пен ізденеді.

Адам баласының тарихында ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен шешендік ө нер мең геруді армандайды. Аляйда, кө пшілік алдындағ ы алғ ашқ ы сө зінде-аң сә тсіздікке ұ шырайды. Оның дауысы тым бә сең, сө здері ү йқ аспай, тілі « кү рмеліп, шә лкем-шалыс келе береді. Соны сезген қ ауым оны ' тың дамай, ысқ ырып, тыжырынады. Оның орнында басқ а біреу болса, бұ л масқ арадан кейін тауы шағ ылып, қ олын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді. Демосфен ө йтпеді. Ол елден оқ шауланып, тең із жағ асынан ү й салып, дауылды кү ндері, бү рқ -сарық, болып жағ аны ұ рып жатқ ан толқ ынғ а қ арап, сағ аттап, сұ ырып салма сө здерін қ арша боратып, бар дауысымен сө йлейтін. Тіліндегі кемістігін жою ү шін, тілінің астына малта тастарсалатын болғ ан. Сондай жан қ иярлық табандылық пен ерік-қ айрат Демосфенді дегеніне жеткізді. Ол ә лемнің айтулы ұ лы шешеніне айналады.

Талай ұ лы адамдар ө з мінездерін жаман ә деттерден арылтып, жақ сы қ асиеттерді дарыту мақ сатымен жұ мыс істеген. Соқ тық палы соқ пақ сыз жерде ө сіп, мың мен жалғ ыз алысқ ан ұ лы Абай ө зін-ө зі тә рбиелеп, ө зін-ө зі білімдар еткен адам. С. М. Торайғ ыров " Жұ лдыз болып кө рмеймін елдің бетін, болмасам толып тұ ғ ан толық айдай" немесе " Қ араң ғ ы қ азақ кө гіне кү н болмағ анда кім болам", - деген романтикағ а толы батыл жолдарды ө зіне жә не болашақ жастарғ а арнап айтқ ан.

Профессор С. Я. Долецкий айтқ андай, біз ө з қ ателігімізді ойша айтамыз да ө зімізге ө зіміз кешірім жасап, кейін оны ұ мытып кетміз Егер біз оны дауыстап айтатын болсақ, онда ө зіне-ө зі кешірім жасау қ иынырақ болады, - дейді.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒