Гади һәм кушма җөмләләр

Бер генә хә бә рлектә н торган җ ө млә лә р гади җ ө млә лә р дип атала. Кимендә ике хә бә рлекнең ү зара структур-семантик, интонацион һ ә м грамматик яктан бер бө тенлек тә шкил иткә н синтаксик берә млек кушма җ ө млә дип атала.

Кушма җ ө млә лә р, ике, ө ч, һ ә м, хә тта кү брә к — ун җ ө млә дә н торып, структур-семантик һ ә м интонацион яктан синтаксик бө тен тә шкил итә лә р.

Кушма җ ө млә лә рне билгелә гә ндә, тү бә ндә ге структур калыпларны истә тоту зарур.

1. Кушма җ ө млә не тә шкил итү че компонентларда баш кисә клә рнең һ ә р икесе дә кулланыла. Эшне башкаручы (S) һ ә м процесс (P) аерым ия һ ә м хә бә р булып формалаша. Мә сә лә н, (1) Йө з картайса да, (2) йө рә ккартаймый (М. ) дигә н тө зелмә ике җ ө млә дә н тора һ ә м аларның ү з ү тә ү че (йө з, йө рә к) һ ә м ү з предикатлары бар. Биредә компонентларның икесе дә ике составлы тулы җ ө млә лә р белә н бирелә лә р. Аң лашылганча, мондый җ ө млә лә рнең кушма булуы ачык кү ренеп тора.

Кайбер синтаксик тө зелмә лә р ү тә ү челә ре яки предикатлары бер булган, лә кин аерым-аерым ия-хә бә р бә йлә неше белә н бирелгә н җ ө млә лә рдә н торырга мө мкин. Мә сә лә н, (1) Иле белә н кешемә ртә бә ле, (2) Иле белә н кеше канатлы (М. Ә гълә мов); (1) Ул кайгылы, (2) ул ачулы, (3) ул ярсулы иде (Н. Фә ттах) дигә н җ ө млә лә рнең беренчесендә ике, икенчесендә ө ч компонент бар. Бу җ ө млә лә рдә ү тә ү челә р бер ү к зат булса да (кеше, ул), алар аерым сү злә р ягъни иялә р белә н бирелгә ннә р. Шуң а кү рә бу җ ө млә лә р кушма җ ө млә лә р рә тендә карала.

Тиң дә ш иялә р һ ә м хә бә рлә р белә н килгә н гади җ ө млә лә рне кушма җ ө млә лә р белә н бутарга ярамый. Мә сә лә н, Чыбык юллы ак кү лмә генең камзул ө стенә тө шеп торган кайтарма якасы, яң а гына теккә н кара камзулы, яшел ү кчә ле яң а читеге аны бераз яшә ртеп, бә йрә мчә кыяфә ткә керткә н (Г. Бә широв); Тел эчендә миллә тнең җ аны, аның иманы, соң гы чиктә, аның язмышыяшеренеп ята (М. Юныс); Бу дө ньяда һ ә ммә кеше кебек ү к, һ ә р халык та ү зенең барлыгын, ө стенлеген расларга тырыша; һ ө нә ре, сә нгате белә н мактана, кө ч сынаша, булдыклылыгын кү рсә тә — җ ир йө зендә мә ртә бә ле урын даулый (М. Галиев).

2. Кушма җ ө млә дә ге компонентларның берсе ике составлы ким җ ө млә лә р белә н бирелә. (1) Безкилдек — (2) ө ең дә юк идең (сө йлә мнә н) җ ө млә сендә беренче җ ө млә дә баш кисә кнең икесе дә, ягъни ия дә һ ә м хә бә р дә бирелгә н. Икенче җ ө млә дә исә ия кулланылмаган, лә кин фигыль хә бә рнең 2 зат берлек сан формасында килү е ү тә ү ченең конкрет «син» булуына ишарә ясый. Шул рә вешле контексттан икенче җ ө млә дә ге эш-хә лнең башка бер зат (ү тә ү че) белә н бә йле булуы аң лашыла.

Иялә р кулланылмау исә бенә ким булып килгә н җ ө млә лә р тезмә яисә иярченле кушма җ ө млә лә р составында килергә мө мкин. Мә сә лә н, (1) Мин сиң а бер ә йткә н идем, (2) тың лыйсың килмә де бит (Х. Сарьян); (1) ә йтер фикере булмаганга, (2) озын-озак сө йли (Р. Батулла). Мондый очракта ким җ ө млә лә рне аерымланган хә ллә р белә н бутарга ярамый. Аерымланган хә ллә р белә н килгә н җ ө млә лә рдә хә бә рлек бер генә була, һ ә м эш-хә ллә р бер ү тә ү че — ия белә н генә бә йле. Мә сә лә н, Хыялымда, карлы киң леклә р аша сузылып, хә теремдә генә калган ө йнең бозлы тә рә зә сеннә н карыйм (М. Галиев). Йоклап китсә м — тө шемдә кү рә м (Ш. Маннур). Кеше ата-анасы, нинди генә изге җ анлы булсалар да, ү з туганнарың ны алмаштыра алмыйлар икә н (Т. Галиуллин).

3. Кушма җ ө млә не оештыручы компонентларның һ ә ркайсы ким җ ө млә лә р белә н белдерелә лә р. Мә сә лә н, (1) Кич урынга ятып кү злә ремне йомам — (2) югалмыйсың (Ш. Маннур) дигә н җ ө млә дә һ ә р ике компонентта да хә бә рлә р генә бирелгә н, иялә р кулланылмаган. Контексттан фигыль хә бә рлә рнең кайсы затта, санда килү лә реннә н чыгып, иялә рнең тө рле затлар (мин, син) булуы аң лашыла.

4. Кушма җ ө млә нең бер компоненты бер составлы җ ө млә лә р белә н бирелеп, икенчесе ике составлы була. Кушма җ ө млә составында, гадә ттә, бер составлы фигыль җ ө млә лә р кулланыла: (1) Тө шү еавыр булырлык (2) югары урынга менә ргә кызыкма (Р. Фә хретдин); (1) ү зең не табу гына аз, (2) ә ле ү зең не кая куясын да белергә кирә к (М. Ахунов). Кушма җ ө млә составында бер составлы җ ө млә лә рдә н атау җ ө млә лә р дә килергә мө мкин: (1) Кунактө шсә , (2) йортка ямь (Мә каль).

Игътибар: баш җ ө млә кү ренә, тоела, сизелә кебек сү злә рдә н торган бер составлы фигыль җ ө млә лә р белә н бирелергә мө мкин. Мә сә лә н, тү бә ндә ге җ ө млә 3 компоненттан тора: (1) Синбулмасаң, (2) җ ирдә яшә ү нең дә ямебетә р сыман (3) тоела (Р. Гә рә й).

5. Кушма җ ө млә лә рнең һ ә р ике компоненты да бер составлы җ ө млә лә р белә н бирелә. Бу очракта бер составлы җ ө млә лә рнең хә бә рлә ре тө рле грамматик формаларда килү е шарт. (1) Бик татлы булма, (2) кабып йотарлар, (3) Бик ачы булма, (4) тө кереп ташларлар (Мә каль). Бу җ ө млә дә ге беренче һ ә м ө ченче компонентлар, хә бә рлә ре 2 зат боерык фигыльнең берлек сан формасы белә н белдерелеп, гомуми ү тә ү челе фигыль җ ө млә лә ргә нигезлә нә лә р; 2 һ ә м 4 компонентлар исә хә бә рлә р, ө ченче зат хикә я фигыльнең кү плек сан формасында килеп, билгесез ү тә ү челе фигыль җ ө млә лә р белә н бирелә лә р. Шул нигездә бу катлаулы кушма җ ө млә нең 4 компоненттан торуы аң лашыла.

6. Кушма җ ө млә нең бер компоненты — бер составлы булып, икенчесе — ике составлы ким җ ө млә лә р белә н белдерелергә мө мкин. Мә сә лә н, (1) Дошманың ны танырга ө йрә н: (2) дус киемендә булмасын (Мә каль); (1) Эшлә п ашасаң (2) тә мле була (Мә каль) дигә н җ ө млә лә рдә ике предикат бар, һ ә м аларның субъектлары бер ү к тү геллә р, беренчесендә — гомумилә штерелгә н зат, икенчесендә контексттан аң лашылган конкрет зат. Мисаллардан аң лашылганча, ким җ ө млә лә рдә эшне башкаручы зат беренче җ ө млә дә — дошман, икенче җ ө млә дә — аш, ризык турында сү з баруы аң лашыла. Кушма җ ө млә составында атау җ ө млә килергә мө мкин: (1) Иртә таң нан уянуга — (2) кү з алдымда тагын син ( Ш. Маннур).

129. Гади һ ә м кушма җ ө млә лә рне аерып языгыз.

⇐ Предыдущая 36 37 38 39 404142 43 44 45 Следующая ⇒