Өченче бүлек. Җөмлә төрләре

Ө ченче бү лек. Җ ө млә тө рлә ре

Ә йтү максаты буенча җ ө млә тө рлә ре

Ә йтү максаты ягыннан җ ө млә лә рне хикә я, сорау, боеру җ ө млә лә ргә бү лә лә р.

Чынбарлыкта булган вакыйгалар, кү ренешлә р, берә р эш яки хә л турында хә бә р итә торган җ ө млә хикә я җ ө млә дип атала. Ул чагыштырмача тыныч, салмак тавыш белә н ә йтелә. Гадә ттә, мондый җ ө млә хә бә р белә н тә мамлана. Мә сә лә н: Җ ыр тавышы бө тен бинаны яң гырата иде. (Г. Бә широв) Кеше бар чакта да ирекле булып бетә алмый. (А. Гыйлә җ ев)

Нинди дә булса сорауны белдергә н җ ө млә сорау җ ө млә дип атала. Сорау я тың лаучыга, я сө йлә ү ченең ү зенә бирелә. Сорауны белдергә н сү згә басым ясап ә йтелә. Сорау җ ө млә ахырына сорау билгесе куела.

Сорау җ ө млә һ ә рвакыт сорау интонациясе белә н ә йтелә һ ә м сорау алмашлыклары, -мы, -ме сорау кисә кчә лә ре ярдә мендә белдерелә. Мә сә лә н: Туган ө йгә озакладың, Кайларда йө рдең, балам? (Р. Ә хмә тҗ анов). Ни ө чен һ ә р халык ү зенең тарихын белергә тырыша икә н? (М. Юныс). Кайвакыт сорау интонациясе ү зе генә дә сорауны белдерә. Мә сә лә н: Лә йсә нә, ә гә р берә рсе кү рсә? (К. Кә римов)

Боеру җ ө млә нең ү зенә генә хас интонациясе була. Ул боеру тавышы белә н югарырак тонда ә йтелә. Башка тө р җ ө млә лә рдә ге кебек ү к, логик басым тө шкә н сү з тагын да югарырак тон ала. Боеру җ ө млә дә ә йдә, ә йдә гез, ә йдә ле, ә ле кебек кү рсә ткечлә р дә булырга мө мкин. Алар боеруның тө рле тө смерлә рен белдерә лә р. Гадә ти итеп кенә ә йтелгә н боеру җ ө млә дә н соң нокта куела. Ихтыярны хис белә н белдергә н боеру җ ө млә лә р ахырында ө ндә ү билгесе куела. Мә сә лә н, Яле, яле, сө йлә п җ ибә р ә ле. (М. Мә һ диев).

Кө чле тойгы белә н ә йтелә торган җ ө млә лә рне тойгылы җ ө млә лә р дип атыйлар. Аларда тө рле тойгыларны: шатлану, соклану, курку, шиклә нү, ис китү, ү кенү, телә к, ниятлә ү, икелә нү һ. б. Белдерелә лә р һ ә м кү тә ренке тавыш белә н ә йтелә лә р. Гадә ттә, аның ахырында ө ндә ү билгесе куела. Мә сә лә н: Кү кчә таудан Сә лимә белә н Ә хияр кайткан! – дигә н хә бә р бө тен авылга сә гате, минуты белә н тарала. (М. Мә һ диев).

Тойгылы җ ө млә дә кө чле тойгы интонациясе, эмоциональ бизә к ө сти торган сү злә р (нинди, кайсы, соң, бит кебек сү злә р һ ә м ымлыклар), кабатлаулар, инверсия зур роль уйный.

Сө йлә ү ченең ихтыярын, эшлә ргә кушуын, боеруын, ө ндә вен, ү тенү ен, чакыруын, киң ә шен белдергә н җ ө млә боеру җ ө млә дип атала. Аның хә бә ре кү пчелек очракта боерык фигыль белә н белдерелә.

Исегездә тотыгыз! Тө рле тойгылар кушылып ә йтелгә ндә, хикә я, сорау, боеру җ ө млә лә р тойгылы хикә я, сорау, боеру җ ө млә лә ргә ә йлә нә. Мә сә лә н: Карасана, нинди гө лчә чә клә р! Мин кичә аларны ничек кү рмә дем икә н соң? (Д. Аппакова). Сө йлә шеп кара ә ле син аның белә н! (С. Ә дһ ә мова)

107. Ә йтү максаты буенча җ ө млә лә рне тө ркемлә гез.

Хикә я җ ө млә	Сорау җ ө млә	Боеру җ ө млә	Тойгылы җ ө млә

1. Туган җ ирең чү л булса да,

Кү ң елдә ул гө л генә. (Р. Фә йзуллин)

2. Сезнең таудан йө гереп тө шкә негез бармы? (Х. Вахит)

3. Бире килегез, бире! (А. Ә хмә т)

4. Бу кө нне мин озак хә терлә рмен. (Г. Рә хим)

5. Дө ньяда иң кирә к,

Иң кирә ктә н ни кирә к? (Табышмак)

6. Халык матур уйлаган, авылына, җ иренә -суына матур исемнә р бирә белгә н. (Ә. Еники)

7. Азык эзлә ргә таралыгыз! (С. Ә дһ ә мова)

8. Авылда гадә ттә булмаган җ анлылык сизелә. (Ф. Акбулатова).

9. Тырнак очы кадә р дә вө җ даның калмаган синең! (Р. Тө хвә туллин).

10. Бә лә кә й бу урамга

безнең зур мә хә ббә т

ничек сыйган? (Р. Фә йзуллин)

11. Кыш ү зенең салкыннары, бураннары белә н ү теп тә китте. Аң а алмашка дә ртле яз килде. Бө тен җ ир яшеллеккә чумды. (Г. Бә широв)

108. Боеру җ ө млә лә рне укыгыз, хә бә ре ничек белдерелү ен аң латыгыз. Боеруның нинди тө смерлә ре белдерелү ен ә йтегез.

1. Гө ллә рең ә кунган сандугачлар

2. Иртә н сине сайрап уятсын! (Р. Ә хмә тҗ ан).

3. Туктагыз, зинһ ар, бү лдермә гез. (Г. Толымбай).

4. Аң а каршы кө рә штә, ә фә ндем, булышырга кирә к. (Г. Толымбай).

5. — Сө йлә мә дә инде. (Г. Толымбай).

6. Ә йдә, тизрә к чабыйк. Кө тү тиз керсен иде дә, сыерларны тиз табып кайтсак иде (Г. Исхакый)

7. — Бар, ә ниең ә кертеп бир. (А. Гыйлә җ ев)
— Ә й, малай! Монда кил ә ле! (А. Гыйлә җ ев).
Яле, энекә ш, карап карыйк алай булгач. (А. Расих)

8. Минем ак башлы тананы югары очка җ ибә рмә гез ә ле... (Г. Исхакый)

109. Сорау җ ө млә лә рне укыгыз. Сорауны белдергә н чараларга карап, җ ө млә лә рне тө ркемлә гез.

Сорауны белдергә н сү злә р ярдә мендә тө зелгә н сорау җ ө млә лә р	Сорау кисә кчә лә ре ярдә мендә оешкан җ ө млә лә р	Сорау интонациясе ү зе генә булган җ ө млә лә р

1. Кем шулай аны мә гънә сез уен-тамашага чакыртып кайтарды икә н? (Н. Гыйматдинова)

2. Бу нинди хикмә т тагы? (А. Расих)

3. И моң лы бала! Ү зең асыл булсаң да, нишлә п сагышлы, ә рнешле соң синең язмыш?... (С. Хафизов)

4. — Хө сә ен абзый, чә й салыйммы? (Г. Гобә йдуллин)

5. Габдуллаҗ ан. Кайда, буласызмы инде? Кирә к-яракның барысы да булдымы инде? (К. Тинчурин)

6. Гаеп нә рсә дә соң? (А. Расих)

7. Нә фисә нең кү ң еле синдә бар идеме соң, дисезме? (Г. Толымбай).

8. Нигә бирелеп китмә скә? (Г. Толымбай).

9. Белмисең? (Т. Гыйззә т)

10. Мактама, дисең ме, Сибгать дус? (Г. Толымбай).

110. Тойгылы хикә я, тойгылы сорау, тойгылы боеру җ ө млә лә рне аерып кү рсә тегез.

1. Ана йө рә ген җ ә рә хә тлә гә н баладан да шә фкатьсезрә к тереклек иясе бар микә н дө нья йө зендә?! (Р. Кә рами)

2. Тә мле дә була соң ул тау буенда пешкә н бә рә ң ге! (Г. Ахунов)

3. Сабан туйлары буласын белгә нмени, ай-һ ай матур иде бу җ ә йге иртә! (Җ. Тә рҗ еманов)

4. Ә йтә се дә юк, табигатьнең иң саф, иң садә, иң ямьле чагы!... (Ә. Еники)

5. Ә тугайдагы концертны онытырга мө мкинме соң! (С. Хафизов)

6. — Кара ә ле, ничаклы тә рә зә лә р! — ди ул. (А. Гыйлә җ ев)

7. Туган илең не, туган телең не, туган җ ирең не тартып алудан да зуррак җ ә за юктыр инде ул! (Р. Вә лиев)

8. Газиз баласы читлектә булганда, нинди генә кош ү зен ирекле итеп тояр икә н?! (Р. Кә рами)

9. Туган авыл җ имешлә ре тә нең ә шифа булсын! (Җ. Дә рзаман)

10. Тырнак очы кадә р дә вө җ даның калмаган синең! (Р. Тө хфә туллин)

11. Менә нинди кө чле ул ана мә хә ббә те! (Г. Бә широв)

12. Язмыш кешелә рне кайсы гына нокталарда кисештермә гә н! (Р. Низамиев)

13. Туган җ ирне онытып булмый, аны сагынып кына була! (Г. Гыйльманов)

14. Ә й, килә соң тапкыр сү злә р бә хә с тынгач! (Р. Фә йзуллин)

15. Ә йтерсең, бу һ ич йомылмас яшьле-моң су кү з аның шә рә лә неп калган бердә нбер кү ң ел кө згесе... (Ә. Еники)

16. Сагындым, бик сагындым сине, туган ил! (Г. Кутуй)

17. Суга кермичә йө зә ргә ө йрә неп булмый инде ул?! (А. Ә хмә т)

18. Ә ничаклы дару ү лә не, ничаклы агач орлыгы җ ыйдык без анда! (С. Ә дһ ә мова).

⇐ Предыдущая 31 32 33 34 353637 38 39 40 Следующая ⇒