Тулы һәм ким җөмләләр

Җ ө млә дә мә гьнә тулылыгы ө чен кирә кле кисә клә рнең куллану-кулланылмавыннан чыгып, җ ө млә лә р ике тө ргә бү ленә: тулы җ ө млә һ ә м ким җ ө мл ә.

Мә гънә тулылыгы ө чен кирә кле барлык кисә клә ре дә булган җ ө млә тулы җ ө млә дип атала. Мә сә лә н: Аккошлар кү л тө беннә н җ им эзлилә р иде (М. Хә бибуллин).

Алдагы җ ө млә лә рдә н яки сү з сө решеннә н аң лашыла торган бер яки берничә кисә ге кулланылмаган (ә йтелмә гә н) җ ө млә ким җ ө млә була. Ким җ ө млә лә р сө йлә мне җ ыйнак һ ә м матуррак яң гырашлы итә, алар кү брә к диалогларда кулланыла.

Кимлекнең сә бә плә ренә карап, ким җ ө млә лә рнең ике тө ре билгелә нә: контекстуаль һ ә м ситуатив ким җ ө млә лә р. Хикә ялә ү барышында алда ә йтелгә н кисә к соң гырак килгә н җ ө млә лә рдә кулланылмый. Бу очракта кимлекнең сә бә пчесе – контекст һ ә м ким җ ө млә лә рнең бу тө ре контекстуаль дип атала. Мә сә лә н,

Минем ә ти бү ген Казаннан кайта. Улмы? Ул миң а санлы калач китерә. Аннары миң а читек китерә. Ө р-яң а читек.

Аның саурысы синең апаң ның намазлык чигә торган ү рнә ге кебек чә чә кле була.

Аның олтаны болгар олтаны, кырыеннан киселгә н. Ярып ук киселгә н. Ү зе кып-кызыл тө сле. Кура җ илә ге тесле кызыл тү гел, зияб тө сле кызыл.
Аның балтыры шадраланып тора, чем-кара.

Миң а ә ти кә җ ү л читек китерә...

Иртә гә гаеткә мин кә җ ү л читек киеп барам.

Белә мсең, Миң легали? (Г. Исхакый)

Сорау һ ә м җ авап, диалог формасындагы текстта ким җ ө млә лә р еш кулланыла. Бу очракта кимлекнең сә бә пчесе – обстановка, ситуация. Ким җ ө млә лә рнең бу тө ре ситуатив дип атала. Мә сә лә н:

Хө сә ен чыдамады:

- Мостафа, син ә ллә нинди бү ген!.. - диде.

- Иптә ш, ат хә зерлә п куй. Миң а тизрә к китә ргә кирә к.

- Китә ргә? Мондый һ авада? “Тизрә ге” дә бар тагын!

- Ә йе, мө мкин кадә р тиз.

- Мондый буранда, иптә ш... барыбер илтү че табып булмас... Бү ген кунарсың! Иртә гә...

- Табылмаса, җ ә яү китә м! (Ш. Камал).

121. Тулы һ ә м ким җ ө млә лә рне аерып кү рсә тегез.

1. Агыйделнең ак дулкыны

Акрын гына тирбә лә. (З. Мә җ итов)

2. Тынып калды җ ә йрә п яткан ү зә ннә р. (И. Юзеев)

3. Шушы моң халыкның хә тер кылларына кагыла да ү ткә ннә рне бү генге белә н тоташтыра. (Ф. Яруллин)

4. – Ташбулат, җ ансакчысы буласың килә ме? -дип сорады хан малайдан.

– Килә, олуг хан. (Р. Батулла)

5. Шуң а кү рә соң гы кө ннә рдә телеграмма ташучылар мә ктә п юлыннан ө зелмә де. (Г. Ә псә лә мов)

6. – Хә ниф абзый, исә нме дим, ә ллә танымыйсың мы?!

– Таныйм, таныйм, ничек танымаска ди! (Н. Ә хмә диев)

7. Бү ген иртә дә н бирле җ ә йге аяз кү ктә кояш балкый. (Л. Ихсанова)

8. Кечкенә -кечкенә китапларны да бик ө стә н генә карап ү тте. Актарып тормады. (Г. Ибраһ имов)

9. Илһ ам бик кү п җ ырларга яң а тормыш бирде. (Н. Мә рдани)

10. Идел буе беренчелегенә шә һ ә рара йө зү ярышлары бү ген Казанда ү ткә релә. (Л. Ихсанова)

11. Аннан миң а читек китерә. Ө р-яң а читек. (Г. Исхакый)

122. Ким җ ө млә лә рне табыгыз. Контекстуаль һ ә м ситуатив ким җ ө млә лә рне аерып кү рсә тегез. Җ ө млә нең кайсы кисә ге кулланылмавын ә йтегез.

1. – Хә терлисең ме, синең белә н мунчада гармун яндырып кө лен ашаган идек, — дип хатирә лә ренә бирелде ул.

— Хә терлә мичә соң! Бигрә к тиле булганбыз, ә йеме? (Н. Ә хмә диев)

2. Хә лил җ авапка авызын ачарга ө лгермә де, балалар ө еме килеп чыгып, кайберлә ре аталарына, кайберлә ре аналарына сырылдылар. “Елан кү рдек, елан! ” – дип сө йлә ргә тотындылар. (Г. Исхакый)

3. Ә лмә ндә р. А-а-а... Илсур килгә н. Тө ш ә йдә минем янга. Агай-эне ак мыек.

Илсур. Тө шмим. (Т. Миң нуллин)

4. Бичара хатын, кызганыч ана, кү злә ре белә н нидер эзли, нидер юксына, кемнедер кү рмичә ү лә се килми, торып-торып:

— Килмә деме? – дип сорый иде. (Ш. Камал)

5. Аның олтаны болгар олтаны кырыеннан киселгә н. Ярып ук киселгә н. Ү зе кып-кызыл тө сле. (Г. Исхакый)

6. Малайлар тагы гө җ иттереп кө лделә р:

— Ә бисенең башмагын кигә н. Ә хмә дулла ә бисенең башмагын кигә н. (Г. Исхакый)

7. — Борчылма, Газизә кә ем, ирең һ ә рвакыт сине тың лый иде ә ле. Ә ллә ү згә рдеме?

— Юк. (Ф. Шә фигуллин)

8. Фә тхи Сә мигуллин бү лмә сенә керде. Сә мигуллин юк. (Ш. Камал)

9. Асылга да кә газь сузды. Тә мә ке салды. Кабыздылар. (Х. Хә йруллин)

10. — Баш ө сте, ханиям. Тик ул мине тың ламас, олуг хан.

— Тың лар. (Р. Батулла)

11. Ә лмә ндә р. Мин җ ырлыйммы соң?

Илсур. Җ ырла. (Т. Миң нуллин)

12. Ул ө йдә юк, - ди хә зрә т тыныч кына.

— Юк? Ни ө чен юк, кайда ул?

— Китте...

— Кая китте?

— Авылга.

— Кайсы авылга? (Ә. Еники)

13. Сорады ә ни иртә н:

— Нә рсә пешерим икә н?

— Пә рә мә ч, — диде ә ти,

— Бә леш, — диде дә ү ә ни. (Ш. Галиев)

123. Текстта урын алган ким җ ө млә лә рне тикшерегез. Ким җ ө млә лә рнең стилистик кулланылыш ү зенчә леклә рен аң латыгыз.

Яң а ел мә җ лесе бик кү ң елле башланды. Кунаклар да бик чибә р икә н. Соң гы сә гатьлә ре калган ел истә леклә ре һ ә м яң а ел планнары турында бик кү ң елле сө йлә шеп утыра торгач, минем бераз кү ң ел дә ачасым килеп китте.

Яшереп торып булмый, шуң а кү рә мин Гарифны бер почмакка чакырып алдым да:

— Карале, Гариф, берә р гармонь-фә лә н юкмы соң? Яң а ел хө рмә тенә бераз кү ң ел ачу да урынлы булыр иде, минемчә, — дидем.

— Синең сү злә рең, Сафиулла дус, бик дө рес, — диде Гариф, — тик монда бер хикмә тле эш бар.

— Нинди хикмә тле эш тагы?

— Хикмә тле дип инде, ә ллә ни хикмә тле дә тү гел ул ү зе. Сү з гармонь турында бара. Дө ресен генә ә йткә ндә, бездә гармонь да бар, уйнаучысы да бар. Анысы — минем улым.

— Соң шулай булгач? Ә йдә, улың бер уйнап җ ибә рсен. Без кушылып җ ырлап та алырбыз. Бик дә ртлә неп китсә к, биеп алу да зыян итмә с.
Гариф бераз гына уйланды да, сө йкемле генә елмаеп, болай диде:

— Белә сең ме, Сафиулла дус, мин яң а елга бү лә к итеп, улыма гармонь сатып алган идем. Гармонь бик яхшы булса кирә к, сатучы ү зен «ү тереп» мактады. Тик эш шунда: без ул гармоньны улыма яң а ел тулганда, тө нге уникедә генә бү лә к итә ргә булдык.

— Минемчә, гармоньны яң а елны каршы алганда бү лә к итә ргә кирә к.
Бу сү злә рдә н соң Гариф тагы бераз уйланып торды да, тагы да сө йкемлерә к итеп бер елмайгач:

— Дө рес, — дип куйды, — шулай итә ргә кирә к, булмаса.

— Билгеле, шулай. Патефон белә н генә дә эш барып чыкмый бит ә ле. Коры такмак ә йтеп, я поднос кагып утырудан да файда чыкмый.
Кыскасы, гармонь мә сьә лә се җ айланды. Гариф хатыны белә н почмакта нидер пышылдашты да, сандыкны ачып, аннан зур һ ә м матур гармонь ө стерә п чыгарды.
Билгеле, гармоньны кулына алу белә н, аларның унө ч яшьлек уллары бик шатланды инде, ә минем кү ң ел бө тенлә й ү к ачылып китте.

— Я инде, Сә лим, — дидек без Гарифның улына, — хә зер ә йбә тлә п кенә бер уйнап җ ибә р!

Сә лим чиксез шат, бер дә галә мә т! Шуң а булса кирә к, ул уйнаудан элек гармоньны карап, шатлыгын уртаклашып утырды ә ле. Ә без, зур тү земсезлек белә н, аның уйнавын кө ттек.

— Я инде, бер сызып җ ибә р, — дидек без, сабырсызланып, — Галиябанумы шунда, Авыл кө еме, Наласамы, анысын ү зең белә сең.
Малайның гармоне ү зе хә тле иде. Ахыр чиктә ул гармоне астына тә ки кереп утырды һ ә м уйнарга да тотынды. Лә кин бу нинди хикмә т тагы?
Малай адә м аң ламас кө йлә р уйный.

— Син, Сә лим, без белгә нрә к кө йне уйна, — дидек без, — кушылып җ ырларлыгын, гадирә ген, без бит ул кадә р опера ариялә рен башкара алмыйбыз.

— Авыл кө ен, Авыл кө ен! — диде Гариф. Тик малай һ аман ү зенең могҗ изасын дә вам иттерә бирде. Ул бер ү к кө йне берничә тапкыр башлап та карады, тирлә п, пешеп бетте, кызарынып-бү ртенеп, муенын суза-суза гармонь теллә рен кү рергә тырышты, лә кин безгә таныш бер генә кө й дә уйный алмады. Ул башкарган кө й Галиябану белә н башланса, Тә фтилә ү гә тартымрак булып бетә иде. (А. Расих).

124. Ким җ ө млә лә рне һ ә м ө стә лмә ле җ ө млә лә рне аерып кү рсә тегез. Алар арасында нинди аермалар һ ә м охшашлыклар бар?

1. Табында сү з иярә сү з китеп, Хә сә н аганың сө ргендә ге еллары хакында да гә п кузгаттылар. Сә ясә ткә кагылмыйча гына... .

2. — Менә монда чик сызыгы... — диде. — Сизә сең ме, һ авасы кинә т ү згә рде. Бә лзә м..

3. Бү тә н нә рсә гә маһ ирлыгы булмаса да, урыс чиркә ү не тө зи белә... Таштан, мә ң гелеккә дип!

4. — Тө не буе йоклый алмадым, егетлә р. Кан басымы... — дип сү з башлый.

5. Семинарда Марс Шабаев минем дү рт йө з илле шигыремне толыкманы белә н кү тә рде дә:

— Кү пме вакытта яздың боларны?! —диде.

Аның корыч тавышыннан мин куркыбрак калдым, ике айда дисә м, сү геп ташлар кебек тоелды.

— Бер елда... — дидем каушап кына.

6. Бү ген шигырь укырга да туры килер ү зең ә, — ди Мә хмү т ага. - Ә дә би тү гә рә к утырышына Ә лмә т Язучылар оешмасы җ итә кчесе Равил Фә йзуллин килергә тиеш. Бик талантлы егет!

7. Бер талпынуда телефоннан ү зе белә н тоташтым. Ике арада шушындый сө йлә шү булды:

— Ничә ле?

— Ә йбә т. “Бишле”

— Шулай буласын белгә н идем инде мин. Котлыйм. М. Галиевтә н)

125. Ике составлы ким җ ө млә лә рне һ ә м бер составлы җ ө млә лә рне аерып языгыз. Ким җ ө млә лә рдә формаль кулланылмаган грамматик кисә кне табып ә йтегез.

Бер составлы җ ө млә лә р	Ике составлы ким җ ө млә лә р

1. Ү ткә ннә рне ү пкә лә тмә, килә чә кне ү ртә мә (Ш. Галиев)

2. Калә мне кылыч белә н чагыштырмыйлар (М. Хә бибуллин).

3. Чә й эчеп алганнан соң, юлга җ ыена башладылар (Б. Сө лә йманов).

4. Сә нгатьтә тирә нлеккә тө шү ө чен, биек кү тә релергә кирә к (Ш. Галиев).

5. Килер язны ү ткә нне сагынганга кө тә сең (Ш. Галиев).

6. Белмә гә н нә рсә лә рең не ү зең белә н рә ттә н сатучы олылардан сорарсың ( В. Нуруллин).

7. Карачкыга баш исә ң дә, баш булып тор (Г. Авзал).

8. Озак талаштан соң, йө з баш кара, дү рт йө з алтын, ике сандык асыл зат ө стендә килештелә р (Г. Ибраһ имов).

9. Иртә нге сә гать биштә чыгып китә, кичке сигездә ә йлә неп кайта (В. Нуруллин).

10. Бу дө ньяда бернә рсә не дә, беркемне дә кирә геннә н артык яратырга ярамый. (Т. Миң нуллин).

11. Чибә р абый, йомырка алып җ ибә р ә ле (К. Нә җ ми)

⇐ Предыдущая 34 35 36 37 383940 41 42 43 Следующая ⇒