Бер составлы һәм ике составлы җөмләләр

Ике баш кисә ге дә – ике оештыручы ү зә ге дә булган җ ө млә – ике составлы җ ө млә дип атала.

Сө йлә мдә бер баш кисә к тирә сендә дә хә бә рлекле мө нә сә бә т оешырга мө мкин. Бу баш кисә к исем, сыйфат, алмашлык, рә веш, модаль cү злә р, фигыльлә р була. Оештыручы ү зә ге бер генә булган, икенчесен ө стә п куеп булмый торган җ ө млә лә р бер составлы җ ө млә лә р дип атала.

Баш кисә ге нинди сү з тө ркеме белә н белдерелү енә карап, бер составлы җ ө млә лә р тү бә ндә ге тө ркемнә ргә бү ленә:

· бер составлы фигыль җ ө млә

· бер составлы исем җ ө млә

· сү з җ ө млә

Баш кисә ге фигыль белә н белдерелгә н җ ө млә бер составлы фигыль җ ө млә дип атала. Баш кисә ге исем, сыйфат, рә веш белә н белдерелсә, бер составлы исем җ ө млә (ягъни номинатив ) дип атала. Баш кисә ге бер сү з белә н бирелеп, башка сү злә р ө стә п булмый торган җ ө млә сү з җ ө млә дип атала.

Бер составлы фигыль җ ө млә лә рдә баш кисә к тө рле фигыль формалары белә н белдерелеп килә. Ү тә ү чегә бә йле рә вештә билгеле ү тә ү челе, билгесез ү тә ү челе, гомуми ү тә ү челе, ү тә ү чесез фигыль җ ө млә лә р була.

Билгеле ү тә ү челе фигыль җ ө млә лә рдә ү тә ү чеиялек, юнә леш килешендә ге сү з, зат кү рсә ткече, контекст аша белдерелә. Билгеле ү тә ү челе җ ө млә нең баш кисә ге тө рле чаралар ярдә мендә белдерелә: инфинитив, инфинитив + ярдә млек сү злә р (кирә к/кирә кми, ярыйярамый, мө мкин /мө мкин тү гел, була/булмый, иде, туры килү, насыйп булу, язу), -асы/-ә се иде, -асы/-ә се кил, -асы/-ә се калган, -асы/-ә се бар/юк, тү гел, бул, -ган/-гә н бар/юк, -у/-ү, -ыш/-еш исем фигыль, кайтым яки тө шем юнә лешендә ге фигыль формалары. Мә сә лә н, Табу ө чен нә рсә эзлә гә нең не белергә кирә к! (Ш. Галиев)

Билгесез ү тә ү челе җ ө млә лә рдә ү тә ү че билгесез. Баш кисә к III зат кү плектә ге хикә я һ ә м шарт фигыль белә н белдерелә. Мә сә лә н, Карт агачны кү череп утыртмыйлар бит ул (В. Имамов).

Гомуми ү тә ү челе фигыль җ ө млә лә рдә ү тә ү че гомумилә штерелә. Баш кисә к II зат берлек сандагы хикә я яки шарт фигыль белә н, -ганда/-гә ндә формалы сыйфат фигыль, -ып/-еп, -мыйча/-мичә һ ә м -магач/-мә гә ч формалы хә л фигыльлә р + бул, ярый/ярамый, хә л юк, -ырлык/-ерлек тү гел, -малы/-мә ле тү гел формаларында килә. Мә сә лә н, Ү ткә ннә рне ү пкә лә тмә, килә чә кне ү ртә мә (Ш. Галиев).

Ү тә ү чесез фигыль җ ө млә лә рдә ү тә ү че бө тенлә й булмый, ул турыда искә дә алынмый. Эш ү зеннә н-ү зе ү тә лә кебек тоела. Баш кисә ге табигать кү ренешлә ре һ ә м эчке сиземлә ү лә рне белдерә торган фразеологик тө зелешле фигыльлә р белә н бирелә. Мә сә лә н, Эчне кату алды. Борыны салынган. Таң атты.

Номинатив җ ө млә лә рдә баш кисә ге исемнә р, алмашлыклар, саннар, сыйфатлар һ ә м исем урынындагы башка сү злә р белә н бирелә. Семантик яктан номинатив җ ө млә лә р конкрет предметны, абстракт тө шенчә не, табигать кү ренешен, тө рле обстановкаларны, килеш-килбә тне тасвирлыйлар, ономастик, топонимик атамаларны, затны, шә хесне, билгенең яшә вен, тарихи вакыйгаларны белдерә лә р. Структур яктан номинатив җ ө млә лә р берничә тө ркемгә бү ленә: (1) бер баш кисә ктә н генә тора; 2) ә нә, менә кү рсә тү алмашлыклары + баш кисә ктә н килә; 3) аергыч+ баш кисә ктә н тора; сыйфат фигыль+ баш кисә ктә н тора; 4) эндә ш сү з яисә аерымланган кисә к + баш кисә ктә н тора; 5) ә нә, менә сү злә ре генә килә. Мө кә тә тавы... Коры ү лә нлек арасында нә зберек-тыйнак кө мешсу ә ремнә р яктырып кү ренә. (М. Галиев)..

Номинатив җ ө млә лә ргә атау җ ө млә лә р, кү заллаулы баш килешле тө зелмә лә р, субстантив бә ялү не белдерә торган җ ө млә лә р кертеп карала.

Башка сү злә рне ияртеп җ ә енкелә нә алмый торган сү злә р белә н бирелгә н җ ө млә лә р сү з җ ө млә лә р дип аталалар. Сү з җ ө млә лә рне җ ө млә нең бер генә кисә генә дә тиң лә п булмый, ягъни аны ия, хә бә р яки кайсы да булса бер иярчен кисә к дип атау мө мкин тү гел. Алар хә бә рлек сү злә р, модаль сү злә р, ымлыклар, тө рле аваз ияртемнә ре белә н бирелә лә р. Мә сә лә н, Юк-юк... Гө ллә ргә су сибә ргә кирә к дип ә йтү ем генә (Г. Гыйльманов). Елыйсы иде бер ү ксеп-ү ксеп. Ярамый. (Г. Гыйльманов).

115. Җ ө млә лә рнең баш кисә клә рен билгелә гез. Бер составлы һ ә м ике составлы җ ө млә лә рне аерып языгыз.

Бер составлы	Ике составлы

1. Кызларның берсе Ә нисә нең кара толымын сыйпап куйды. (А. Ә хмә т)

2. Яз җ иле, кояш җ иле! (Г. Сабитов)

3. Тагын яз килде. Мин кулыма кө рә к алдым да бакчага чыктым. (Р. Гыйззә туллин)

4. Исә ннә рнең кадерен бел,

Ү лгә ннә рнең каберен бел. (Ш. Галиев)

5. Иртә гә шушы вакытта Ә хмә т абзый тагын су алырга тө шә чә к. (М. Мә һ диев)

6. Кү ң елле һ ә м рә хә т булган җ ирдә н качмыйлар. (Р. Мө хә ммә диев)

7. Очрашулар, утырышулар, сө йлә шү лә р кү п булды. (Ә. Еники)

8. Бушлыкны ничек тутырырга? (Ә. Баян)

9. Безнең ө чен кайгырырга сиң а туры килмә с. (К. Тинчурин)

10. Бары тик язучы хезмә те генә шул килеш кала. (Ф. Яруллин)

11. Безнең бабай бик юмарт. (Н. Фә ттах)

12. Мин егылмас ө чен кө ймә читенә тотындым. (С. Сабиров)

116. Бер составлы фигыль җ ө млә лә рнең тө рлә рен билгелә гез.

1 – билгеле ү тә ү челе

2 – билгесез ү тә ү челе

3 – гомуми ү тә ү челе

4 – ү тә ү чесез

1. Йө к алашасын чабышка чыгармыйлар. (А. Гыйлә җ ев) .

2. Һ ә ркемнең беренче булып ү зен сынап карыйсы килә. (М. Галиев).

3. Ү зең нә н югарыга карап фикер йө рт. (Т. Галиуллин) .

4. Телең ә хуҗ а булсаң, тыныч йокларсың. (К. Тинчурин) .

5. Балалар рә нҗ ешеннә н сак булырга кирә к. (Г. Гыйльманов) .

6. Аны бит чабып ө змичә хә лең юк! (Г. Бә широв) .

7. Минем исә аны ә з генә дә борчыйсым килми иде. (А. Расих) .

8. Бодай тарттырырга килеш иде. (Г. Бә широв) .

9. Тагын да җ илә слә нә тө шкә н. (Ф. Латыфи) .

10. Шул сө йкемле булганы ө чен аны ачуландырасы да килми. (Р. Фә изов).

11. Сү знең башыннан элек тө бен уйла. (Мә каль) .

12. Кызларның нинди фә н ө йрә нү лә рен белә се килде Хә бирнең. (Ш. Хө сә енов).

117. Бирелгә н җ ө млә лә р арасыннан номинатив җ ө млә лә рне аерып алыгыз. Мә гънә се, структурасы һ ә м баш кисә кнең бирелеше ягыннан анализлагыз.

1. И Казан! Дә ртле Казан! Моң лы Казан! Нурлы Казан! (Г. Тукай)

2. Эч пошыргыч тынлык, ялгызлык. (Х. Сарьян)

3. Тө н караң гы. Дө нья тын. Лә кин диң гез шаулый. (Г. Ибраһ имов)

4. Севилья – тыныч, ягымлы, яшә р ө чен бик тә уң айлы шә һ ә р. Заманында гарә плә р эз калдырган бу каланың исеменнә н ү к шигърият аң кып тора. (М. Галиев).

5. Арага башка хатирә лә р, башка кү ренешлә р килеп кысылгалады. Хатыны. Сугыш. Институт. Кызы Сафура. Аның белә н артык катлаулы мө нә сә бә т. ( А. Расих).

6. Менә караң гы кү ккә манарасын сузып утырган мә чет. Ә нә аның янә шә сендә кечкенә, иске агач бина. Бусы мә дрә сә икә н. Урам яклап койма. Тар ишек кебек кенә капка. (Г. Ибраһ имов).

7. Елга яры. Читтә рә к җ имерек будка. Җ ә йге кич. Берә ү дә юк (Х. Вахит).

8. Биредә рә хә т: кү лә гә, җ илә с (И. Гази).

9. Кыш урталары. Һ ава салкын (С. Җ ә лә л).

10. Ө йдә ө чпошыргыч тынлык. Кичен Газизә апа ү зе белә н Мә гърү фә карчыкны да алып керә (Ә. Фә йзи).

118. Шигъри юлларда урын алган атау җ ө млә лә рне табыгыз, стилистик кулланылышын аң латыгыз.

1. Яралы җ ан.

Җ анлы яра.

Жаның булса,

Янмый кара! (Р. Мингалим).

2. Тө н. Тып-тын. Тып-тынлык.

Буш бакча. Кош. Оя.

Ялгызы салкыннан

Дерелди буш оя. (Р. Мингалим).

3. Бу урында элек авыл иде.

Бү ген дала, бушлык, ташландык.

Таралыштык сарык кө тү едә й,

Аунап ята нигез ташлары. (И. Гыйлә җ ев).

4. Чукыраклар иле.

Кү рсә тә сең — юк кү рмилә р...

Сукырлар иле.

Сорыйсың — җ авап бирмилә р....

Телсезлә р иле.

Сыныйсың — дога белмилә р...

Динсезлә р иле.

Исереклә р һ ә м угърылар,

Юлә рлә р иле...

Башкалар кү птә н гарьлә неп

ү лә рлә р иде. (Р. Миң нуллин)

6. Кыш. Декабрь. Иң кыска кө н.

Җ ан ү тә ли җ ил исә.

Нишлә п салкын соң ә ле бу?

Кояш та бар югыйсә... (Р. Мингалим).

7. Эх, бу вакыт!

җ ирдә катлам булып,

Һ ә рбер буын яң а гө л булыр...

Без китә рбез. Язмыш кө чендә

Нинди ү лем килсә — шул булыр. (Р. Фә йзуллин).

119. Текстларны укыгыз. Атау җ ө млә лә рне һ ә м кү заллаулы баш килешле ә йлә нмә лә рне тикшерегез.

1. Бер уч җ ылы... Шагыйрь бә гырендә ул — кайнар йомгак, кү крә ктә н суырып алуга суына тө шеп, кешелә р кү ң еленә кү чә се бер уч җ ылыга ә верелә. Ул йомгак очы ата-бабалар рухына кү згә кү ренмә с җ еп очлары белә н тоташкан. Бер уч җ ылы... җ аны суына барган чакта, инде яшә ү гә ө метен ө згә н мә лдә Тә ң ре ут тергезгә н шул бер уч җ ылы коткарып калгандыр аны...

2. Тө нге дала.. Караеп кү ренгә н балбалның мең еллар буена җ ил-су-кояш ашаган таш чыраен учак шә ү лә се ялмап-ялмап ала. Якында гына тышаулы атлар пошкыра...

3. Сарыҗ ан... Сарьян.... Борынгыдан килгә н ә нә нинди мә гънә ле исемне кушканнар икә н аң а. Сә ер дә, серле дә. Бер ишетү дә хә тергә уелып кала. ә дә биятта ү з тә хетен тоткан проза остасы Хә сә н Сарьян тормышта да, исеменә хас булганча, ү зенчә лекле шә хес иде...

4. Дә верлә р.... Ү кенечле дә верлә р... Җ ил, ү з телендә нидер пышылдап, ү ткә ннә ргә дә шә. Дө ньяны биеткә н, сугыш театрында каһ арман булган бабамнар рухына тө бә лгә н сорау кү ң елдә сулкылдый: “Нишлә п саклый алмадыгыз?!

5. Шушы туфани телнең сулыш-аһ ә ң ен, куә т-мө мкинлеген, бә һ асез җ ә ү һ ә рлә рен саклаган һ ә м баеткан иң саллы тармак – ул синдер, мә гърур Татар теле! Кү пне кичергә н моң лы тел! Газиз ана теле! Изге Тел Иясе! (М. Галиевтә н).

120. Текстларда урын алган сү з җ ө млә лә рне табып, кулланылыш ү зенчә леген аң латыгыз. Аларның нинди сү злә р белә н бирелү ен ә йтегез.

1. Син тә һ арә т тө зи белә сең ме?..

Мин белә м... Авызга ө ч мә ртә бә су аласың, аннан соң ә ти тө сле итеп тамак кырасың:

— Эһ е-эһ е.

2. Ә нә, Рә бяга тә рә зә дә, кулына нә ни генә каймалы читеклә р тоткан...
— Ә лә лики-кызыкый, ә лә лики-кызыкый. Яң а читегем, яң а читегем... Абый, абый, яң а читегем...

— Бик исем китте... Ү земә дә ә ти яң а читек алып кайт кан... Миң а — мулла абзыйныкы кебек кә җ ү л читек.

— Ә лә лики-кызыкый, ә лә лики-кызыкый...

3. Мин кү земне кү тә реп карадым, читек тә кызганыч, мулла абый да кызганыч. Бә хетсез читек, нә ни тү гел читек! Бу кә җ ү л дә тү гелдер ә ле... Тү гел!
Мин читеклә рне мулла абыйга суздым. (Г. Исхакыйдан)

4. — Миң легали, Ә хмә дулла! Миң легали, Ә хмә дулла!

— Нә рсә?

— Минем ак башлы тананы югары очка җ ибә рмә гез ә ле... Иртә гә борчак белене бирермен... (Г. Исхакыйдан)

5. Ә нә тагын килә. Ә ллә сорарга инде? Ничә яшь икә н аң а? Кызык бит.

— Бабай, бабай дим...

— Ә ү, олан. Син сиң амы?.. Кычкырыбрак сө йлә, колагым йомшаграк. Нә рсә дисең?

— Димим.

— Ә?

— Димим, дим.

— Ыһ ы.

— Бабай, сиң а ничә яшь инде?

— Юк, кирә кми, булышма. Кичә яң гыр да кү п булышты.

— Кирә кми. Рә хмә т, балам, рә хмә т.

Ярдә м хакында уйлап та карамаган Саматка кыен булып китте. Ярый ә ле аң лап бетермә де... (Г. Гыйльман).

⇐ Предыдущая 33 34 35 36 373839 40 41 42 Следующая ⇒