Керешмәләр

Җ ө млә нең эчтә легенә яисә аның берә р кисә генә аң латма, ө стә мә тө гә ллек рә вешендә килгә н тө зелмә лә р – керешмә лә р дип атала. Мә сә лә н, Ү земне кулга алырга тырыштым, кыю гына атлап (сер бирмим, янә се) кабат бү лмә гә уздым (Г. Гыйльманов)

Керешмә лә р тө зелеше ягыннан аерым бер сү з, сү зтезмә, җ ө млә лә р белә н бирелергә мө мкин. Керешмә лә ргә тү бә ндә ге ү зенчә леклә р хас:

1. Мә гънә ви яктан сө йлә ү ченең предмет-кү ренешлә ргә объектив һ ә м субъектив мө нә сә бә тен белдерә лә р.

2. Сө йлә мгә спонтан рә вештә килеп керә лә р.

3. Керешмә лә р җ ө млә уртасында яки ахырында килергә мө мкиннә р.

4. Интонацион яктан нигез җ ө млә белә н тыгыз бә йлә нештә торалар, шул ук вакытта тө п җ ө млә дә н ә йтелеш тизлеге белә н аерылып торалар.

Керешмә лә р татар ә дә би теленең барлык стильлә рендә - матур ә дә биятта, фә нни, публицистик, рә сми стильлә рдә кулланылалар. Керешмә лә рнең берничә тө рле функциональ-прагматик типларын аерып кү рсә тергә мө мкин: эмоциональ бә ялә ү, аң латма бирү, ө стә мә тө гә ллек, аныклык кертү, портрет, характеристика, фикернең чыганагын кү рсә тү һ. б.

104. Җ ө млә дә н керешмә лә рне табыгыз. Аларның функциональ-прагматик (модальлек, эмоциональ бә ялә ү, аң латма бирү, ө стә мә тө гә ллек, аныклык кертү, портрет, характеристика, фикернең чыганагын кү рсә тү ) һ ә м интонацион ү зенчә леклә ренә игътибар итегез.

1. Язучы безне борчырга тели, ә без (гаҗ ә п! ) тамчы да борчылмыйбыз. (И. Гази)

2. Ул да булмый, алдан килгә н ө ч самолет пикка кереп (тү бә нә еп), юллар ө стенә авыр бомбаларны бер-бер артлы тө шереп тә җ ибә рделә р (Ә. Еники).

3. Сылтыйкның (Һ идиятнең кушаматы) ө е иркен ич... (Ш. Камал).

4. Кешелә рнең берсе (Илсө ярдә н дә кайтышрак малай) тегермә н ташы кебек тү гә рә к ташны ә йлә ндерә ( Г. Гобә й).

5. Тагын Нафисканы (кү ршелә рнең кече кызы Нә фисә не) су аркылы кү тә реп чыктым (И. Гази).

6. Ә леге кө теп утыручыларның берсе (озын буйлы, соры мыеклысы) кинә т сү згә катнашып куйды (Ш. Камал).

7. Сә хнә гә битлә ре суыктан кызарган, чә члә ре бә слә нгә н бер кыз белә н иң башына мамык шә л салган кү лмә кчә н бер хатын (ишек ачучы хатын булса кирә к) килеп керде. (Ә. Еники).

8. Безнең ул чакта рә ссам егет Рә йхан Хантимеров белә н Мө слим районы ү зә гендә туган якны ө йрә нү музее оештыру нияте белә н җ енлә неп (мин башкача ә йтә алмыйм) йө ргә н кө ннә ребез иде. (М. Юныс)

105. Текстларда урын алган керешмә лә рне табыгыз. Аларны структур яктан (сү з, сү зтезмә, җ ө млә ) тикшерегез, контекстуаль-стилистик кулланылыш ү зенчә леклә рен аң латыгыз.

1. Уң ягымдагы опервә кил (ул ү зен шулай таныштырды) буйга миннә н аз гына калку, гә ү дә гә дә тулырак. Кү крә ге киерелеп алга чыккан. Башы югары кү тә релгә н – парадта Мавзолей яныннан узамыни. Бик тырышып кырынган булуына да карамастан, сакал-мыеклар кү гә реп тора. Борыны бө кре. Кашлары кап-кара – бергә кушылып, эчкә баткан ачулы кү злә рен каплап торалар. Зә һ ә р, усал кү ренә, сө йлә шми. Янындагы яшьрә к егеткә боерыкны кашлары белә н генә бирә; аларны бер тө шерә, бер кү тә рә – янә се, алып кал, алып кит минем кә газьлә рне (хә зер ул яшү смер солдат сул ягымнан атлый). Тегесе шуны тө шенеп, боерыкны ү тә п кенә тора – ишарә лә р белә н фә рман бирү гә ө йрә неп беткә н кү рә сең. Бә лки, мондый җ аваплы хезмә ткә рлә р шулай ым белә н генә сө йлә шергә тиешлә рдер. Минем кызым кияү кү ргә нмени, кодагый, дигә ндә й, алар белә н кем аралашкан. Тә бә нә к яшү смер солдат безнең озын-озын итеп атлауга иярә алмый аптырап бетте, гел ялгыша, җ ә һ ә т кенә ике-ө ч адым алга чыгып та карый, тик теге усал кашлар бү селеп кү згә тө шкә ч, тагын янә шә безгә баса. Җ итмә сә, шинеле дә озын, атлаган саен, ашыккан саен чабуларына урала... (И. Сә лә хов).

2. Венециянең материктагы ө лешен Местре дилә р. Шундагы Кавалкавиа (ат юлы) дип аталган мә йданнан автобус сине Ә дрә н диң гезнең иң гү зә л энҗ есенә алып китә. Тирә -юньдә яшеллек, ө стә – зә ң гә р фирә зә кү к. Очкан кош та, суда йө згә н кө ймә дә кү ренми. Ниндидер тылсымлы як. (М. Юныс).

3. Ә йе, минем ерак бабаларым монда килеп йө ргә ннә р. " Кодекс куманикус" дип аталган сү злекне венециан монахлары минем бабаларым белә н аралашу, сө йлә шү максаты белә н тө зегә ннә р. Татарларның Венеция сә ү дә гә рлә ре белә н элемтә дә булулары безнең сө йлә м телебездә дә кү ренә. Сабын – сапоне, пыяла – фиала, алман – алемане... Җ ентеклә п тикшерә башласаң, татар телендә мең лә гә н итальян сү злә ре очратырга була. Килә чә к тарихчылар (мин аларга чын кү ң елемнә н ышанам) халкыбызның ә ллә нинди иллә р белә н элемтә дә булуларын ачыкларлар ә ле(М. Юныс).

4. Ак яулыгын артка җ ибә реп бә йлә гә н, чандыр гына, озын гына гә ү дә ле, илле-алтмыш яшьлә р чамасындагы бер карчык, аяк астына куелган чемоданнар, капчыклар һ ә м тыгызланып утырган кешелә р арасыннан ү теп, малай янына килде дә аны кулыннан тотып алды.
— Абыең укысын. Ә йдә, —диде ул, баланы ү з артыннан ияртмә кче булып.
Мә җ итнең куанычлы йө зе ү згә реп китте, беленер-беленмә с кенә сызылып торган кашлары тартышып куйды һ ә м бө тен кыяфә те ризасыз бер тө с алды. Ул шундук җ ылак тавыш белә н кирелә неп кычкырырга, карчыкның (кү рә сең, дә ү ә нисенең ) сө якчел зур кулын кыйнарга тотынды. Аның моннан китә ргә телә мә ве ачыктан-ачык кү ренеп тора иде (Н. Фә ттах).

⇐ Предыдущая 29 30 31 32 333435 36 37 38 Следующая ⇒