Җөмләнең актуаль кисәкләргә бүленеше

Җ ө млә тө зегә ндә сө йлә ү че нә рсә недер хә бә р итә, яң алык җ иткерә. Билгеле бер предмет-кү ренеш турында яң алык хә бә р итү гә алынган кисә к – с ө йлә м предметы дип атала. Сө йлә м предметы турында яң алык хә бә р итә торган сү злә р сө йлә м яң алыгы дип атала. Тел гыйлемендә аларны икенче тө рле данное (тема) һ ә м новое (рема) дип йө ртә лә р. Сө йлә м предметы һ ә м сө йлә м яң алыгы җ ө млә нең актуаль кисә клә ре дип йө ртелә лә р. Мә сә лә н, Сандугач кө з җ иллә ре исә башлауга җ ылы якка китә . җ ә й җ иткә ч тагын бу якка кайта. Шулай җ ылыдан-җ ылыга очып, кышны кү рмичә, гомер кичерә ул. Шуң а кү рә матур сайрый, дө ньяның гү зә ллегенә соклана. Ә мескен чыпчыклар, песнә клә р, тукраннар туган җ ир, туган ил дип ябышып ята. Сандугачка караганда, туган якның чыпчыгыкадерлерә к миң а. (Р. Вә лиев).

Сө йлә м предметы сө йлә ү чегә дә, тың лаучыга да, гадә ттә, таныш була: аның турында я алдагы җ ө млә лә рдә сү з барган була, я ситуациягә бә йле рә вештә тың лаучыны да, сө йлә ү чене дә кызыксындырган уртак тема яисә аларга кү ренеп торган ә йбер була. Сө йлә м яң алыгы яң а хә бә р алып килә. Сө йлә м яң алыгын белдерү че сү злә рнең иң ә һ ә миятлесенә һ ә рвакыт логик басым тө шә.

99. Текстларда актуаль кисә клә рне – тема һ ә м реманы табыгыз. Актуаль кисә клә рнең урнашу тә ртибен аң латыгыз. Логик басымның кайсы сү згә тө шү ен ә йтегез.

1. Безнең тамырлар – туган-ү скә н җ ирдә. Башта тамыр ө зелгә нен сизмисең ә ле. Аның булуын, кирә клеген дә белмисең, белем алып, һ ө нә р ү злә штереп йө ргә ндә, ө лкә нә я башлагач кына, тамырсызлык сизелә. Гореф-гадә т безне ата-баба шә фкатенә, аларның яшә ү ысулына, тормыш тә җ рибә сенә тоташтырып торган икә н. Алар безгә кадә р йө з, биш йө з, мең ел элек яшә сә лә р дә, бө тенлә й ү к ү лмә гә ннә р. Ө зелгә н тамырларны авылда калдырып, шә һ ә р туклыгына ирешкә ч кенә, авылда чакта җ анга ашлама булып борынгыларның васыятьлә ре кереп торганлыгын тоя башлыйбыз. Шулардан колак каккач, безгә акыл керә. Тормыш җ иле тә гә рә теп йө ртә башлагач, син нә рсә гә генә тотынып карамыйсың. Җ илгә каршы торырга тамыр юк. Шул шә фкатьсез җ ил сине аракыга, ялкаулыкка, ә хлаксызлыкка китереп аудара. Тамырсыз агач корый. Тамырсыз ү лә н чери. Адә м баласы бит агачтан да, ү лә ннә н дә сизгеррә к. Дө нья иминлеге – тамырда. (М. Юныстан).

2. Кеше гомере – тау кебек. Кеше тау итә гендә туа да ярты гомере буе ө скә кү тә релә, менеп җ иткә ч, хозурланып як-ягына карана – бө тен дө нья уч тө бендә ге кебек, бар нә рсә кечерә еп, бә лә кә йлә неп калган, ә ул – зур, ул хә зер телә сә нә рсә эшли алыр, аның кулыннан бар нә рсә дә килер тө сле. Лә кин... туктап кала алмый. Вакыт – рә химсез, вакыт аның аякларын сә гать маятнигы иткә н дә алга-артка, артка-алга йө ртә, ул ирексездә н хә рә кә т итә ргә мә җ бү р, ул ирексездә н атлап бара. Кеше башта кая барганын да аң ламый тора, аннары кинә т кенә аң лап ала да аякларын терә п тү бә н тө шмә скә тырыша, ә маятник туктамый, алга-артка, артка-алга йө ри дә йө ри. Тау тө шкә н саен, кешенең кү ң еле дә тө шә, аң а шул ук агачлар да, шул ук ү лә ннә р дә, шул ук чә чә клә р дә бү тә нчә кү ренә, дө нья да караң гылана барган сыман тоела. Аның кү з аллары томалана, ул алдындагы ә йберлә ргә игътибар итми, һ аман-һ аман теге як тау итә ген, андагы кояшлы аланнарны, чыклы ү лә ннә рне, сайрар кошларны, тауга менү лә ззә тен искә тө шерә, бары шуның белә н генә яши... (Р. Вә лиевтә н).

100. Диалогик сө йлә мгә нигезлә нгә н текстны укыгыз. Җ ө млә лә рдә логик басымнарны билгелә гез. Бу сү злә рнең сө йлә мдә нинди мә гънә ви функция башкаруларын аң латыгыз.

Исмә гыйль агай нә рсә дер уйлагандай, кү зен йомып торды. Аннан кинә т кенә яктырып журналга тотынды.

– Тукта, без бит исемлек тикшермә гә н.

Ул акрын гына исемлек тикшерә башлады. Кү ренеп тора, аң а нә рсә белә ндер вакытны уздырырга кирә к. Исемлек тикшерү менә болайрак барды.

– Абдуллин!

– Мин!

– Ә һ ә, Абдуллин бар. Аны бар дип куябыз. Ярый Абдуллин булды, билгелә дек. Баязитова?

– Мин!

– Ә һ ә, Баязитова да бар. Ярар, аны да бар дип билгелә п куйдык. Инде килеп Зарифуллин? Ә? Ә ллә юкмы?

Бераз гына соң га калган Зарифуллин да сикереп торып басты.

- Ә бармыни? Мин ә ллә юкмы дип торам. Шулай, бар дип билгелибез. (М. Мә һ диев).

2. Ә з генә җ ил исеп китә. Илсө яр җ иң ел генә дерелдә п куя һ ә м, ә тисенең куенына сыена тө шеп, ә крен генә эндә шә:

- Ә ти!

- Нә рсә, акыллым?

Илсө яр бик текә ярдан тү бә нгә кү рсә тә:

- Ә ти, менә бу су ага да ага. Ничек бер дә бетми соң ул, ә ти?

- Ничек бетми? Һ ем-м... Ничек ә йтергә соң сиң а? Бакчы, безнең тирә дә генә дә ни тикле чишмә бар. Ә бө тен Агыйдел буенда! Шулар барысы, барысы Агыйделгә агып тө шә лә р дә бер су булып зур су булып агалар.

- Ә кая ага соң бу Агыйдел, ә ти?

- Камага, кызым.

- Ә Кама кая ага?

- Иделгә.

- Ә Идел?

- Идел... Идел – диң гезгә.

- Ә ул кая коя?

- Анысын инде син, кызым, Андрей дә дә ң нә н сора. Ул укыган кеше, белә. Ә мин, кызым, укымаган, белмим... (Г. Гобә й)

⇐ Предыдущая 26 27 28 29 303132 33 34 35 Следующая ⇒