2.3. Экспрессив синтаксик төзелмәләр

2. 3. Экспрессив синтаксик тө зелмә лә р

Кү заллаулы баш килешле ә йлә нмә лә р

Билгеле бер фикерне тың лаучыга ачыграк җ иткерү ө чен, фикернең темасын, субъектын атап, баш килештә ге сү з белә н җ ө млә алдына чыгарып, зур тойгы белә н ә йтелгә н тө зелмә – кү заллаулы баш килеш дип атала. Мондый сегментланган тө зелмә лә р ниндидер предметның, кү ренешнең, булуын, яшә вен хә бә р итә лә р, соң ыннан тезелеп килгә н җ ө млә лә р шул фикер темасы турында тагын да җ ентеклерә к мә гълү мат бирә лә р. Мә сә лә н, Абитуриент... Бу сү з миң а ят яң гырашы, аң лашылмавы белә н ошаган иде. (М. Галиев). Кү заллаулы баш килеш нигез җ ө млә белә н тө рлечә бә йлә нә:

1) Сегментланган кисә к алмашлыклар яки саннар – коррелятлар белә н алмашынып килә: Ө мет, ө мет, ө мет!.. Мин аң а ышанам, мин аң а табынам, мин аның ө чен диң гезлә р кичә ргә, таулар аша сикерергә ә зер торам (Ә. Еники).

2) Сегментланган кисә к тө п җ ө млә дә кабатланып килә: Таш. Ташны җ ебеткә н аш (Мә каль).

Эмоциональлекне, экспрессивлыкны белдерү дә мондый тө зелмә лә рдә н оста файдаланалар. Бу тө р тө зелмә лә р фикерне калкурак, тыгызрак, ү темлерә к, ачыграк җ иткерергә ярдә м итә лә р.

Кү заллаулы баш килеш — фикернең башы. Ул хә бә р итү не башлап җ ибә рә, яң алык алып килә, фикернең ү стерелешен, юнә лешен билгели. Аларга фә лсә фи фикерлә ү, хә тирә лә ргә чакыру хас. Кү заллаулы баш килешле тө зелмә лә р хикә ялә ү гә тә эсирле башлангыч бирә лә р, дә вамлы хикә ялә ү нең башы, чыгыш ноктасы булып торалар, синтаксик бө тен оештыралар.

101. Кү заллаулы баш килешле ә йлә нмә лә рне укыгыз. Структур һ ә м мә гънә ви ү зенчә леклә рен анализлагыз. Нигез җ ө млә нең бирелешен тикшерегез, коррелят сү зне табыгыз

1. Ә Кама! Ул диң гез булган бит (Г. Ә псә лә мов).

2. Ә дә биятның ү ткә не. Тә нкыйть ярдә мендә мин аның бө еклеген тоярга телим бит. (С. Хә ким).

3. Каен! Исе ап-ачык булып борынны ярып керде (А. Гыйлә җ ев).

4. Телеграмма, телеграмма! Килгә ненә ө ч кө н диде тү гелме соң? (М. Хә сә нов)

5. “Кеше кү ң еле”. Ә сә рнең исеме ү к тамашачыларны уйланырга мә җ бү р итә (Т. Миң нуллин).

6. Таулар, таулар... Шә һ ә рдә н караганда шундый якын кү ренә лә р (С. Рә фыйков).

7. Моннан соң да ничә кабат кайттым мин бу җ иргә, ничә кабат егылдым... Туган җ ир! (Ә. Баянов).

8. Ө мет, ө мет, ө мет!.. Мин аң а ышанам, мин аң а табынам, мин аның ө чен диң гезлә р кичә ргә, таулар аша сикерергә ә зер торам (Ә. Еники).

102. Шигъри юлларда кү заллаулы баш килешне табыгыз. Кү заллаулы баш килешне эндә ш сү злә ргә ә йлә ндереп, шигырьне ү згә ртеп языгыз. Фикер, хис дә рә җ ә сенең ничек ү згә рү ен аң латыгыз.

1. Иң аһ ә ң ле, назлы исем!

Сизә м анда болыннарның татлы исен.

Ишетә м анда яфракларның серле шавын.

Тау астында салкын чишмә чылтыравын.

Саклыйм аң а чын мә хә ббә т, сө ю хисен

Алам аннан мә ң ге сү нмә с яшә ү кө чен.

Туган илкә й....

Бу исемдә язгы таң нар

Бу исемдә җ анга рә хә т татлы моң бар

Бу исемдә килә чә гем, бә хетем минем,

Мә ң ге яшә, мә ң ге балкы,

Туган илем! (Р. Вә лиева).

2. Диң гез шавы.

Тө нге чикерткә лә р сайравы.

Тополь яфраклары лепердә ве.

Кү ң елнең ә рнешеп сулкылдавы...

Тагын диң гез шавы.

Яң гыр шыбырдавы

Кү ктү бә дә минем ө чен

Шулар инде — симфония. (Р. Фә йзуллин).

3. Туган ягым моң ы! Ә ллә

Ул мә ң гелек моң микә н?!

Кү ң елгә сыя туган җ ир —

Ү зем сыярмын микә н?! (Р. Мингалим).

4. Галактика. Галә м. Йолдызлыклар.

Кү пме алар йолдыз кырында!

Тик башкалар кебек шә п шигырьлә р

Язылган юк алар турында. (Р. Мингалим).

⇐ Предыдущая 27 28 29 30 313233 34 35 36 Следующая ⇒