Аерымланган иярчен кисәкләр

7. Кө н аяз. Җ ылы ә трафта вак-вак таулар сирә к кенә агачлар калалар, су ө стендә кечкенә -кечкенә генә буксир пароходлар, бө тен кө члә ре белә н тырышып, ү злә ренә ана булырлык олуг-олуг баржаларны ө стерилә р ө стлә рендә ге кызыл йө зле капитаннары, тагы да кызара тө шеп, быргылар аркылы ә ллә нә рсә лә р кычкырышлар (Ф. Ә мирхан).

8. Бу тынгысыз кө йсез оныгыннан

И зарланды ә би и зарланды (К. Булатова).

Аерымланган иярчен кисә клә р

Аерымланган иярчен кисә клә р җ ө млә нең синтагматик бү ленешенә нигезлә нә лә р, һ ә м язуда тыныш билгелә ре ярдә мендә аерып кү рсә телә лә р.

Аерымлануның берничә нигезе бар:

1) Аерымланган кисә к ярымхә бә рлеккә ия булырга тиеш.

2) Аерымланган кисә к ияртү че сү здә н ераклашкан булырга тиеш.

Иярчен кисә клә рне аерымлау аларның тө ренә дә бә йле. Хә ллә рнең 7 тө ре, (вакыт, шарт, кире, сә бә п, максат, рә веш, кү лә м), аныклагычлар һ ә м аерылмыштан соң килгә н аергычлар, аерым очракларда кыек тә мамлыклар аерымлана. Мә сә лә н, Зурдан куптык ла, хә ерсез; җ итмә сә, бу дө ньяда, сине аң лаучыдан битә р, алдаучылар кү брә к ич. (М. Юныс) – аерымланган тә мамлык; Ә ти, бераз җ иллә нгә ннә н соң, йө гә н тезгенен дугага бә йлә де. (Г. Бә широв) – аерымланган вакыт хә ле; Бер җ ирдә юк камыш сабаклары, андагыдай шаулый торганнар. (Һ. Такташ) – аерымланган аергычлар.

Аерымланган иярчен кисә клә р бер синтагма тө зилә р һ ә м җ ө млә уртасында – ике яктан, җ ө млә башында бер яктан ө тер белә н аерылалар.

Истә тотыгыз! Аерымланган кисә к – интонацион-семантик буын, аның исеме берлә шмә гә кергә н соң гы грамматик кисә ккә карап билгелә нә.

1) Аерымланган хә ллә р составына кергә н һ ә рбер җ ө млә кисә ге таркатып тикшерелә. Мә сә лә н, Сезгә хатязаргаутыру белә н, кинә т хат язуны артык эш диеп санадым. (Һ. Такташ) Бу җ ө млә дә сезгә хат язарга утыру белә н аерымланган вакыт хә ле буларак билгелә нә. Аның составындагы һ ә р грамматик кисә к билгеле бер синтаксик функция башкара, нә тиҗ ә дә сезгә – кыек тә мамлык, хат – туры тә мамлык, язарга – максат хә ле, утыру белә н – вакыт хә ле итеп тикшерелә. Димә к, аерымланган кисә кнең исеме составындагы соң гы грамматик кисә к исеме белә н атап йө ртелә.

2) Аныклагычлар составына кергә н сү злә р таркатылмыйча алына. Мә сә лә н, Ә без тарихны нибары сугыш – кырык беренче елгы сугыш – башланган кө ннә н генә башлана дип уйлый идек (М. Мә һ диев. )

86. Аерымланган хә ллә р белә н килгә н җ ө млә лә ргә синтаксик анализ ясагыз. Алар янында куелган тыныш билгесен аң латыгыз.

1. Мә ң гелеккә илче булыр ө чен,

Безнең җ аннар кү чә балаларга. (Ә. Рә шит)

2. Яң гыр, кисә к кенә башланган кебек, кисә к кенә узып та китте, яң адан кояш чыкты. (М. Галә ү )

3. Хә йран калып, ул бал кортларын кү зә тә. Алар, бер чә чә ктә н икенчесенә куана-куана, татлы нектар җ ыялар. (Г. Хә сә нов)

4. Диң гез сулары кебек зә ң гә рлә неп уйный торган зур матур кү л буена утырганга, бу авыл Зә ң гә р Чишмә дип атала. (Г. Ибраһ имов)

5. Хә йдә р турында ә ллә нилә р уйлап бетерү е ө чен, ул ү з-ү зен шелтә ли башлады. (Г. Бә широв)

6. Хә ерниса карчык бә етлә р, ә киятлә р, такмаклар белү е белә н тирә -як авылларда дан алган булса да, бу чакыруга тиз генә тө шенә алмыйча байтак азап чикте. (Ф. Хө сни)

7. Бик нык аруларына карамастан, разведчиклар ятарга җ ыенмыйлар ә ле. (Ф. Кә рим)

8. Мә ктә птә н кайтып, сумкасын ишек тө бендә калдыра да, арлы-бирле капкалап, урам буена олага. (Ә. Ә минев)

87. Җ ө млә лә рдә аерымланган хә ллә рне табып, тө рлә рен ә йтегез. Хә ллә рнең аерымлану кагыйдә лә ренә таянып, тыныш билгелә ренең ни ө чен куелуын яки куелмавын аң латыгыз.

1. Бү ген иртә н кү лдә ге бозны кү реп, ул шулай иртә суынуына шаккаткан иде (Н. Фә ттах).

2. Юынгач, ул ашарга кереп тормады (Х. Сарьян).

3. Сә гатьлә р буе кош сайравын тың лап йө рим, кесә мә салып алып килгә н җ имне сибеп китә м, яисә, берә р хикә ямне кертеп җ ибә реп булмасмы дип, озаклап кү зә тә м, сө йлә шә м, ә йе-ә йе, кошлар белә н сө йлә шә м (Г. Гыйльман).

4. Без җ аваплашырга уйласак та булдыра алмадык (Г. Ибраһ имов).

5. Безнең базарга, сатарга дип, бер чилә к май алып килә лә р иде (З. Зә йнуллин).

6. Мә ктә пне тә мамлагач, Алабуга педучилищесына имтихан тота. (М. Галиев).

7. — Юк, Хаят, мондый тавыш белә н җ ырлаганны тың лап утырганчы, ә нә ул агачта сайрый торган кошчык сайравын тың лагыз (Ф. Ә мирхан).

8. Бакча якта тү земсезлек белә н батырлык кылыр минутны кө теп торган малайлар, «урра» кычкырып, бер-берсен тө рткә лә шеп, дә ррә ү кә җ ә гә таба йө герделә р (Р. Мө хә ммә диев).

9. Садыйк абзый, чикмә н җ иң енә кулын тыгып, яр буенда таптана (Г. Ахунов).

10. Кө ннә рдә н беркө нне куян иркә кызына ө р-яң а киез итеклә р алып кайтып биргә н (А. Алиш).

88. Аерымланган хә ллә р янында кирә кле тыныш билгелә ре куеп языгыз.

1. Сумкасын эчкә урнаштыргач малай ү зе дә кереп ятты гә ү дә сен тырышып-тырышып баштанаяк салам белә н каплады (Р. Низамиев).

2. Аны кү рү белә н егет чабаталарын тотып абзарга таба йө герә дә тиз генә киенеп тә ала (Ә кият).

3. Ә Сә фә ргали Зә йтү нә се каршында аны ничек юатырга белмичә таптанып тора (Ф. Хө сни).

4. Ә мма нишлисең телне тешлә п булса да йомышка – юлга Чаллының атаклы икмә к складларына Тү бә н авыл аша йө рибез (А. Гыйлә җ ев).

5. Ул арада диң гез ягыннан ерактагы ташкын тавышы сыман тонык бер шаулау ишетелде. Аның ни икә нен, аннан соң тагын нә рсә булачагын абайлап ө лгергә нче сулда, пычрак ө стендә, озын булып сузылган буразна кү ренде (Г. Бә широв).

6. Ике кө ймә инешлә р — елгалар буйлап диң гезгә җ итү ө чен юлга җ ыенган (Р. Тө хфә туллин).

7. Еракта, бик еракта, тын караң гылыкны нечкә генә нә фис кенә ярып ә киятлә рдә алтын кылыч селтә нгә н шикелле итеп яшен яшьнә де (Г. Гобә й).

8. Тау-тау болытлар куерып салынкы, кара кучкыл яң гыр болытларына ә верелделә р. Каты җ ил ө й тү бә се саламнарын тузгыта, тирә клә р ботакларны җ иргә иеп зарланышкан сыман шаулаша башладылар. Һ авага кү бә лә к ө ере шикелле ап-ак шомырт чә чә клә ре тузгып очты (М. Галә ү ).

9. Яшел яфраклар ө стендә энҗ е бө ртеклә редә й тамчылар йө герешә башладылар (М. Галә ү ).

89. Аерымланган хә ллә рне аерымланмаслык итеп ү згә ртеп языгыз. Тыныш билгелә ренең ү згә решен аң латыгыз.

1. Кү ктә, бозлы милә шлә рне хә терлә теп, тә лгә ш-тә лгә ш йолдызлар кабынды (Р. Низамиев).

2. Эшлә рен бетергә ч, Мә рзия ә би ү зе дә тү р якка чыкты (З. Хө снияр).

3. Ул, солдат хезмә тен тутыргач, туп-туры Казанга ә нисе ягыннан туган тиешле Хә дичә апаларга кайтып тө шә (З. Хө снияр).

4. Тө н буенча авыл урамнарында этлә р уладылар. Тө н буенча, ө й тү бә лә рендә ге саламнарны куптарып, капкаларның тутыгып беткә н тупсаларын шыгырдатып, салкын җ ил шаулады (К. Нә җ ми).

5. Кояш, кү к читеннә н ү рмә лә п, югары кү тә релә башлады (М. Галә ү ).

6. Тагын мин, авылымны искә тө шереп, ерактан балачагыма иелә м (М. Галиев).

7. Сезнең җ ырлавыгызны тың лаганнан соң, мин татар халкының җ анын аң лагандай булдым (М. Галиев).

90. Аерымланган аныклагычлар янында тиешле тыныш билгелә рен куеп языгыз, нинди кагыйдә нигезендә куелуын аң латыгыз.

1. Аерата тө пчек кызлары игезә клә р сылу булып ү сте (А. Гыйлә җ ев).

2. Аның ягъни чын мә хә ббә тнең асылда юклыгын без соң ыннан белдек (Ә. Еники).

3. Бил тиң ентен чишенеп, яң а чыгып килгә н яшел чирә м ө стендә сузылып ятуның да тә ү ге рә хә тен шунда тау башында татый алар (М. Хә бибуллин).

4. Миң а калса, ул кү злә рендә берьюлы берничә тө рле хис чагыла сагыш та, шатлык та, курку да, ышану да һ ә м тагын ә ллә нә рсә лә р (Г. Ә псә лә мов).

5. Яң а айның җ идесендә изге бә йрә мнең соң гы кө нендә Туман каган кү к ө йгә яң адан ү зенең барлык туган-тумачасын, бә клә рне, агаларны җ ыйды (Н. Фә ттах).

6. Сулда кө нбатышта кү ң елсез караң гылык җ ә елеп ята, уң да кө нчыгышта бераз гына ачыла башлаган кү к чите һ ә м шундый ук караң гы бушлык барлыгы беленә иде (Н. Фә ттах).

91. Аерымланган аныклагычлар янында тыныш билгесенең ялгыш куелган очракларын табыгыз.

1. Туган як бишеге — Яң а Бү лә кнең дә кинә нү ө чен табигать хозуры — каенлы урманы, колынлы болыннары, таллар кү лә гә сен сыйпап аккан инеше, чишмә лә ре, тургайлы тугайлары бар (М. Галиев).

2. Изелгә н миллә тлә рнең туган телен бетерү (димә к, миллә тне йоту, юк итү ) ө чен, җ иң ү челә р тулы бер методика эшлә гә ннә р (М. Мә һ диев).

3. Ул турыда аң а авыз ачарга да бирмилә р — дө ресрә ге аның белә н сө йлә шмилә р дә (Г. Ә псә лә мов).

4. Колхозның бө тен аты тиргә батып кырда эшли: сө рә лә р, тырмалыйлар (М. Мә һ диев).

5. Ә килә чә к, матур килә чә к, мине ү зенә чакырып, ашыктырып тора (Ф. Ә мирхан).

6. Миң а, ялларның иң кү п кө ннә рендә зур шә һ ә рлә рдә тора торган шә һ ә р баласына бу кырда ү сә торган мең тө рле чә чә клә рнең берсенең дә исемнә ре мә гълү м тү гел (Ф. Ә мирхан).

7. Ә гә р сезнең чә члә регезгә кадаган матур нә рсә ң ез (калфак) булмаса, сезне мө селман кызы дип танып та булмас иде (Ф. Ә мирхан).

92. Аерымланган аныклагычлар янында тиешле тыныш билгелә рен куеп языгыз. Таблицада кайсы җ ө млә дә нинди тыныш билгесе куелуын кү рсә тегез.

ике нокта
ө тер
җ ә ялә р
сызык

1. Ә нә анда кү к гө мбә зеннә н бераз кө нчыгышка авышрак Гө лзифаның ү з йолдызы (Р. Тө хфә туллин).

2. Хикә яткә мондаен кызлар да катышкач, без тагын зиядә артыгрык дә рт белә н тың ламага башладык (Ф. Кә рими. )

3. Кешене ө ч нә рсә яшә тә дигә н борынгы философлар ачлык, мә хә ббә т, курку... (М. Галиев).

4. Җ ырла Син гасыр улы мә шһ ү р талант иясе. Моң галә мендә ни гамь бар, сө йлә безгә, кү ң еллә рне сыгылдырып моң ай бер, тарих пә рдә лә ре артында ү ткә н зурлыкларның даны ачылсын (М. Галиев).

5. Йорт хуҗ асы Степан билен бө ргә н кара бишмә т, зур кара картуз киеп йө ри торган таза гына карт һ ә р җ омганы йорттагы малайларга ө ч яң а икешә р тиенлек ө лә шә (Н. Фә ттах).

6. Балаларымның, оныкларымның нә селемнең йө зе кызармасын дисә ң, намуслы яшә, җ ирдә моң а мө мкинлеклә р бар! (М. Галиев).

7. Тө рле кеше тө рлечә дигә ндә й, монда да кайберсе бик тиз җ ыенып чыга, ә кайберлә ре мә сә лә н Баймә тов бик озак кыймылдый (Ә. Еники).

⇐ Предыдущая 24 25 26 27 282930 31 32 33 Следующая ⇒