Җөмләдә сүз тәртибе

⇐ ПредыдущаяСтр 30 из 47Следующая ⇒

Җ ө млә дә сү з тә ртибе

1. Татар телендә, хә бә рлекле мө нә сә бә т булганда, ияртү че сү з – алдан, иярү че сү з аннан соң урнаша.

2. Ачыклаулы мө нә сә бә ттә торган сү злә рнең иярү чесе – алдан, ияртү чесе аннан соң урнаша.

3. Аныклаулы мө нә сә бә ттә торган сү злә рнең аныкланмышы – алдан, аныклагычы соң урнаша.

Җ ө млә кисә клә ренә кү череп ә йтсә к, җ ө млә дә сү злә р шундый тә ртиптә булалар:

· ия хә бә рдә н алда килә;

· аергыч, тә мамлык, хә ллә р ү злә ре ияргә н сү здә н алда килә лә р;

· аныклагыч аныкланмыштан соң килә;

· кереш һ ә м эндә ш сү злә р, бө тен җ ө млә гә карасалар, җ ө млә алдында килә лә р, теге яки бу кисә ккә карасалар, аның алдында килә лә р.

Җ ө млә дә сү злә рнең мондый тә ртиптә урнашуы туры тә ртип дип атала.

_{ия рә веш хә ле тә мамлык хә бә р аергыч тә мамлык рә веш хә ле хә бә р}

Мә динә кинә т нидер исенә тө шерде дә ак тигез тө шлә рен балкытып кө леп җ ибә рде (А. Расих).

Бу җ ө млә дә ия - җ ө млә нең башында, тиң дә ш хә бә рлә р иядә н соң килгә н. Рә веш хә ле, тә мамлык, аергыч ү злә ре ияргә н сү здә н алда урнашканнар.

Җ анлы сө йлә м телендә, шигъри сө йлә мдә, тойгылы сө йлә мдә тө рле сә бә плә р нә тиҗ ә сендә сү злә р, ү злә ренең гадә ти урыннарын ү згә ртеп, башкача урнашырга мө мкин. Бу тә ртип сү злә рнең кире тә ртибе, ягъни инверсия дип атала. Мә сә лә н, Ислә ре китеп, Клара апаларын кү зә тә торганнардыр индеалар (Ә. Еники).

Җ ө млә дә ия хә бә р тө ркеменнә н соң килгә н. Бу тә ртипне ү згә ртсә к, хислә р байлыгы, җ ө млә нең аһ ә ң е, матур яң гырашы юкка чыгар иде. Инверсия булганда, сө йлә м хисле, тә эсирле яң гырый.

Җ ө млә дә сү злә рнең кире тә ртибе шундый тә ртиптә булырга мө мкин:

- Ия хә бә рдә н соң урнаша.

- Аергыч, тә мамлык, хә ллә р ү злә ре ияргә н сү здә н соң урнашалар.

Исегездә тотыгыз!

Җ ө млә нең туры тә ртибе	Җ ө млә нең кире тә ртибе
ия + хә бә р	хә бә р + ия
аергыч + аерылмыш	аерылмыш + аергыч
тә мамлык + ияртү че сү з	ияртү че сү з + тә мамлык
хә ллә р + ияртү че сү з	ияртү че сү з + хә ллә р
аныкланмыш + аныклагыч	Искә рмә: аныклагыч һ ә рвакыт аныкланмыштан соң килә. Кире тә ртип мө мкин тү гел.

93. Сү злә рне дө рес тә ртиптә урнаштырып, җ ө млә лә рне формалаштырып языгыз.

Утыра кыя-тауларга сыенып бер авыл Агыйдел елгасы буенда.
Кыз йө реп авылыннан яз һ ә м кө з кө ннә рендә укый иде.
Матур Ә кълимә бик ә йтте апа сү з.
Кү з алдына китерде озын кө нне узып киткә н Искә ндә р бү ген.
Мин кайсы ишеге белмим Ә нвә рлә р ө йлә ренең яктан ачылганын.
Раушания табиб булырга кечкенә дә н кызы хыялланды.
Ә тисен Рө стә мнең кү ргә не бар бик кечкенә чагында гына (Л. Ихсанова).
Ат абзарына ул атасы янына туры ашыкты (Н. Фә ттах).
Чын ихластан куанып, зурлап аны каршы алдылар, дө рес (Ә. Еники).
Карагыз ә ле, егетлә р, кайтып китә ргә туры килә миң а хә зер ү к (Г. Мө хә ммә тшин).
Татарстанның йө рсә ң йө реп туймастай, карасаң кү реп туймастай урыннары соклангыч бик кү п (Г. Бә широв).

94. Җ ө млә лә рне укыгыз. Иярчен кисә клә рнең урнашу тә ртибен билгелә гез. Аергыч, тә мамлык һ ә м хә ллә рне ү злә ре ияргә н сү злә р белә н бергә язып алыгыз.

Аергыч	Тә мамлык	Хә л

Халкыбыз туган ягына булган мә хә ббә тен кө йгә салып та җ ырлый. Бу самими җ ырларда халыкның ү з ягы, ү з районы белә н, аның табигый матурлыгы һ ә м ирешелгә н уң ышлары белә н чын кү ң елдә н горурлануы чагыла. Ул җ ырлар шунысы ө чен кадерле дә. Арчалылар ә нә кайчаннардан бирле ү з якларын мактап җ ырлыйлар. Зө я буенда яшә ү челә рнең дә ү з җ ырлары бар (Г. Бә широв).

95. Сү злә рнең урнашу тә ртибенә туры килгә н җ ө млә лә рне табыгыз.

1. Безнең Янбулат авылында Айдарлар мин генә тү гел (Ф. Хө сни).

2. Шулай итеп мә ктә пкә бару бү ген булмый калды (Ә. Фә йзи).

3. Һ ә р чишмә нең ү з исеме бар (М. Мә һ диев).

4. Поездның кая ашыкканын белә ул (Р. Зә йдулла).

5. Музыка тавышын бө тен авыл ишеткә ндер... (Р. Зә йдулла).

6. Яң гыр кү клә рнең серен, эң герен һ ә м шомын урманның бө тен почмакларына койды (А. Гыйлә җ ев).

7. Ишкә клә р һ аман Мө хә ммә тнең ә тисе кулында иде ә ле (З. Хө снияр).

8. Ярый, яхшы иткә нсез, кызлар, монда килеп. ( Ч. Айтматов).

Җ ө млә дә сү злә рнең урнашу тә ртибе	Җ ө млә нең номерлары
аергыч + аергыч + урын хә ле + ия + хә бә р
ия + аергыч + тә мамлык + тә мамлык + тә мамлык + аергыч + аергыч+ хә л + хә бә р
тә мамлык + хә л + тә мамлык + хә бә р + ия
аергыч + аергыч + аергыч + ия + хә бә р
ия + хә л + аергыч + аергыч + хә бә р + хә л
хә л + хә л + ия + хә л + хә бә р
аергыч + тә мамлык + аергыч + ия + хә бә р
кереш сү з + хә бә р + эндә ш сү з + хә л + хә л

96. Җ ө млә лә рне укыгыз. Бирелгә н сү з тә ртибе калыпларын буенча инверсиялә неп килгә н җ ө млә кисә клә рен ияртү че сү злә ре белә н бергә язып алыгыз.

хә бә р + ия
аерылмыш + аергыч
ияртү че сү з + тә мамлык
ияртү че сү з + хә л

1. Шаулап-шаулап яуды яң гыр (Г. Ахунов).

2. Аяз иде ул кө нне кү к йө зе! (Г. Ахунов).

3. Китерегез миң а энҗ е чә чә клә р (Ф. Ә мирхан).

4. Син китә сең, безне базга биклә п,

Хуш иске ел, кө меш сакаллы! (М. Җ ә лил).

5. Тирбә лә җ ә й моң лы бер кө йгә (Х. Ә юп).

6. Хә зер, кө т бераз (К. Кә римов).

7. Сө йлә штең ме, Җ ә ү һ ә рия белә н? (Ф. Садриев).

97. Шигъри сө йлә мдә сү злә рнең урнашу тә ртибен аң латыгыз.

1. Каты эссе. һ ава бө ркү. Кыза дө нья.

Сабыр җ итми.

Җ ил исми аз гына да, бер генә яфракны

Селкетми. (Г. Тукай).

2. Кыш. Декабрь. Иң кыска кө н.

Җ ан ү тә ли җ ил исә.

Нишлә п салкын соң ә ле бу?

Кояш та бар югыйсә... (Р. Мингалим).

3. Дө м караң гы тышта. Суык.

Яң гыр ява, ява.

Китап укудан кү злә р дә

Ара таң га таба. (Р. Фә йзуллин).

4. Тө нге кала. Тө нге йортлар.

Ә мин язам... Кухняда...

Хуҗ алар йоклый. Су шаулый.

Минем ө чен ут яна. (М. Ә гълә мов).

5. Онытсак ү ткә нне, оныклар

Санламас бү геннең кадерен.

6. Ү ткә н – беткә н, бушка сыкрап,

Истә леклә р уятма син,

Ү кенерсең озакламый

Бу кө нең не уйлап та син. (Ш. Галиев).

7. Тормыш булмый кө ю-сө енү сез,

яшә ү авыр сө ю-сө елү сез.

Караң гыда якты караш кирә к,

Ө шегә ндә кирә к җ ылы сү з. (С. Сө лә йманова).

98. Җ ө млә лә рне укыгыз, сү з тә ртибенең синтаксик-стилистик кулланылыш ү зенчә леклә рен аң латыгыз.

1. — Ә йттем бит мин, кыскарак язарга дип, егерме биш метрны нинди колга кү тә реп тора алсын, – диде.

2. – Кө й бик тиз язылды. Андый очрак сирә к була. Гадә ттә мин бик озак йө ртә м. Тагын шигырьлә рең бармы, җ ыр ө чен дип язылганнары?

3. Ераклардан, дә верлә р ярына басып чакырам мин аны, ә ул дә шми...

4. Йа Раббым, озын гомер бир аң а, дө ньябызны Фә йзи Йосыпов кебек кызыклы шә хестә н мә хрү м итә кү рмә, дип йө рә гемнә н пышылдыйм. Йа Раббым...

5. Артык тә бә нә к буйлы идем мин. Егерме яшькә кадә р сантим да ү смә дем.

6. Майданда тө рле иллә рдә н килгә н йө злә рчә турист кайный, ә аяк киеме чистартучы малайлар, “шарманкаларын” асып, ө ерлә ре белә н инем арттан йө рилә р. Чебен куган кебек чә бә лә нә -чә бә лә нә чак котылам ү злә реннә н.

7. Кайнар йө рә кле шә хес иде ул. Кү з алдында кабынып-дө ртлә п, ялкынын биетеп торган учак кебек иде.

8. – Их, синең урында булсаң иде хә зер!.. Сандык тө бендә яткан дү рт мең дә биш йө з шигырьне алышам яшьлегең ә! - дип, иң еннә н яратып кагып куяр иде.

9. Онытылырлыкмыни узган гасырның алтмышынчы еллар шаукымы. Илдә – рухи кү тә ренкелек.

10. Бар иде бит заманалар... Ә ле кайчан гына, җ итмешенче-сиксә ненче елларда Ә мирхан Еники исемен бик телгә алырга яратмыйлар иде. (М. Галиевтә н)

⇐ Предыдущая 25 26 27 28 293031 32 33 34 Следующая ⇒