БАҚСЫНЫҢ СОҢҒЫ СӨЗІ

Горохов каналдан алысырақ жақ қ а қ арай бұ рылып, алаң қ ай мен айдынның толқ ыны жетпейтін, жетсе де ә лсіреп жететін шоқ қ а келіп, қ айығ ын бір ағ ашқ а байлап, кө рпеге оранып тү біне кө сіліп жата қ алып, толқ ынмен сә л тербеліп ұ йық тап та кетті.

Ол Пеструханың ұ лығ ан даусынан кеш оянды. Кө зін ашып ол тү нде су кө п кө теріліп, қ айық ты ағ аштың бұ тақ тарына апарып қ ысып тастағ анын кө рді. Иттің қ ысылғ аны сонша, ол сорлы тіпті қ озғ ала алмай қ алыпты Оны босату ү шін бірқ атар бұ тақ ты пышақ пен кесіп тү сіруге тура келді. Горохов судың терең дігін ө лшеп кө рейін деп еді, тү біне жете алмады, ескегі мен қ олын қ осқ анда екі метрден кем емес-ті.

«Топан су деген осы! – деп ойлады якут. – Жолда енді еш жануарды кездестірмейсің: қ ашып қ ұ тыла алмағ андары қ арық болды».

Тұ тқ ыннан босанғ ан Пеструха иіскелеп, қ ұ йрығ ын бұ лғ аң датып, иесіне тілене қ арады.

– Ашық тың ба, бейшара! – деп оны бірден ұ қ ты иесі.

– Ас ішетін уақ ыт та болды, тек бізде тамақ тың ө зі аз, шай қ айнатуғ а болмайды. Аң -қ ұ с жоқ!

Ол қ оржыннан шелпек пен кептіріп жертө ле шатырының астына жайып қ ойғ ан қ ыруар қ аз етінен бағ анағ ы алас-кү лесте ала салғ ан бірер мү шесін алып, сү йек-саяғ ын итке тастап, тә уірін ө зі жей бастады.

– Эх, Пеструха, ақ ырғ ы қ аз еті осы! – деді ол итке қ арап. – Біздің сақ тық етіміз ғ ой қ арық болды, ешкім оны алғ ан жоқ, қ андай ө кініш!

Сол сақ тық ет оның ойына Ракуды, оның қ амкорлығ ы мен шаруақ орлығ ын тү сіріп, кө ң іліне мұ ң ұ ялатты. Ол Казачьедегі кә рі, ұ рысқ ақ қ атынын да еске алды, соның қ азымырлығ ынан бұ л кө ршілеріне қ онып не саудагерлерге каюр болып жалданып, алыс сапарғ а жиі кетіп қ алушы еді. Ракуды алып кетуге ә лі де ә рекет жасауғ а болар деп ойлады ол. Шамасы, онкилондар алғ ашқ ы кездескен қ ұ рғ ақ алаң қ айғ а тоқ тап, тү нгі сергелдең мен босқ ыннан кейін тынығ ып ұ йық тап жатқ ан шығ ар. Соларғ а жақ ын жү зіп барып, бұ таның арасына кіріп тақ ау жерден Ракудың кө рінгенін кү тіп, іле шақ ырып алып, қ айық қ а салып ала тартпақ шы. Суда онкилондар қ уып жете алмайды. Серіктері бү гін кешке дейін кү туге тиіс, тіпті кетіп қ алғ анның ө зінде алғ ашқ ы кү ні онша ұ зай алмайды, қ уып жетуге болады. Горохов тү ні бойы тек келесі алаң қ айғ а дейін ғ ана, яғ ни ең ә рі кеткенде ү ш-тө рт шақ ырым жү здім деп ойлады, демек, қ айтып оралуғ а онша алыс емес.

Ертең гі ас ү стінде осы байламғ а тоқ тағ ан якут қ айығ ын шешіп алып терістікке қ арай тартты. Кү н шық қ алы қ ашан, бұ лт арасынан сығ алап қ ойып, жылу да себездеп кетеді. Кү ндіз топан су тү ндегідей ү рейлі ә сер тастамайды. Су жалтырап, беті сә л діріл қ ағ ып, айнасына орман баурайы тү сіп тұ р. Гороховты таң дандырғ аны тек суда, ә сіресе, орман мен канал тұ сында қ оқ ыстың кө птігі, жан-жақ тан су келіп қ ұ йылып жатқ ан алаң қ ай аумағ ы ғ ана таза. Тұ рақ тұ рғ ан бір алаң қ айғ а шығ ып, азық -тү лігін ү стеу ү шін жертө леге жү зіп келіп, шатырына шығ ып, шаң ырағ ына қ олын тығ ып жіберді

де, кептіріп қ ойғ ан бірнеше қ ұ сты суырып алды, қ уанғ аннан бір ү йректі тұ тасымен Пеструхағ а тастай салды. Риза болғ ан ит рахаттана ырылдап, жата қ ап оны кеміре бастады.

Содан соң ол тү нде онкилондар кеткен бағ ытты ұ стап жү зе жө нелді. Ормандағ ы каналда киіздей боп ұ йысқ ан жапырақ, бұ тақ тә різді су бетіне шығ арып тастағ ан не тү рлі қ оқ ыстың арасымен жү зуге тура келді. Жол-жө некей ө лі қ ұ с, кішігірім тө ртаяқ тылар кездесті, бір ағ аштан жасырынғ ан сусарды кө ріп қ алып, аң шылық қ ұ марлығ ы қ озып кетті де, оны ескекпен ұ рып алды.

– Жазғ ы тері болса да қ ұ лақ шынғ а жарап жатыр, бә рібір аштан ө леді, – деп мің гірледі ол олжаны алып жатып.

Терістікке таман жақ ындай тү сіп ол кө лдердің онша кө піршімейтінін, судың да онша терең емес екенін байқ ады, ескек тү біне жетіп тұ р.

– Қ ап, Матвей Ивановичтің жоғ ын қ арашы, ол болса ғ ой, осынша су жердің қ ай тұ сынан шығ ып жатқ анын тү сінер еді. Діни жазбаларда айтылғ андай, жер тұ ң ғ иық тың тігісі сө гіліп, дү ниені топан басты. Қ ұ дай-ай, тә убе, ә йтеуір аспан тұ ң ғ иығ ы аман тұ р, жоғ арыдан ол сө гілсе – одан сұ мдық не бар.

Тү с ауғ ан соң алаң қ ай мен каналдардағ ы су мү лдем таяздап қ алды, кішігірім бұ талардың басы қ ылтиып, кө л жағ аларының қ амысы кө рінді, қ айық ты сө гіп алмас ү шін ақ ырын жү зуге тура келді. Сосын қ айық тың тү бі тиіп, ақ ыры тоқ тап қ алды. Горохов тү сіп, қ айық ты жаяу сү йреді. Ұ замай су сә л ғ ана жасырып тұ рғ ан шө ппен қ айық ты сү йреу оң ай болсын деп, Пеструханы да тү сіріп, қ оржынды ө з арқ асына асып алды. Ақ ыры ол дымқ ыл шабындық сияқ ты бір алаң қ айғ а шық ты, су кейбір шұ ң қ ырда ғ ана жалтырайды. Алаң қ ай табын-табын ө гіз, ү йір-ү йір жылқ ы, желі-желі бұ ғ ыдан сың сып тұ р, аулағ ырақ бірнеше ұ я мү йізтұ мсық тар жайылып жү р, кейбіреуі шалғ ында жусап жатыр, бұ та арасында дымқ ыл топырақ ты қ опарып қ абандар қ орсылдайды.

«Мыналардың қ аншама жиналғ анын қ арашы, ғ ажайып! – деп таң данды Горохов. – Бейшаралар тү ні бойы суда шылпылдап, тыным кө рмей ә бден болдырғ ан ғ ой. Міне, олардың аң шылары да келе жатыр! »

Орман жиегін жағ алай бұ та сыртында тө рт тағ андай ең бектеп вампулар жылқ ы ү йіріне жақ ындап келе жатқ анын ол байқ ап қ алды. Жылқ ы жануарлар кө птігіне сене ме, ә деттегіден бейқ ам тә різді, вампулар оларғ а жақ ындап та қ алды. Горохов олардан жиырма адам санады. Бағ анадан ү ріп қ олұ шын бермесін деп Пеструханың бетін басып, бақ ылап тұ рғ ан ең жақ ын вампуы бұ тадан қ ырық қ адамдай.

«Бә лем, бұ ларды бір қ орқ ытайын! Нажағ ай мен жасын ә лі де бар екенін біліп қ ойсын! » деп вампудың басынан жоғ ары алып басып қ алды. Тү тін тарағ анда бірде-бір вампу кө зге тү скен жоқ, тек бұ та бастарының қ имылы ғ ана олардың орманғ а тығ ылғ анын ә йгілеп тұ р, о жақ та шық қ ан дауыс бірте-бірте ұ зай берді. Мылтық ү ні алаң қ айда да алакү лік сапырылыс туғ ызды – жатқ ан жануарлар атып-атып тұ рып, бір табын бері, бір табын ә рі шапқ ылады.

«Вампулар мұ нда болғ анда онкилондар онша жақ ын жү рмеуі керек, – деп тү йді Горохов. – Ал бұ ларды шошытқ аным жақ сы болды, ә йтпесе оларғ а ө зім тап болуым кә дік еді! »

Ол қ айығ ын ә рі қ арай сү йреді, алайда ұ замай жер қ ұ п- қ ұ рғ ақ болып кетті, сү рлеуден тастар кездесті – бү йте берсе, тү бін тесіп алуы хақ. Келесі алаң қ айдың шетінде кө зге ерек тү сетін, жоғ ары жағ ы екі айырық бір бә йтерек бар екен, қ айық ты ол сонда қ алдыруғ а шешті. Қ айығ ын екі тармақ тың арасына қ ойып, оғ ан қ оржынын салып, Пеструханы ү стіне отырғ ызып, қ арғ ысынан байлап қ ойды, ә рі қ арай ө зі салт бас кетті. Алда екі шақ ырымдай жерден ол адамдар даусын естіп, тү тін иісін сезді. Бауырғ а дейін ептеп басып барып Горохов бақ ылауғ а кірісті. Алаң қ айдың ә р жерінде от алаулап, оның басында жатқ ан, тү регеп тұ рғ ан онкилондар кө рінеді, отта қ уырылғ ан еттің иісі якуттын танауын қ ытық тап барады.

Шамасы, бұ л арағ а бү кіл ру, немесе, топан басқ ан жерден босқ ан тайпаның басым бө легі жиналғ ан. Ә деттегідей ә р ру бө лек оттың басында отыр. Бақ ылап тұ рғ ан жерінен қ иғ ашырақ бір оттың басына жұ рт тіпті кө п топырлапты, соғ ан қ арап Горохов Амнундак тұ қ ымы осы болар деп тү йді, Ол жиек жағ алай жасырынып келіп отыз қ адамдай жерден рубасыларының ортасында отырғ ан Амнундакты таныды. Олар ойпаттың осы тұ рғ ан қ у тақ ыр терістік жағ ына жағ алай қ онып, қ ыс жақ ын болғ андық тан жаппай жертө ле салмақ керек пе, ә лде судың тартылғ анын тосып бұ рынғ ы жайларына кө шпек керек пе деген мә селені талқ ылап отыр екен.

«Міне, ақ ымақ тар, – деп ойлады Горохов. – Бұ лар ә лі су бір жақ қ а сарқ ады деп дә меленіп отыр. Ойпаттың тү стігі тү гел шү пілдеп аузы-мұ рнынан шық қ ан су екенін білмейді екен ғ ой». Су кездеспеген жаң ағ ы жердегі сияқ ты бұ л арада да бір шө кім қ ар жоғ ына якут тағ ы да назар аударды. Тегінде қ ар еріп кетсе керек, себебі мұ нда тіптен жылы – топан су

ойпатқ а жазды қ айта алып келген сияқ ты.

Оттың екінші жағ ында ә йелдер мен балалар отыр. Горохов Аннуэнді жә не басқ а келіншектерді таныды, бірақ Раку кө рінбеді.

«Жесір ретінде ол ө з руына қ айтып келген жоқ па екен?

– деп ойлап, от бастарында отырғ ан басқ а ә йелдерге кө з тастай бастады ол, кө сем тұ рағ ына тақ ау Раку шық қ ан рудың адамдары ә не отыр, алайда арасында ол тағ ы жоқ. Қ айда ғ ана ұ шып кетті екен ол? Бір жақ қ а кетті ме, ә лде ұ йық тап жатыр ма? Кү те тұ райын. Ұ замай олар ауқ атқ а отырады, сонда бір жиналуы керек».

Аздан соң ет ә зір деп ә йелдер айғ ай салды да, барлығ ы ру-руына тарап, от басына жайғ асты, қ ыз-келіншектер істікке шанышқ ан ет пен шелпекті ү лестіріп тұ рды. Ал Раку не Амнундактың, не ө зінің тұ қ ымына келген жоқ. Бұ л Гороховты алаң датайын деді, кө семнің тілін алмағ аны ү шін онкилондар Ракуды ө лтіріп тастады ма екен осы деп ойлады ол. Ә йтпесе оның ұ шты-кү йлі жоқ болуын қ алай тү сінуге болады, ә лде

ол жер сілкінген кезде қ ұ лағ ан жертө ленің астында қ алып, қ азағ а ұ шырады ма?

– Жолы болмағ ан деген осы! – деп мің гірледі ол. – Ә рлі-берлі босқ а сенделіп жү рген екенмін. Ұ замай кетуім керек, кү н батысқ а ең кейіп те қ алыпты.

Сол сә т, ә лгінде орманнан ө зі жасырынғ ан жерге жақ ын маң нан шығ а келген қ арулы он жауынгер, оның назарын аударды. Жауынгерлер Амнундакқ а келіп, оның аяғ ының астына вампулардың бірнеше шоқ пары мен найзасын тастады.

– Ұ лы кө сем, сен бізді ә лгі бір ә зірде нажағ ай шатырлағ ан маң ды тінтіп қ айт деп жіберген едің, – деді жасақ басы. – Сен ақ сиқ ыршылар оралғ ан деп ойлап едің. Бірақ біз ол арадан қ исапсыз кө п ірі хайуанаттар кө рдік те, мыналарды таптық, – деп ол шоқ парларды нұ сқ ады. – Ақ сиқ ыршылардың не ө зін, не ізін ұ шырастырмадық.

– Қ алай дегенмен де олар бізге жақ ын жерде қ аң ғ ырып жү р, – деді Амнундак. – Вампуларда нажағ ай жоқ. Ал нажағ ай шатырлағ анын жұ рттың бә рі жақ сы естіді.

«Бұ ларда ит жоғ ы абырой болды! – деп ойлады Горохов.

– Ә йтпесе тіміскілеп мені бағ ана тауып алады ғ ой! » Алайда оны кө семнің келесі сө зі қ атты қ обалжытты.

– Рубасыларың а айтың дар, барлық жауынгерлерді осы қ азір айналамыздағ ы ормандарды сү зіп шығ уғ а жіберсін. Ақ сиқ ыршылар жақ ында жү р жә не жаң а апатты жіберген де солар. Жауынгерлер бұ йрық ты таратып от жағ алап кетті. Ұ зап алыс кете алмайтынын сезген Горохов ағ аш басына шығ ып алып, тұ зақ ты тақ ау маң нан кү туге бел байлады. Ол табан аузында орманғ а сү ң гіп, бір ың ғ айлы ағ ашты таң дап басына шық ты, бір жақ сысы, бұ та арасынан бү кіл алаң қ ай кө рінеді екен. Тармақ қ а отырып алып ол от басынан жан-жақ қ а жауынгерлердің қ ару асынып тұ ра-тұ ра жү гіргенін, бауырғ а келіп қ атарласа шашырай тұ ра қ ап, орманғ а кіргенін кө рді. Бұ л отырғ ан ағ аштың оң ынан да, солынан да жауынгерлер ө тіп жатыр, бірақ бә рі жерді тіміскіп, бұ таның тү бін, шоқ тың арасын қ арап, найзаларымен де тү рткілеп жү р. Ол болса

қ оң ыр киіммен биікке шығ ып, ағ ашқ а жабысқ ан да қ алғ ан, жапырағ ы жоқ болса да қ алың бұ тақ тар, ағ аш басында барын біліп ә дейі іздеген болмаса, кө легейлеп кө рсете қ оймайды. Торғ а тү сіреміз деп тө ң іректі тінткілеу екі сағ атқ а созылып, шаршап-шалдық қ ан жауынгерлер қ олына тү к те іліктіре алмай қ айтып кеп, ө з отының басына тынық қ алы жайғ асқ анда кү н таудан асып та кеткен еді. Горохов ағ аштан тү сіп, білдіртпей кеп тағ ы да кө сем тұ қ ымының тұ сындағ ы бауырғ а жасырына қ ойды. Бақ сының қ асында отырғ ан кө семге іздеудің нә тижесіз болғ анын баяндады біреу. Ол оғ ан риза болмай,

шамданып қ алды да, сө зді бақ сы алды.

– Барлық рубасыларын бә туағ а жина деп ә мір бер! – Амнундак ә мір берді де, жаршылар от басын аралай жө нелді.

«Кә рі қ ырт сиқ ыршы тағ ы да қ андай зұ лымдық ойлап тапты? – деді іштей Горохов. – Ал Раку ә лі кү нге жоқ. Ә йелдердің барлығ ы орын босатып, от басынан кө теріле тұ рып кетіп барады, Ракуден басқ асы тө рт кө зі тү гел осында. Бақ ытсыз сорлыны жазым етпесе жарайды ғ ой! ».

Кү ллі рудың ө кілдері келіп от басына отырғ асын, бақ сы орнынан тұ рып, басын қ ақ шитып, қ олын алғ а жайып жиналғ андарғ а мынадай сө з арнады:

– Біздің тайпағ а адам айтқ ысыз алапат бақ ытсыздық тап келді. Біз бұ рын бейқ ам тыныш тұ рып жатқ ан жерімізге ақ сиқ ыршылар келгелі жер қ аншама сілкініп, қ аншама жертө ле қ ұ лады. Олар келді де, қ ары кетпейтін, кү ні жылытпайтын ө здеріндегіден мұ нда ө мір сү рудің жақ сы екенін кө рді. Мұ нда қ алың орман, ә р алуан шө п, жақ сы жайылым барын, жабайы жануарлардың жыртылып-айырылатынын, біздің бұ ғ ымыз кө п екенін кө рді. Кө рді де тайпамызды тү гел қ ырып, жеріміз бен малымызды иемденіп алуды кө кседі. Сол ү шін олар қ асиетті кө лді суалтып еді, қ анды қ ұ рмалдық беріп, суын қ айтарып алдық. Олар ә дейі суық болсын деп, қ ысты табандатқ ан бір ай бұ рын тү сіріп, қ арды ерітпей қ ойды. Ондағ ысы біз ү сіп-жаурап ө лсін дегені. Ү сіп-тоң ғ анымыз

жоқ, ү йімізге от жағ ып, ө зімізді-ө зіміз жылытып, ол ойларын да орындатпадық. Сосын олар топан су жіберіп, бізді тұ рағ ымыздан қ уып шығ уғ а кірісті, жер қ айта сілкініп, жер астынан сел қ аптап, баспанамыз бен даламызды алып кетті. Одан да аман қ ұ тылдық: аспан иесі – рухтар суы жоқ осы жақ қ а бағ ыттап жіберді бізді. Алайда ү йлеріміз қ ұ лап, малдарымыз бытырап кетті. Бұ л қ орлық қ а қ ашанғ а дейін тө зуге болады? Қ ыс жақ ын, біз қ ұ римыз, ак сиқ ыршылар жерімізді басып қ алады. Олар осыны кү тіп отыр. Осыны кү тіп олар анау мә ң гі қ ардың етегінде отыр да, ә лгі қ алғ ан біреуі, біз қ айда барсақ сонда барып, ізімізді аң дып жү р. Ол осы маң да, бірақ оны таба алмай қ ойдық.

Бақ сы тоқ тап тыныс алды, жұ рттың бә рінін назары соғ ан ауып, бірдең ені тық ыршып кү тетін тә різді.

– Ақ сиқ ыршылардың жоқ тауын бір-ақ асыратын шақ болды. Біз оларды қ ұ рметті қ онақ ретінде қ абылдап, басына жақ сы ү й, қ ойнына жас келіншек салып, дә мімізді алдына тосып жү р едік. Олардың сыйымызғ а сыйлағ аны кө з кө ріп, қ ұ лақ естімеген алапат апат болды... Осының бә рі ақ иқ ат емес пе, онкилондар?

– Шын, шындық осының бә рі! – деген рубасыларының даусы шық ты.

– Біз берген қ ыздарымыздың бірін, олармен анау қ арғ а қ ашып кеткен қ арбаша сияқ ты тайпағ а опасыздық етпек болғ аны, ақ ылғ а бағ ынбағ аны ү шін аяусыз жазаладық та. Сиқ ыршылардың жерден қ асақ ана шығ арғ ан суына батырғ анымызда ол кө мекке шақ ырып қ анша шырылдаса да, сиқ ыршы ақ кү йеуі қ орғ ағ ан да, қ олұ шын берген де жок. Енді біз барлық ақ сиқ ыршыны ұ стап, жеріміздің мейірбан рухына қ ұ рбандық ка шалуымыз қ ажет. Ертең тандаулы жү з жауынгер мә ң гі қ арғ а жорық қ а аттанады. Олар сал жасап, басы кө семіміздің ө зі болып судан жү зіп ө теді, бә рінің де найзалары мен жебелері, ал кө семде ақ сиқ ыршыдан алынғ ан нажағ ай мен жасын бар. Енді бізде де тең қ ару бар жә не біз кө ппіз, ал олар тек тө ртеу ғ ана. Жү з жауынгердің қ алайша

оларғ а шамасы, жетпейді? Тең жартысы осылардың майдан алаң ында қ алсыншы-ақ, тек жеріміз сақ талып, бұ рынғ ыдай ө мір сү ретін болсақ жетіп жатыр бізге! Ақ сиқ ыршылар қ ұ рбандық қ а шалынбай тұ рып, су жер астына қ айта сарық пайды, ү йіміз опырылып, малымыз бытырағ ан қ алпында қ алады. Айтарымды айтып болдым!

– Ә п, бә лем, кә рі қ ырт, қ аскө й тө бет! – деп бұ рқ ылдады бақ сының сө зін есіткен Горохов. – Сен менің Ракуымды суғ а кетірдің, енді ө зімді ұ стап алып, бұ ғ ы сияқ ты бауыздағ ың келеді екен ғ ой. Ә уелі ата-бабаларың ның жанына ө зің аттанарсың!

Ол мылтығ ын кезеп, оттың арғ ы жағ ында басын қ ақ шитып, қ олын кө теріп, сә уегейсіген кү йде жалынмен жү зі алаулап, ө зіне тұ п-тура қ арсы тұ рғ ан бақ сыны кө здеді. Нажағ ай гү рс еткенде бақ сы отқ а бетімен етпетінен тү сті. Ү рейден қ ұ ты қ ашқ ан Амнундак пен рубасылар тас боп тұ рды да қ алды, бақ сының елтірі бө ркі отқ а тү сіп, лап ете қ алды да, ү рпие қ арап тұ рғ ан ә йелдер дауыс салып қ оя берді. Кенет, бейнебіреу белгі бергендей от басында отырғ андар қ олдарын аспанғ а жайып, бә збір кө мек жайында зарлана бірдең е айтты да бетін басты, осы аянышты кө рініс ү ш мә рте қ айталанды. Сосын Амнундак орнынан тұ рып, салтанатты бір мақ аммен былай деді:

– Ақ сиқ ыршылардың жасын оғ ы бақ сымызды жайратып салды, себебі бізді бұ л оларғ а қ астандық жасауғ а шақ ырғ ан еді. Ақ адамдардың қ ұ діреті кү шті, оларғ а қ арсыласып кү ресу біздің қ олымыздан келмейді. Бабаларымызды осынау жерге бастап келген ұ лы бақ сы тап осылай деп кө регендікпен айтқ ан. Қ ане, ө лікті оттан алың дар!

⇐ Предыдущая 30 31 32 33 343536 37 38 39 Следующая ⇒